Luận án Pháp luật về thương mại điện tử ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI PHÍ MẠNH CƯỜNG ĐỀ TÀI PHÁP LUẬT VỀ THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI PHÍ MẠNH CƯỜNG ĐỀ TÀI PHÁP LUẬT VỀ THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Chuyên ngành: Mã số : Luật Kinh tế 9380107 Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. Nguyễn Thị Dung 2. PGS.TS. Nguyễn Viết Tý HÀ NỘI - 2022 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận án chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu trong Luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng, được trích dẫn đúng theo quy định. Tôi xin chịu trách nhiệm về tính chính xác và trung thực của Luận án này. Tác giả luận án Phí Mạnh Cường MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU........................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài...........................................................1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu......................................................................7 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu.....................................................................8 4. Phương pháp nghiên cứu....................................................................................9 5. Câu hỏi nghiên cứu, cơ sở lý thuyết nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu...............................,................................................................................10 6. Những kết quả nghiên cứu mới của luận án....................................................11 7. Kết cấu của luận án...........................................................................................12 PHẦN TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU..............................................13 1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới...................................................................13 2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam....................................................................20 3. Đánh giá tổng quan tình hình nghiên cứu của các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án và định hướng nghiên cứu của luận án...........................34 CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ VÀ PHÁP LUẬT THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ...............................................................52 1.1. Những vấn đề lý luận về thương mại điện tử................................................52 1.1.1. Khái niệm thương mại điện tử....................................................................52 1.1.2. Đặc trưng của thương mại điện tử..............................................................59 1.1.3. Sự hình thành, phát triển và tính tất yếu của thương mại điện tử.................63 1.1.4. Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và những ảnh hưởng đến thương mại điện tử........................................................................................................................71 1.2. Những vấn đề lý luận về pháp luật thương mại điện tử...............................74 1.2.1. Khái niệm pháp luật thương mại điện tử.....................................................74 1.2.2. Đặc điểm của pháp luật thương mại điện tử................................................77 1.2.3. Nội dung của pháp luật thương mại điện tử................................................80 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1........................................................................................91 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ Ở VIỆT NAM...............................................................................................................92 2.1. Pháp luật về thông điệp dữ liệu.....................................................................92 2.1.1. Thực trạng pháp luật về thông điệp dữ liệu.................................................92 2.1.2. Hạn