Luận án Nợ xấu của hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG TP. HỒ CHÍ MINH ***** NGUYỄN THỊ HỒNG VINH NỢ XẤU CỦA HỆ THỐNG NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SỸ KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH – NĂM 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG TP. HỒ CHÍ MINH ***** NGUYỄN THỊ HỒNG VINH NỢ XẤU CỦA HỆ THỐNG NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SỸ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.,TS. LÊ PHAN THỊ DIỆU THẢO PGS.,TS. HẠ THỊ THIỀU DAO CHUYÊN NGÀNH: TÀI CHÍNH - NGÂN HÀNG MÃ SỐ: 62 34 02 01 TP. HỒ CHÍ MINH – NĂM 2017 i TÓM TẮT Mục tiêu của nghiên cứu này nhằm: (i) Nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến nợ xấu của các NHTM Việt Nam; (ii) Nghiên cứu tác động của nợ xấu đến hiệu quả chi phí, hiệu quả lợi nhuận, an toàn vốn và tăng trưởng tín dụng của các NHTM Việt Nam. Nghiên cứu sử dụng ước lượng dữ liệu bảng động GMM để đánh giá các yếu tố ảnh hưởng cũng như tác động của nợ xấu của các NHTM Việt Nam giai đoạn 2005-2015. Kết quả nghiên cứu cho thấy, hiệu quả chi phí trung bình của các NHTM Việt Nam được đo lường bằng bao dữ liệu DEA trong giai đoạn nghiên cứu đạt 69,3%, tức là còn lãng phí các nguồn lực đầu vào. Nghiên cứu lần đầu tiên kiểm định mối quan hệ giữa nợ xấu và hiệu quả chi phí của các NHTM Việt Nam. Mối quan hệ ngược chiều này cho thấy việc kiểm soát chi phí kém hiệu quả là một trong những nguyên nhân quan trọng dẫn đến nợ xấu của các NHTM Việt Nam. Nghiên cứu phát hiện bằng chứng nhóm các yếu tố tác động ngược chiều đến nợ xấu là hiệu quả ngân hàng, tăng trưởng tín dụng, vốn chủ sở hữu, dư nợ trên vốn huy động, mức độ tập trung thị trường, tăng trưởng kinh tế. Ngược lại, các yếu tố tác động cùng chiều đến nợ xấu là dự phòng rủi ro tín dụng, quy mô ngân hàng, mức độ kiểm soát của chủ sở hữu, lạm phát, tỷ giá hối đoái, lãi suất và giá nhà đất. Nghiên cứu cũng tìm thấy bằng chứng về tác động của nợ xấu đến hiệu quả chi phí, hiệu quả lợi nhuận, vốn và tăng trưởng tín dụng theo hướng tiêu cực. Với các kết quả nghiên cứu trên, luận án đã đóng góp về mặt lý thuyết về mối quan hệ giữa nợ xấu với các yếu tố đặc thù ngân hàng, ngành cũng như yếu tố vĩ mô của quốc gia mới nổi như Việt Nam. Bên cạnh đó, luận án cung cấp bằng chứng thực nghiệm về sự tồn tại của các yếu tố tác động đến nợ xấu cũng như hậu quả của nợ xấu đối với hệ thống ngân hàng Việt Nam. Ngoài ra, luận án đã có đóng góp quan trọng đối với các nhà hoạch định chính sách của Việt Nam trong việc ổn định hệ thống ngân hàng cũng như các nhà quản trị ngân hàng trong việc kiểm soát tốt hơn các yếu tố tác động đến nợ xấu. Từ khóa: Nợ xấu, ngân hàng thương mại Việt Nam, yếu tố đặc thù, yếu tố vĩ mô. ii LỜI CAM ĐOAN Tác giả cam đoan luận án này chưa từng được trình nộp để lấy học vị tiến sĩ tại bất cứ một trường đại học nào. Luận án này là công trình nghiên cứu riêng của tác giả, kết quả nghiên cứu là trung thực, trong đó không có các nội dung đã được công bố trước đây hoặc các nội dung do người khác thực hiện ngoại trừ các trích dẫn được dẫn nguồn đầy đủ trong luận án. Tác giả xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan danh dự của mình. TP.HCM, ngày 22 tháng 11 năm 2016 Tác giả Nguyễn Thị Hồng Vinh iii LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.,TS. Lê Phan Thị Diệu Thảo và PGS.,TS. Hạ Thị Thiều Dao vì sự hướng dẫn tận tình, hỗ trợ hết lòng của hai Cô cũng như sự động viên quý báu giúp tôi hoàn thành luận án này. Tôi xin gửi lời cảm ơn đến Quý Thầy Cô Trường Đại học Ngân hàng TP. HCM và Khoa Sau Đại Học vì đã giúp đỡ tôi trong việc học tập và nghiên cứu để hoàn thiện kiến thức cũng như khả năng tư duy. Nhân đây, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến TS. Lê Hồ An Châu vì những góp ý quan trọng của Cô về cơ sở lý thuyết cũng như mô hình nghiên cứu cho luận án này. Tôi cũng cảm ơn TS. Nguyễn