Luận án Phát triển bền vững hệ thống quỹ tín dụng nhân dân ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM HỌC VIỆN NGÂN HÀNG NGUYỄN THỊ NGỌC ANH PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG HỆ THỐNG QUỸ TÍN DỤNG NHÂN DÂN Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI - 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM HỌC VIỆN NGÂN HÀNG NGUYỄN THỊ NGỌC ANH PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG HỆ THỐNG QUỸ TÍN DỤNG NHÂN DÂN Ở VIỆT NAM Chuyên ngành : Tài chính, ngân hàng Mã số : 62.34.02.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. ĐÀO MINH TÚ 2. PGS. TS. LÊ VĂN LUYỆN HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi. Các kết quả nghiên cứu trong luận án là hoàn toàn trung thực và chưa được ai công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. Các trích dẫn sử dụng trong luận án đã ghi rõ tên tài liệu tham khảo và tác giả của tài liệu đó, mọi sự giúp đỡ đã được cảm ơn! Tác giả luận án Nguyễn Thị Ngọc Anh LỜI CẢM ƠN Luận án được hoàn thành là thành quả nghiên cứu nghiêm túc của tác giả. Trong suốt thời gian nghiên cứu, tác giả đã nhận được sự đóng góp quý báu từ nhiều tổ chức, cá nhân. Tác giả luận án xin trân trọng cảm ơn: - Tập thể các thầy là người hướng dẫn khoa học cho nghiên cứu sinh: TS. Đào Minh Tú và PGS. TS. Lê Văn Luyện đã trực tiếp hướng dẫn nhiệt tình, truyền cảm hứng nghiên cứu cho nghiên cứu sinh trong thời gian học tập cũng như khi xây dựng và hoàn thiện luận án. - Các Thầy, Cô của Học viện Ngân Hàng, Khoa Sau đại học, Khoa Tài chính đã tạo điều kiện học tập và nghiên cứu cho nghiên cứu sinh - Quý Thầy, Cô hội đồng các cấp đóng góp, phản biện các ý kiến quý báu giúp hoàn thiện luận án. - Các cán bộ, đồng nghiệp thuộc Cơ quan Thanh tra giám sát Ngân hàng, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam; các cán bộ thuộc Hiệp hội QTDND, Ngân hàng Hợp tác xã Việt Nam, Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam đã nhiệt tình giúp đỡ trong quá trình tác giả thu thập, tham gia cuộc phỏng vấn chuyên gia, khảo sát,. - Tác giả cũng xin được gửi lời cảm ơn chân thành tới gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã tạo điều kiện, động viên tác giả hoàn thành luận án. Dù đã cố gắng rất nhiều trong thời gian nghiên cứu nhưng bản Luận án này không thể tránh khỏi thiếu sót. Tác giả rất mong nhận được những ý kiến đóng góp quý báu của Quý Thầy/Cô, đồng nghiệp và những người quan tâm để bản Luận án này được hoàn thiện hơn. Một lần nữa, xin trân trọng cảm ơn. Tác giả luận án Nguyễn Thị Ngọc Anh MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN.................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................... ii MỤC LỤC ............................................................................................................ iii DANH MỤC BẢNG .............................................................................................vi DANH MỤC HÌNH ........................................................................................... viii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT.............................................................................ix PHẦN MỞ ĐẦU .................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ..................................................................................... 1 2. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu ....................................................................... 2 2.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới .................................................................. 2 2.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam .................................................................. 9 3. Mục đích nghiên cứu ........................................................................................ 14 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu của luận án .................................................... 15 5. Phương pháp nghiên cứu của luận án .............................................................. 