chế của pháp luật về thông điệp dữ liệu.............................................100 2.2. Pháp luật về chữ ký điện tử.........................................................................101 2.2.1. Thực trạng pháp luật về chữ ký điện tử.....................................................101 2.2.2. Hạn chế của pháp luật về chữ ký điện tử...................................................117 2.3. Pháp luật về hợp đồng thương mại điện tử.................................................118 2.3.1. Thực trạng pháp luật về hợp đồng thương mại điện tử..............................118 2.3.2. Hạn chế của pháp luật về hợp đồng thương mại điện tử............................122 2.4. Pháp luật về thanh toán trong thương mại điện tử....................................123 2.4.1. Thực trạng pháp luật về thanh toán trong thương mại điện tử...................123 2.4.2. Hạn chế của pháp luật về thanh toán trong thương mại điện tử.................129 2.5. Pháp luật về bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong thương mại điện tử.........129 2.5.1. Thực trạng pháp luật về bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong thương mại điện tử......................................................................................................................129 2.5.2. Hạn chế của pháp luật về bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong thương mại điện tử .....................................................................................................................134 2.6. Pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng trong thương mại điện tử................135 2.6.1. Thực trạng pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng trong thương mại điện tử......................................................................................................................135 2.6.2. Hạn chế của pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng trong thương mại điện tử......................................................................................................................137 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2......................................................................................143 CHƯƠNG 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ Ở VIỆT NAM............................................................144 3.1. Định hướng hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam...........144 3.1.1. Hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam phải phù hợp với quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam.........................................................................146 3.1.2. Hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam phải phù hợp với văn hóa kinh doanh ở Việt Nam......................................................................................151 3.1.3. Hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam phải quan tâm các yếu tố chi phối đến pháp luật thương mại điện tử............................................................154 3.1.4. Hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam phải đảm bảo các yêu cầu của thương mại điện tử......................................................................................157 3.2. Các giải pháp hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam........158 3.2.1. Hoàn thiện pháp luật về thông điệp dữ liệu...............................................159 3.2.2. Hoàn thiện pháp luật về chữ ký điện tử.....................................................160 3.2.3. Hoàn thiện pháp luật về hợp đồng thương mại điện tử..............................162 3.2.4. Hoàn thiện pháp luật về thanh toán trong thương mại điện tử...................163 3.2.5. Hoàn thiện pháp luật về bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong thương mại điện tử......................................................................................................................164 3.2.6. Hoàn thiện pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng trong thương mại điện tử......................................................................................................................165 3.2.7. Các giải pháp nâng cao hiệu quả thực thi của pháp luật thương mại điện tử ............................................................................................................................. ....168 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3......................................................................................171 KẾT LUẬN CHUNG CỦA LUẬN ÁN.................................................................172 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO - 1 - PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài 1.1. Sự phát triển của thương mại điện tử trên thế giới và ở Việt Nam Bước sang thiên niên kỷ thứ ba, thế giới đang chứng kiến một sự chuyển biến to lớn của nhân loại khi Internet bùng nổ và trở thành một trong những nền tảng quan trọng trong mọi hoạt động của xã hội. Ngày nay, công nghệ thông tin đã và đang thâm nhập sâu, hỗ trợ mạnh mẽ cho quá trình toàn cầu hoá. Trong lĩnh vực thương mại, việc ứng dụng công nghệ thông tin trong các giao dịch đã làm nảy sinh một phương thức kinh doanh mới, đó là thương mại điện tử. Tuy ra đời không lâu, nhưng sự phát triển của thương mại điện tử lại rất mạnh mẽ và tiềm năng của nó được các chuyên gia đánh giá là vô cùng to lớn. Sự phát triển và tiềm năng của thương mại điện tử được thể hiện thông qua doanh thu thương mại điện tử bán lẻ (B2C: Business-to- Consumer). Theo eMarketer1, doanh thu thương mại điện tử bán lẻ trên thế giới năm 2021 dự kiến là 4,891 nghìn tỷ đô la Mỹ (USD) và đến năm 2024 con số này là 6,388 nghìn tỷ USD. Ngoài ra, tiềm năng phát triển thương mại điện tử còn được thể hiện ở tốc độ tăng trưởng doanh thu thương mại điện tử bán lẻ và tỷ trọng giữa doanh thu thương mại điện tử bán lẻ với tổng giá trị thị trường bán lẻ. Về tốc độ tăng trưởng, cũng theo eMarketer, từ năm 2021 đến năm 2024 tốc độ tăng trưởng doanh thu thương mại điện tử bán lẻ trên thế giới từ 8,1%/năm đến 10,9%/năm. Về tỷ trọng giữa doanh thu thương mại điện tử bán lẻ với tổng giá trị thị trường bán lẻ, năm 2021 dự kiến doanh thu thương mại điện tử bán lẻ chiếm 19,5% tổng giá trị thị trường bán lẻ trên thế giới thì đến năm 2024 dự kiến con số này là 21,8%2. Sự phát triển và tiềm năng của thương mại điện tử ở Việt Nam cũng không nằm ngoài xu hướng chung của thế giới. Theo Bộ Công thương, doanh thu thương 1 Công ty chuyên nghiên cứu thị trường, hoạt động từ năm 1996, có trụ sở tại Hoa Kỳ (Website: emarketer.com). 2 https://www.emarketer.com/content/worldwide-ecommerce-will-approach-5-trillion-this-year (truy cập ngày 07/10/2021). - 2 - mại điện tử bán lẻ ở Việt Nam năm 2016 là 5 tỷ USD thì đến năm 2020 đã là 11,8 tỷ USD. Bên cạnh đó, trong giai đoạn từ năm 2016 đến năm 2020, doanh thu thương mại điện tử bán lẻ ở Việt Nam có tốc độ tăng trưởng từ 18% đến 30% mỗi năm3. 1.2. Ảnh hưởng của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư và đại dịch Covid-19 1.2.1. Ảnh hưởng của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đã, đang và sẽ làm thay đổi mạnh mẽ các hoạt động kinh tế - xã hội, mở ra cơ hội nhưng cũng đặt ra nhiều thách thức đối với các nền kinh tế. Nhiều nước trên thế giới đã và đang xây dựng, thực hiện các chính sách khác nhau để chủ động khai thác lợi ích của các công nghệ mới, thúc đẩy phát triển kinh tế và nâng cao năng lực cạnh tranh. Bên cạnh các lợi ích thì cách mạng công nghiệp lần thứ tư cũng đặt ra nhiều thách thức đối với nền kinh tế. Các thách thức cơ bản có thể kể đến như: (1) Rủi ro lớn hơn về an toàn, an ninh thông tin do các hoạt động kinh tế - xã hội được thực hiện nhiều hơn trong môi trường số; (2) Thách thức trong xây dựng thể chế và pháp luật do sự xuất hiện các mối quan hệ kinh tế - xã hội mới trên nền tảng số, như: các loại tài sản mới, các mô hình kinh doanh mới, hoạt động kinh doanh xuyên biên giới. Sự không tương thích giữa thể chế, pháp luật và thực tiễn kinh tế có thể tạo ra xung đột hoặc cản trở sự phát triển; (3) Rủi ro tụt hậu xa hơn đối với các nước chậm thay đổi, không kịp thời tranh thủ các lợi ích của cuộc cách mạng công nghiệp này4. Do ảnh hưởng sâu rộng của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đến toàn bộ đời sống kinh tế - xã hội nên Đảng ta đã có các quyết sách về vấn đề này: “Chủ động, tích cực tham gia cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là yêu cầu tất yếu khách quan; là nhiệm vụ có ý nghĩa chiến lược đặc biệt quan trọng, vừa cấp bách vừa lâu dài của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội, gắn chặt với quá trình hội nhập quốc tế sâu rộng; đồng thời nhận thức đầy đủ, đúng đắn về nội hàm, bản chất của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư để quyết tâm đổi mới tư duy và hành động, 3 Bộ Công thương (2021), Sách trắng thương mại điện tử Việt Nam năm 2021, trang 28. 4 Quyết định số 2289/2020/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ. - 3 - coi đó là giải pháp đột phá với bước đi và lộ trình phù hợp là cơ hội để Việt Nam bứt phá trong phát triển kinh tế - xã hội.5” 1.2.2. Ảnh hưởng của đại dịch Covid-19 Bên cạnh sự ảnh hưởng của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư, đại dịch Covid-19 diễn ra phức tạp trên phạm vi toàn cầu càng khẳng định được lợi thế to lớn của thương mại điện tử so với thương mại truyền thống trong bối cảnh hiện nay. Đại dịch Covid-19 vẫn đang diễn biến phức tạp và khó lường trên phạm vi toàn cầu theo cách thức chưa có tiền lệ mà thế giới chưa có nhiều kinh nghiệm để đối phó. Đại dịch Covid-19 không chỉ là một cuộc khủng hoảng về y tế mà còn có tác động đến mọi mặt của đời sống kinh tế - xã hội trên phạm vi toàn cầu. Theo Báo cáo Kinh tế thế giới của Liên hợp quốc, nền kinh tế toàn cầu năm 2020 suy giảm tới 4,3%, cao gấp hơn hai lần so với mức suy giảm được ghi nhận trong cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 20096. Ở Việt Nam, trong bối cảnh dịch Covid-19 bùng phát và diễn biến khó lường làm cho tăng trưởng ở hầu hết các ngành, lĩnh vực chậm lại. Sự đứt, gãy các chuỗi cung ứng đã ảnh hưởng nghiêm trọng đến hoạt động kinh tế ở Việt Nam. Theo Tổng cục Thống kê – Bộ Kế hoạch và Đầu tư, tổng sản phẩm trong nước (GDP) năm 2021 của Việt Nam tăng 2,58%7, đây là mức tăng thấp nhất trong giai đoạn 2011-2021. Đối với thương mại điện tử, đại dịch Covid-19 lại dường như là cơ hội, là chất xúc tác nhằm thúc đẩy thương mại điện tử phát triển nhanh và mạnh hơn trước. Có thể coi, thương mại điện tử là một trong những “điểm sáng” trong bức tranh nền kinh tế. Mặc dù chịu ảnh hưởng của dịch Covid-19 nhưng thương mại điện tử ở Việt Nam 5 Nghị quyết số 52-NQ/TW ngày 27 tháng 9 năm 2019 của Bộ Chính trị. 6 https://nhandan.vn/baothoinay-hosotulieu/kinh-te-the-gioi-duoi-tac-dong-cua-dai-dich-666135 / (Truy cập 01/10/2021) 7 https://vtv.vn/kinh-te/gdp-viet-nam-nam-2021-tang-258-20211229093513329.htm#:~:text=B%C 3 %A1o%20c%C3%A1o%20m%E1%BB%9Bi%20c%C3%B4ng%20b%E1%BB%91,IV%20t%C4%83ng%2 05%2C22%25 (Truy cập 31/12/2021) - 4 - vẫn tăng trưởng khoảng 18% trong mùa dịch8. Theo Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam9, từ khi dịch Covid-19 xuất hiện ở Việt Nam cho đến nay thương mại điện tử ở Việt Nam đã diễn ra hai làn sóng: (1) Làn sóng thứ nhất diễn ra trong giai đoạn bùng phát đầu tiên của dịch Covid-19 từ tháng 2 đến tháng 4 năm 2020; (2) Làn sóng thứ hai diễn ra trong giai đoạn bùng phát thứ tư từ tháng 6 đến tháng 9 năm 2021. Những đặc điểm nổi bật của cả hai làn sóng là trong bối cảnh toàn bộ hoạt động kinh tế - xã hội bị trì trệ nhưng những người bán hàng đã nỗ lực chuyển đổi số để nắm bắt cơ hội kinh doanh và người tiêu dùng trực tuyến tăng mạnh cả về số lượng và chất lượng: - Đối với người tiêu dùng: Giãn cách xã hội do đại dịch Covid-19 đã thay đổi những thói quen lâu năm, khiến ngay cả những người lớn tuổi và những người tiêu dùng vốn chỉ trung thành với cách mua hàng truyền thống cũng cân nhắc về việc mua hàng trực tuyến. Trong một số trường hợp, mua