Minh Sáng trong việc hỗ trợ tôi thực hiện các kỹ thuật ước lượng cũng như cung cấp một số dữ liệu nghiên cứu. Xin cảm ơn các đồng nghiệp khoa Kinh tế Quốc tế đã hỗ trợ tôi rất nhiều trong công tác giảng dạy và nghiên cứu khoa học trong suốt thời gian qua. Cuối cùng, tôi cũng gửi lời cảm ơn đặc biệt đến gia đình tôi, những người thân yêu luôn là chỗ dựa vững chắc cho tôi trong suốt quá trình học tập của mình. Trên hết, xin cảm ơn Chúa là Đấng tôi tin đã thêm sức mạnh để tôi có thể hoàn thành luận án. TP.HCM, ngày 22 tháng 11 năm 2016 Tác giả Nguyễn Thị Hồng Vinh iv DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ---------∆--------- Từ viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt AMC Asset Management Company Công ty Quản lý tài sản BĐS Bất động sản CSTT Chính sách tiền tệ ctg Các tác giả DEA Data Envelopment Analysis Phân tích bao dữ liệu DEAP 2.1 Data Envelopment Analysis Program Version 2.1 Phần mềm phân tích bao dữ liệu phiên bản 2.1 FSIS Financial Soundness Indicators Chỉ số lành mạnh tài chính GDP Gross domestic product Tổng sản phẩm quốc nội GMM Generalized method of moments Phương pháp ước lượng Tổng quát hóa dựa trên Moment IAS International Accounting Standards Chuẩn mực kế toán quốc tế IFRS International Finalcial Reporting Standards Chuẩn mực báo cáo tài chính quốc tế IMF International Monetary Fund Quỹ Tiền tệ Quốc tế NHNN Ngân hàng Nhà nước NHTM Ngân hàng thương mại NHTMCP Ngân hàng thương mại cổ phần NHTMNN Ngân hàng thương mại nhà nước UBGSTC Ủy ban Giám sát Tài chính TCTD Tổ chức tín dụng VAMC Vietnam Asset Management Company Công ty TNHH một thành viên Quản lý Tài sản của các TCTD Việt Nam VAS Vietnam Accounting Standards Chuẩn mực kế toán Việt Nam WB World Bank Ngân hàng Thế giới WTO World Trade Organization Tổ chức Thương mại Thế giới v DANH MỤC KÝ HIỆU CÁC BIẾN ---------∆--------- Ký hiệu Tiếng Anh Tiếng Việt CE Cost Efficiency Hiệu quả chi phí CR4 Concentration Ratio Hệ số tập trung 4 NHTM ESI Real estate Price Index Chỉ số giá bất động sản ETA Equity to total assets ratio Tỷ lệ vốn chủ sở hữu trên tổng tài sản EXI Exchange rate index Tỷ giá hối đoái trung bình GDP Gross domestic product Tổng sản phẩm quốc nội HHI Herfindahl-Hirschman Index Chỉ số tập trung thị trường INF Inflation, average consumer price Tỷ lệ lạm phát IR Lending interest rate Lãi suất cho vay LDR Total loans to customer deposit ratio Tỷ lệ dư nợ tín dụng trên tiền gửi khách hàng LGR Bank’s Loan growth ratio Tốc độ tăng trưởng tín dụng LLR Loan loss reserves ratio Tỷ lệ dự phòng rủi ro tín dụng trên tổng dư nợ NPL Non performing loan Nợ xấu ROA Return on total assets Suất sinh lời trên tổng tài sản TA Total assets Tổng tài sản vi DANH MỤC BẢNG ---------∆--------- Bảng 2.1. So sánh định nghĩa nợ xấu của Việt Nam và thế giới .................................... 21 Bảng 2.2. Phân loại nợ của các nước trên thế giới ......................................................... 23 Bảng 2.3 Lược khảo nghiên cứu tác động của nhóm yếu tố đặc thù đến nợ xấu .......... 50 Bảng 2.4. Lược khảo nghiên cứu tác động của nhóm yếu tố kinh tế vĩ mô đến nợ xấu . 53 Bảng 2.5. Lược khảo nghiên cứu tác động của yếu tố đặc thù ngành đến nợ xấu ......... 55 Bảng 2.6. Lược khảo nghiên cứu tác động của nợ xấu đến hiệu quả ............................. 57 Bảng 2.7. Lược khảo nghiên cứu tác động của nợ xấu đến vốn ..................................... 58 Bảng 2.8. Lược khảo nghiên cứu tác động nợ xấu đến tăng trưởng tín dụng ................ 59 Bảng 3.1. Mô tả các biến dùng trong mô hình yếu tố tác động đến nợ xấu ................... 73 Bảng 3.2. Mô tả các biến dùng trong mô hình tác động của nợ xấu .............................. 79 Bảng 4.1. Số lượng các NHTM Việt Nam giai đoạn 2005 - 2015 ................................. 88 Bảng 4.2. Quy mô hệ thống NHTM Việt Nam ............................................................... 