15 6. Những đóng góp mới của luận án .................................................................... 15 6.1. Về mặt lý luận ............................................................................................... 15 6.2. Về mặt thực tiễn ............................................................................................ 16 Chương 1 .............................................................................................................. 17 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG HỆ THỐNG ...................... 17 QUỸ TÍN DỤNG NHÂN DÂN ........................................................................... 17 1.1. NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ HỆ THỐNG QUỸ TÍN DỤNG NHÂN DÂN ..................................................................................................................... 17 1.1.1. Khái niệm và đặc điểm Quỹ tín dụng nhân dân ......................................... 17 1.1.2. Mục tiêu, nguyên tắc hoạt động và đặc trưng của Quỹ tín dụng nhân dân 22 1.1.3. Các loại hình Quỹ tín dụng nhân dân ......................................................... 24 1.1.4. Mô hình tổ chức của hệ thống Quỹ tín dụng nhân dân .............................. 25 1.1.5. Tổ chức và hoạt động của Quỹ tín dụng nhân dân..................................... 27 1.1.6. Vai trò của Quỹ tín dụng nhân dân ............................................................ 30 1.2. PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG HỆ THỐNG QUỸ TÍN DỤNG NHÂN DÂN 33 1.2.1. Quan điểm về phát triển bền vững hệ thống Quỹ tín dụng nhân dân ........ 33 1.2.2. Tiêu chuẩn đánh giá sự phát triển bền vững của hệ thống Quỹ tín dụng nhân dân ............................................................................................................... 40 1.2.3. Yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững của hệ thống Quỹ tín dụng nhân dân ............................................................................................................... 46 1.3. KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM VỀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CHO HỆ THỐNG QUỸ TÍN DỤNG NHÂN DÂN Ở VIỆT NAM .......................................................................................................... 50 1.3.1. Kinh nghiệm quốc tế .................................................................................. 50 1.3.2. Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam ........................................................... 61 Chương 2 .............................................................................................................. 64 THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN ............................................................................ 64 CỦA HỆ THỐNG QUỸ TÍN DỤNG NHÂN DÂN VIỆT NAM ....................... 64 2.1. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH, PHÁT TRIỂN CỦA HỆ THỐNG QUỸ TÍN DỤNG NHÂN DÂN Ở VIỆT NAM .................................................................... 64 2.1.1. Sự hình thành của loại hình tổ chức tín dụng là hợp tác xã ở Việt Nam ... 64 2.1.2. Quá trình hình thành và phát triển hệ thống Quỹ tín dụng nhân dân ở Việt Nam ...................................................................................................................... 67 2.1.3. Vai trò của Ngân hàng Nhà nước trong việc hình thành và phát triển của hệ thống Quỹ tín dụng nhân dân .......................................................................... 75 2.2. THỰC TRẠNG TỔ CHỨC VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA HỆ THỐNG QUỸ TÍN DỤNG NHÂN DÂN .................................................................................... 78 2.2.1. Tổ chức và hoạt động của các Quỹ tín dụng nhân dân .............................. 79 2.2.2. Thực trạng của các tổ chức hỗ trợ hệ thống Quỹ tín dụng nhân dân ......... 88 2.2.3. Quản lý nhà nước đối với hệ thống Quỹ tín dụng nhân dân .................... 