hàng trực tuyến là cách duy nhất để người tiêu dùng có được hàng hóa mà họ cần trong bối cảnh giãn cách xã hội một cách an toàn, thuận tiện và nhanh chóng. Điều này đã làm cho số lượng người tiêu dùng trực tuyến tăng mạnh, số lượng hàng hóa được mua trực tuyến nhiều hơn, kỹ năng mua hàng trực tuyến của người tiêu dùng cũng tốt hơn và việc mua hàng trực tuyến đã trở thành thói quen của nhiều người tiêu dùng. Đáng chú ý, nhóm những người tuổi cao, những người hạn chế về kỹ năng và kiến thức công nghệ thông tin nhưng đã khá chủ động học các kỹ năng mua sắm trực tuyến. Người tiêu dùng nói chung cũng tin tưởng hơn vào thương mại điện tử và duy trì thói quen mua hàng trực tuyến. Không chỉ mua hàng trực tuyến, người tiêu dùng cũng đã có thói quen tận dụng mạng xã hội và các công cụ tìm kiếm trên Internet để so sánh hàng hóa trước khi mua. Với các lợi ích do thương mại điện tử mang lại, cùng với thói quen mua hàng trực 8 https://vnexpress.net/thuong-mai-dien-tu-viet-nam-tang-hai-con-so-trong-mua-dich-4394944.htm l (Truy cập 31/12/2021) 9 Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam (2021), Báo cáo Làn sóng thứ hai của thương mại điện tử 2021, trang 2. - 5 - tuyến sẽ thúc đẩy người tiêu dùng tiếp tục sử dụng thương mại điện tử kể cả khi dịch bệnh đã đi qua. - Đối với những người bán hàng: Các thương nhân, bao gồm cả thương nhân áp dụng thương mại điện tử và thương nhân cung cấp các dịch vụ liên quan đến thương mại điện tử đã chủ động, tích cực trong chuyển đổi số. Công tác chuyển đổi số của thương nhân đã được thúc đẩy ở cả hai phương diện: (1) Phương diện thứ nhất, thương nhân đã tích cực sử dụng các kênh trực tuyến để tương tác với khách hàng và bán sản phẩm; (2) Phương diện thứ hai, thương nhân đẩy mạnh chuyển đổi số trong các hoạt động nội bộ của mình như thay đổi bộ máy tổ chức, đào tạo nhân lực... cho phù hợp với thương mại điện tử. Không chỉ các thương nhân đã có hoạt động kinh doanh liên quan đến thương mại điện tử mà các thương nhân trước đây chưa từng áp dụng thương mại điện tử trong hoạt động kinh doanh cũng đã có sự quan tâm đến thương mại điện tử thông qua việc bắt đầu áp dụng hình thức bán hàng trực tuyến. Thậm chí, trong giai đoạn dịch Covid-19 nhiều nông dân đã tiến hành bán các sản phẩm của mình thông qua thương mại điện tử, chẳng hạn có những nông dân đã tiến hành giới thiệu hàng hóa trực tuyến (livestream) để bán sản phầm. Không chỉ đơn giản là giới hiệu và bán hàng trực tuyến, nhiều đơn vị bán nông sản thông qua thương mại điện tử đã áp dụng công nghệ blockchain để giúp người tiêu dùng truy xuất nguồn gốc của sản phẩm nhằm nâng cao niềm tin của người tiêu dùng10. Vai trò của thương mại điện tử trong tương lai càng được khẳng định khi đại dịch Covid-19 không phải là một hiện tượng đơn lẻ, cá biệt. Các nhà khoa học đã chỉ ra rằng, tỷ lệ thế giới xuất hiện đại dịch tương tự Covid-19 là khoảng 40% và có thể tăng đáng kể vào những năm tới11. Từ các vấn đề đã được phân tích ở trên, có thể khẳng định thương mại điện tử sẽ có sự phát triển bền vững và có vị trí ngày càng quan trọng trong tương lai. 10 https://cand.com.vn/van-de-hom-nay-thoi-su/bai-1-thuong-mai-dien-tu-tang-truong-than-ky-i6389 91/ (Truy cập 31/12/2021) 11 https://nld.com.vn/thoi-su-quoc-te/cac-nha-khoa-hoc-canh-bao-dai-dich-moi-co-the-quet-sach-su- song-20210825134535522.htm (Truy cập 30/08/2021) - 6 - 1.3. Tình hình nghiên cứu của đề tài Hiện nay, trên thế giới và ở Việt Nam đã có nhiều công trình nghiên cứu về thương mại điện tử. Các công trình này chủ yếu tiếp cận thương mại điện tử dưới góc độ kinh tế hoặc công nghệ thông tin. Đối với các công trình nghiên cứu về thương mại điện tử dưới góc độ pháp luật lại chủ yếu đề cập đến các khía cạnh của thương mại điện tử. Đối các công trình nghiên cứu về pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam chưa có công trình nào ở trình độ luận án tiến sĩ phân tích pháp luật thương mại điện tử một cách có hệ thống trong bối cảnh Việt Nam cũng như các nước trên thế giới đang bước vào cuộc cách mạng công