90 Bảng 4.3. Thống kê mô tả các biến trong nghiên cứu .................................................. 105 Bảng 4.4. Ma trận tương quan giữa các biến trong nghiên cứu .................................... 106 Bảng 4.5. Kiểm định tính dừng Fisher với độ trễ=1 ..................................................... 114 Bảng 4.6. Kiểm định đồng liên kết bảng Westerlund ................................................... 115 Bảng 4.7. Kết quả đo lường hiệu quả kỹ thuật (TE), hiệu quả phân bổ(AE) và hiệu quả chi phí (CE) của các NHTM bằng phương pháp DEA ................................................. 117 Bảng 4.8. Chi phí trả lãi, chi phí nhân công, chi phí TSCĐ, hiệu quả chi phí trung bình của các NHTM Việt Nam, 2005-1015 .......................................................................... 118 Bảng 4.9. Kết quả ước lượng GMM về các yếu tố ảnh hưởng đến nợ xấu của các NHTM Việt Nam .......................................................................................................... 120 Bảng 4.10. Ước lượng GMM tác động của nợ xấu đến hiệu quả lợi nhuận và hiệu quả chi phí ............................................................................................................................ 133 Bảng 4.11. Ước lượng GMM tác động của nợ xấu đến an toàn vốn ............................ 135 Bảng 4.12. Ước lượng GMM tác động của nợ xấu đến tăng trưởng tín dụng .............. 137 vii DANH MỤC HÌNH ---------∆--------- Hình 1.1. Sơ đồ nghiên cứu .............................................................................................. 8 Hình 2.1. Minh họa lý thuyết gia tốc tài chính ............................................................... 27 Hình 2.2. Dịch chuyển đường cung ................................................................................ 32 Hình 2.3. Dịch chuyển đường cầu .................................................................................. 33 Hình 2.4. Dịch chuyển năng suất .................................................................................... 34 Hình 2.5. Mô hình chu kỳ tín dụng ................................................................................. 44 Hình 2.6. Khung nghiên cứu ........................................................................................... 60 Hình 3.1. Hiệu quả kỹ thuật, hiệu quả phân bổ và hiệu quả chi phí ............................... 81 Hình 4.1. Lãi suất và tỷ lệ dự trữ bắt buộc, 2005- 2015 ................................................. 92 Hình 4.2. Lợi nhuận ròng và ROA của các NHTM Việt Nam, 2005-2015 .................... 94 Hình 4.3. Vốn chủ sở hữu của các NHTM Việt Nam năm 2015 so với 2005 ................ 95 Hình 4.4. Tỷ lệ an toàn vốn của các NHTM Việt Nam .................................................. 95 Hình 4.5. Tỷ lệ CAR của một số quốc gia ..................................................................... 96 Hình 4.6. Tổng tài sản và dư nợ tín dụng của NHTMNN và CP, 2005-2015 ................ 97 Hình 4.7. Tỷ lệ dư nợ trên vốn huy động của hệ thống NHTM Việt Nam ..................... 98 Hình 4.8. Dư nợ ngoại tệ và tỷ lệ dư nợ ngoại tệ/tổng dư nợ, 2005-2015 ...................... 99 Hình 4.9. Tỷ lệ nợ xấu toàn hệ thống các TCTD, giai đoạn 2005 – 2015 .................... 100 Hình 4.10. Tỷ lệ nợ xấu trên tổng dư nợ của từng NHTM Việt Nam .......................... 101 Hình 4.11. Cơ cấu nợ xấu theo ngành của các NHTM Việt Nam ................................ 102 Hình 4.12. NHTM có tỷ trọng cho vay BĐS trên 20% tổng dư nợ cuối 2007 ............. 103 Hình 4.13. Cơ cấu nợ xấu theo thành phần kinh tế của các NHTM Việt Nam ............ 104 Hình 4.14. Diễn biến hiệu quả chi phí, hiệu quả lợi nhuận và nợ xấu ......................... 108 Hình 4.15. Diễn biến tổng tài sản, tốc độ tăng trưởng tín dụng và nợ xấu ................... 109 viii Hình 4.16. Diễn biến vốn chủ sở hữu, cho vay/huy động, dự phòng rủi ro và nợ xấu . 