108 2.3. ĐÁNH GIÁ SỰ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CỦA HỆ THỐNG QUỸ TÍN DỤNG NHÂN DÂN Ở VIỆT NAM TỪ KHI HÌNH THÀNH ĐẾN NAY ...... 113 2.3.1. Những kết quả đạt được ........................................................................... 113 2.3.2. Những hạn chế ảnh hưởng đến sự bền vững của các Quỹ tín dụng nhân dân ...................................................................................................................... 130 2.3.3. Nguyên nhân của những hạn chế ............................................................. 138 Chương 3 ............................................................................................................ 146 GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG HỆ THỐNG ..................................... 146 QUỸ TÍN DỤNG NHÂN DÂN Ở VIỆT NAM ................................................ 146 3.1. CƠ HỘI VÀ THÁCH THỨC ĐỐI VỚI VIỆC PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CỦA HỆ THỐNG QUỸ TÍN DỤNG NHÂN DÂN Ở VIỆT NAM ................. 146 3.1.1. Cơ hội ....................................................................................................... 146 3.1.2. Thách thức ................................................................................................ 147 3.2. ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN HỆ THỐNG QUỸ TÍN DỤNG NHÂN DÂN ................................................................................................................... 149 3.2.1. Quan điểm có tính định hướng phát triển hệ thống Quỹ tín dụng nhân dân ............................................................................................................................ 149 3.2.2. Nguyên tắc phát triển bền vững ............................................................... 150 3.2.2. Mục tiêu phát triển bền vững cho hệ thống Quỹ tín dụng nhân dân ........ 152 3.3. GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG HỆ THỐNG QUỸ TÍN DỤNG NHÂN DÂN Ở VIỆT NAM .............................................................................. 154 3.3.1. Giải pháp phát triển bền vững đối với từng Quỹ tín dụng nhân dân ....... 154 3.3.2. Tăng cường tính liên kết giữa các Quỹ tín dụng nhân dân ...................... 158 3.3.3. Hoàn thiện khuôn khổ pháp lý về mô hình tổ chức hoạt động của Quỹ tín dụng nhân dân và của các tổ chức hỗ trợ hệ thống ............................................ 172 3.3.4. Tăng cường thanh tra, giám sát của cơ quan quản lý nhà nước ............... 174 3.3.5. Hỗ trợ của chính quyền địa phương, lãnh đạo chỉ đạo của các tổ chức xã hội ....................................................................................................................... 176 3.3.6. Tăng cường sự tham gia của Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam ...................... 176 3.4. MỘT SỐ KIẾN NGHỊ ................................................................................ 177 3.4.1. Đối với Quốc hội ...................................................................................... 177 3.4.2. Đối với Chính phủ .................................................................................... 177 3.4.3. Đối với Ngân hàng Nhà nước Việt Nam .................................................. 178 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 183 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ ................... 185 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................. 187 DANH MỤC BẢNG Bảng 1. Bộ tiêu chí phát triển bền vững Dow Jones ............................................. 3 Bảng 2. Bộ tiêu chí phát triển bền vững GRI ......................................................... 4 Bảng 1.1. Những điểm khác biệt giữa QTDND và NHTM ................................. 24 Bảng 1.2. Những đặc điểm chủ yếu của một TCTDHT vững mạnh ................... 35 Bảng 1.3. Tiêu chuẩn đánh giá tính bền vững của loại hình TCTDHT ............... 40 Bảng 2.1. Tình hình huy động vốn của các QTDND (1994 – 2016) .................. 