110 Hình 4.17. Diễn biến chỉ số cạnh tranh và nợ xấu ........................................................ 111 Hình 4.18. Diễn biến tăng trưởng kinh tế, chỉ số giá nhà và nợ xấu ............................ 112 Hình 4.19. Diễn biến lạm phát, lãi suất với nợ xấu ...................................................... 113 Hình 4.20. Diễn biến tỷ giá hối đoái với nợ xấu ........................................................... 113 Hình 4.21. Thu nhập lãi và thu nhập ngoài lãi của các NHTM Việt Nam, 2005-2015 119 ix DANH MỤC PHỤ LỤC ---------∆--------- Phụ lục 1. Các ngân hàng trong mẫu nghiên cứu ......................................................... 170 Phụ lục 2. Tổng hợp nguồn thu thập dữ liệu của các biến ............................................ 173 Phụ lục 3. Hiệu quả chi phí của các ngân hàng thương mại Việt Nam ........................ 174 Phụ lục 4. Tỷ lệ nợ xấu trên tổng dư nợ của ngân hàng trong mẫu nghiên cứu ........... 188 Phụ lục 5. Tốc độ tăng trưởng tín dụng của các ngân hàng trong mẫu nghiên cứu ..... 190 Phụ lục 6. Tỷ lệ dư nợ trên vốn huy động của ngân hàng trong mẫu nghiên cứu ....... 192 Phụ lục 7. Tổng tài sản của các ngân hàng trong mẫu nghiên cứu .............................. 194 Phụ lục 8. Tỷ lệ lợi nhuận ròng trên tổng tài sản ngân hàng trong mẫu nghiên cứu ... 196 Phụ lục 9. Tỷ lệ vốn chủ sở hữu trên tổng tài sản ngân hàng trong mẫu nghiên cứu ... 197 Phụ lục 10. Tỷ lệ dự phòng rủi ro tín dụng trên tổng dư nợ trong mẫu nghiên cứu ..... 199 Phụ lục 11. Dữ liệu đầu vào đầu ra tính hiệu quả chi phí của các NHTM Việt Nam .. 201 x MỤC LỤC ------∆------ Tóm tắt .............................................................................................................................. i Lời cam đoan ................................................................................................................... ii Danh mục từ viết tắt ........................................................................................................ iv Danh mục ký hiệu các biến .............................................................................................. v Danh mục bảng ............................................................................................................... vi Danh mục hình ............................................................................................................... vii Danh mục phụ lục ........................................................................................................... ix Mục lục ............................................................................................................................ x Chương 1 Giới thiệu ...................................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của luận án ..................................................................................... 1 1.2. Tình hình nghiên cứu có liên quan và vấn đề nghiên cứu .................................... 3 1.3. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................. 9 1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 10 1.5. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 10 1.6. Kết quả và đóng góp mới của nghiên cứu .......................................................... 13 1.7. Quy trình nghiên cứu và kết cấu của luận án ..................................................... 14 Chương 2 Khung lý thuyết và tổng quan các nghiên cứu trước về nợ xấu của ngân hàng thương mại .......................................................................................................... 16 Giới thiệu ................................................................................................................... 16 2.1. Khung lý thuyết .................................................................................................. 