84 Bảng 2.2. Tình hình dư nợ cho vay của các QTDND (1994 – 2016) .................. 86 Bảng 2.3. Tình hình thu nhập của các QTDND (1994 – 2016) ........................... 87 Bảng 2.4: Diễn biến nguồn vốn của QTDTW/NHHTX (2001 – 2016) .............. 96 Bảng 2.5: Tình hình sử dụng vốn của QTDTW/NHHTX (2001 – 2016) .......... 100 Bảng 2.6. Số lượng QTDND, số lượng thành viên tham gia hệ thống QTDND từ năm 1994 đến năm 2016 ..................................................................... 119 Bảng 2.7. Quy mô món vay trung bình của QTDND giai đoạn 2010-2016 ...... 125 DANH MỤC HÌNH Hình 1. Quan điểm về PTBV của QTDND ........................................................... 7 Hình 1.1. Mô hình hệ thống QTDND .................................................................. 26 Hình 1.2. Cơ cấu tổ chức của một QTDND ......................................................... 28 Hình 1.3. Mô hình hệ thống QTDND ................................................................. 46 Hình 2.1. Sơ đồ hệ thống QTDND theo đề án thí điểm (Đề án 390) .................. 68 Hình 2.2. Sơ đồ hệ thống QTDND (1995 -1999) ................................................ 69 Hình 2.3. Sơ đồ mô hình hệ thống QTDND (2000 – 2004) ................................ 71 Hình 2.4. Mô hình hệ thống QTDND (2005 – 2012) .......................................... 73 Hình 2.5. Cơ cấu tổ chức của một QTDND ......................................................... 79 Hình 2.6. Diễn biến lợi nhuận của các QTDND (1994 – 2016) .......................... 85 Hình 2.7. Tổng tài sản của QTDTW/NHHTX (2001-2016) ................................ 94 Hình 2.8. Cơ cấu nguồn vốn của QTDTW/NHHTX (2001-2016) ...................... 95 Hình 2.9. Cơ cấu vốn điều lệ và quỹ của QTDTW/NHHTX (2001-2016) ......... 97 Hình 2.10. Tổng dư nợ của QTDTW/NHHTX (2001 – 2016) ............................ 98 Hình 2.11. Tỷ lệ nợ xấu của QTDTW/NHHTX (2001 – 2016)........................... 99 Hình 2.12. Sơ đồ tổ chức bộ máy của Hiệp hội QTDND Việt Nam ................. 103 Hình 2.13. Số lượng QTDND (1994-2016) ....................................................... 117 Hình 2.14. Số lượng thành viên tham gia QTDND (1994-2016 ........................ 118 Hình 2.15. Số lượng thành viên tham gia / QTDND (1994-2016) .................... 118 Hình 2.16. Tình hình nguồn vốn của các QTDND (1994 – 2016) .................... 120 Hình 2.17. Tốc độ tăng trưởng vốn của các QTDND (1994 – 2016) ................ 120 Hình 2.18. Nguồn vốn bình quân của một QTDND (1994 – 2016) ................. 121 Hình 2.19. Tình hình dư nợ của các QTDND (1994 – 2016) ............................ 122 Hình 2.20. Tình hình dư nợ bình quân 1 QTDND (1994 – 2016) ..................... 122 Hình 2.21. Khả năng đáp ứng vốn vay của QTDND (1994 – 2016) ................. 123 Hình 2.22. Tình hình nợ xấu của các QTDND (1994 – 2016) .......................... 124 Hình 2.23. ROA, ROE của hệ thống QTDND (2000 – 2016) ........................... 125 Hình 3.1. Phân loại các QTDND theo “mức độ cảnh báo nguy cơ” ................. 161 Hình 3.2. Đề xuất áp dụng mô hình hệ thống Quỹ tín dụng nhân dân .............. 165 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT STT Chữ cái viết tắt Tên tiếng Việt đầy đủ Tên tiếng Anh đầy đủ 1 ADB Ngân hàng phát triển châu Á Asian Development Bank 2 BKS Ban kiểm soát 3 BHTG Bảo hiểm tiền gửi 4 BHTGVN Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam 5 DZ Bank Ngân Hàng Hợp tác xã Trung ương Đức Deutsche Zentral Bank 6 ĐHTV Đại hội thành viên 7 HĐGS Hội đồng giám sát 8 HĐQT Hội đồng quản trị 9 HTX Hợp tác xã 10 HTXTD Hợp tác xã tín dụng 11 NHHTX Ngân hàng Hợp tác xã 12 NHHTXCS Ngân hàng Hợp tác xã cơ sở 13 NHHTXTW Ngân hàng Hợp tác xã trung ương 14 NHNN Ngân hàng Nhà nước Việt Nam 15 NHTM Ngân hàng thương mại 16 PTBV Phát triển bền vững 17 QTD Quỹ tín dụng 18 QTDND Quỹ tín dụng nhân dân 19 QTDNDKV Quỹ tín dụng nhân dân khu vực 20 QTDNDTW Quỹ tín dụng nhân dân TW 21 QTDNDCS Quỹ tín dụng nhân dân cơ sở 22 TCTD Tổ chức tín dụng 23 TCTDHT Tổ chức tín dụng hợp tác 24 TCVM Tài chính vi mô 25 TCTCVM Tổ chức tài chính vi mô 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quỹ tín dụng nhân dân là loại hình tổ chức tín dụng hợp tác xã hoạt động trong lĩnh vực tiền tệ, ngân hàng, có địa bàn hoạt động chủ yếu ở khu vực nông nghiệp, nông thôn; bộ máy tổ chức được xây dựng theo mô hình kinh tế hợp tác, hoạt động chủ yếu là huy động vốn để cấp tín dụng và dịch vụ ngân hàng cho các thành viên của mình. Được xuất hiện vào nửa cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20 và mau chóng trở thành phong trào lan rộng ở các nước châu Âu, châu Mỹ, châu Á... với nhiều tên gọi khác nhau như Hợp tác xã tín dụng, Quỹ tín dụng và tiết kiệm, QTDND, NHHTX,... mô hình kinh tế này đã trở thành một bộ phận kinh tế quan trọng không thể thiếu trong nền kinh tế quốc dân không chỉ ở những nước đang phát triển mà ở ngay các nước kinh tế phát triển như CHLB Đức, Hà Lan, Canada, Ở Việt Nam, tiền thân của mô hình QTDND là các Hợp tác xã tín dụng được hình thành theo phong trào hợp tác hóa từ những năm 1960, cùng với sự thay đổi về mọi mặt đời sống kinh tế xã hội, loại hình này cũng đã có những thay đổi cả về tên gọi, cơ cấu tổ chức và hình thức hoạt động; dù vậy, trong mọi hoàn cảnh loại hình TCTD này vẫn luôn khẳng định được vai trò đáng kể của nó trong việc tham gia giải quyết các mục tiêu liên quan đến nông nghiệp, nông dân và nông thôn của Đảng và Nhà nước. Thực hiện Nghị quyết lần thứ V Ban chấp hành TW Đảng khoá VII về chủ trương tiếp tục đổi mới và phát triển kinh tế - xã hội nông thôn, từ giữa năm 1993 Ban Bí thư Trung ương Đảng đã có chủ trương về xây dựng mô hình QTDND; căn cứ chủ trương này, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 390/TTg cho phép triển khai thí điểm thành lập QTDND. Sau hơn hai mươi năm xây dựng và phát triển, cho đến nay, mô hình tổ chức của các QTDND về cơ bản đã được hoàn thiện. 2 Là loại hình TCTDHT hoạt động theo nguyên tắc tự nguyện, tự chủ, tự chịu trách nhiệm về kết quả hoạt động, thực hiện mục tiêu chủ yếu là tương trợ giữa các thành viên sinh sống và thực hiện các hoạt động sản xuất kinh doanh ở trong khu vực nông nghiệp, nông thôn, một khu vực được cho là rất nhạy cảm và dễ bị tổn thương trước các điều kiện ngoại cảnh. Hơn nữa ngay trong nội bộ của hệ thống QTDND cũng còn nhiều tồn tại, dẫn tới sự kém an toàn của từng QTDND và của toàn hệ thống. Đặc biệt trong giai đoạn hiện nay, khi mà Việt Nam đã thực sự trở thành một nước có nền kinh tế thị trường; Các NHTM và các loại hình TCTD khác phát triển ngày càng mạnh mẽ, thị phần vươn rộng hơn đến cả những khu vực từ trước đến nay vẫn được coi là lãnh địa riêng của QTDND; Trong bối cảnh đó QTDND muốn tồn tại và phát triển bền vững đòi hỏi phải có những thay đổi mang tính cách mạng. Bên cạnh đó, QTDND cũng giống như các TCTD hoạt động trong lĩnh vực tiền tệ, ngân hàng – một lĩnh vực được cho là tiềm ẩn nhiều rủi ro, nên tính an toàn của mỗi QTDND và cả hệ thống càng phải được chú trọng. Xuất phát từ yêu cầu trên, nghiên cứu sinh lựa chọn đề tài “Phát triển bền vững hệ thống Quỹ tín dụng nhân dân ở Việt Nam” để xây dựng luận án. Là một trong những người tham gia ngay từ giai đoạn đầu thành lập thí điểm các QTDND, tác giả có điều kiện tiếp cận với quá trình thành lập, cho đến xây dựng và hoàn thiện mô hình hệ thống QTDND ở Việt Nam; tiếp cận, học tập kinh nghiệm phát triển hệ thống QTDND ở một số nước trên thế giới như hệ thống Desjardins, Canada, hệ thống NHHTX Đức, NHHTX Rabobank - Hà Lan, NHHTX ở Vân Nam - Trung Quốc,. Thông qua thực hiện đề tài này, tác giả mong muốn đề xuất các giải pháp để hệ thống QTDND ở Việt Nam phát triển bền vững trong thời gian tới. 2. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu 2.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới Ngay từ những năm năm mươi của thế kỷ trước, PTBV đã trở thành một môn khoa học được nhiều cá nhân, quốc gia và tổ chức quốc tế quan tâm nghiên 3 cứu. Các nghiên cứu này đã đưa ra được những khái niệm, nguyên tắc và ti