17 2.1.1. Nợ xấu của ngân hàng thương mại ............................................................... 17 2.1.2. Phân loại nợ và phương pháp đánh giá nợ xấu ............................................ 22 2.1.3. Lý thuyết các yếu tố tác động đến nợ xấu ..................................................... 25 2.1.4. Lý thuyết tác động của nợ xấu đến hoạt động của ngân hàng ...................... 41 xi 2.2. Các nghiên cứu thực nghiệm trước .................................................................... 45 2.2.1. Các nghiên cứu trước về các yếu tố tác động đến nợ xấu ............................. 45 2.2.2. Nghiên cứu thực nghiệm tác động nợ xấu đến hoạt động ngân hàng ........... 56 Kết luận Chương 2 ......................................................................................................... 61 Chương 3 Mô hình, phương pháp nghiên cứu và dữ liệu nghiên cứu .................... 62 Giới thiệu ................................................................................................................... 62 3.1. Mô hình nghiên cứu ............................................................................................ 62 3.1.1. Mô hình về các yếu tố ảnh hưởng đến nợ xấu của ngân hàng thương mại ... 62 3.1.2. Mô hình nghiên cứu tác động của nợ xấu đến hiệu quả, an toàn vốn và tăng trưởng tín dụng ........................................................................................................ 75 3.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 79 3.2.1. Đo lường hiệu quả chi phí của ngân hàng bằng phương pháp bao dữ liệu ... 80 3.2.2. Phương pháp ước lượng dữ liệu bảng tổng quát hóa dựa trên moment ........ 81 3.3. Dữ liệu nghiên cứu ............................................................................................. 85 3.4. Nguồn thu thập dữ liệu ....................................................................................... 85 Kết luận chương 3 .......................................................................................................... 86 Chương 4 Thảo luận kết quả nghiên cứu .................................................................. 87 Giới thiệu ................................................................................................................... 87 4.1. Khái quát hoạt động của các ngân hàng thương mại Việt Nam ......................... 87 4.1.1. Sự phát triển của hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam ....................... 87 4.1.2. Tình hình hoạt động của hệ thống NHTM Việt Nam ................................... 89 4.2. Thực trạng nợ xấu của các ngân hàng thương mại Việt Nam ............................ 99 4.3. Kiểm định tác động của các yếu tố đến nợ xấu của các ngân hàng thương mại Việt Nam................................................................................................................... 105 4.3.1. Thống kê mô tả mẫu nghiên cứu ................................................................. 105 4.3.2. Phân tích tương quan và đa cộng tuyến các biến trong mô hình ................ 106 4.3.3. Khảo sát đồ thị mối tương quan giữa các biến ............................................ 107 4.3.4. Kiểm định tính đồng liên kết giữa các biến ................................................ 114 xii 4.3.5. Kết quả đo lường hiệu quả chi phí của các ngân hàng thương mại Việt Nam bằng phương pháp bao dữ liệu .............................................................................. 116 4.3.6. Kết quả ước lượng các yếu tố tác động đến nợ xấu các ngân hàng thương mại Việt Nam ............................................................................................................... 119 4.4. Kết quả ước lượng tác động nợ xấu đến hoạt động ngân hàng ........................ 132 4.4.1. Tác động của nợ xấu đến hiệu quả lợi nhuận và hiệu quả chi phí của các ngân hàng thương mại ..............