Luận án Phát triển các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp tại tỉnh Nam Định

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM NGUYỄN THANH PHONG PHÁT TRIỂN CÁC HÌNH THỨC TỔ CHỨC SẢN XUẤT TRONG NÔNG NGHIỆP TẠI TỈNH NAM ĐỊNH LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÀ XUẤT BẢN HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP - 2022 HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM NGUYỄN THANH PHONG PHÁT TRIỂN CÁC HÌNH THỨC TỔ CHỨC SẢN XUẤT TRONG NÔNG NGHIỆP TẠI TỈNH NAM ĐỊNH Ngành : Kinh tế phát triển Mã số : 9 31 01 05 Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Nguyễn Phượng Lê HÀ NỘI - 2022 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng để bảo vệ lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cảm ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày 22 tháng 8 năm 2022 Tác giả luận án Nguyễn Thanh Phong ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của các thầy cô giáo, sự giúp đỡ, động viên của bạn bè, đồng nghiệp và gia đình. Nhân dịp hoàn thành luận án, cho phép tôi được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Phượng Lê - cô giáo đã tận tình hướng dẫn, dành nhiều công sức, thời gian và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài luận án. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới Ban Giám đốc, Ban Quản lý đào tạo, Bộ môn Kinh tế nông nghiệp và Chính sách, Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn, Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã tạo điều kiện thuận lợi, tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, thực hiện đề tài và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể lãnh đạo, cán bộ của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Hội Nông dân tỉnh Nam Định; Lãnh đạo UBND các quận, huyện, các xã nghiên cứu trên địa bàn tỉnh Nam Định; các hộ nông dân, trang trại, HTX và doanh nghiệp cũng như các đơn vị có liên quan khác trên địa bàn tỉnh Nam Định đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài luận án. Xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi về mọi mặt, động viên khuyến khích tôi hoàn thành luận án./. Hà Nội, ngày 22 tháng 08 năm 2022 Nghiên cứu sinh Nguyễn Thanh Phong iii MỤC LỤC Trang Lời cam đoan ..................................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................................ ii Mục lục ............................................................................................................................ iii Danh mục bảng ............................................................................................................... vii Danh mục hình ................................................................................................................. ix Danh mục hộp ................................................................................................................... x Danh mục sơ đồ, biểu đồ .................................................................................................. x Trích yếu luận án ............................................................................................................. xi Thesis abstract ................................................................................................................ xiii Phần 1. Mở đầu ............................................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................................ 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................. 4 1.2.1. Mục tiêu chung ..................................................................................................... 4 1.2.2. Mục tiêu cụ thể ..................................................................................................... 4 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 4 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................... 4 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................. 4 1.4. Những đóng góp mới của đề tài ............................................................................ 5 1.5. Ý nghĩa khoa học và thức tiễn của đề tài .............................................................. 6 Phần 2. Tổng quan nghiên cứu và cơ sở khoa học về phát triển các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp .................................................................. 7 2.1. Các công trình nghiên cứu có liên quan ............................................................... 7 2.1.1. Quan niệm về tổ chức sản xuất trong nông nghiệp............................................... 7 2.1.2. Nghiên cứu về phát triển kinh tế hộ ...................................................................... 7 2.1.3. Nghiên cứu về phát triển trang trại ....................................................................... 8 2.1.4. Nghiên cứu về phát triển hợp tác xã nông nghiệp ................................................ 8 2.1.5. Nghiên cứu về phát triển doanh nghiệp nông nghiệp ........................................... 9 2.1.6. Nghiên cứu về liên kết giữa các hình thức tổ chức ............................................... 9 iv 2.2. Cơ sở lý luận về phát triển các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp ......... 10 2.2.1. Khái niệm, bản chất phát triển hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp .......... 10 2.2.2. Vai trò của phát triển các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp .......... 17 2.2.3. Đặc điểm phát triển các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp ............. 23 2.2.4. Nội dung nghiên cứu phát triển các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp ....... 27 2.2.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp ........................................................................................................ 35 2.3. Cơ sở thực tiễn về phát triển các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp ................................................................................................................. 39 2.3.1. Kinh nghiệm quốc tế về phát triển các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp ........................................................................................................ 39 2.3.2. Sự phát triển các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp ở Việt Nam ........... 43 2.3.3. Bài học kinh nghiệm rút ra cho tỉnh Nam Định .................................................. 52 Phần 3. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................. 56 3.1. Phương pháp tiếp cận ......................................................................................... 56 3.1.1. Phương pháp tiếp cận ......................................................................................... 56 3.1.2. Khung phân tích .................................................................................................. 58 3.2. Đặc điểm địa bàn và chọn điểm nghiên cứu ....................................................... 58 3.2.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu ............................................................................. 58 3.2.2. Những kết quả đạt được về kinh tế - xã hội của tỉnh Nam Định giai đoạn 2016 - 2020 ......................................................................................................... 61 3.2.3. Chọn điểm nghiên cứu ........................................................................................ 64 3.3. Phương pháp thu thập số liệu ............................................................................. 66 3.3.1. Phương pháp thu thập số liệu thứ cấp ................................................................. 66 3.3.2. Phương pháp thu thập sơ cấp .............................................................................. 67 3.3.3. Phương pháp phân tích và xử số liệu .................................................................. 70 3.3.4. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu .............................................................................. 71 Phần 4. Kết quả nghiên cứu và thảo luận ................................................................... 73 4.1. Thực trạng phát triển các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp tại Nam Định ............................................................................................................ 73 4.1.1. Số lượng các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp .............................. 73 v 4.1.2. Phương hướng sản xuất của các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp ................................................................................................................. 81 4.1.3. Quy mô của các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp ......................... 84 4.1.4. Công nghệ và quy trình sản xuất trong các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp ............................................................................................... 95 4.1.5. Liên kết giữa các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp ....................... 98 4.1.6. Kết quả và hiệu quả hoạt động của các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp ...................................................................................................... 113 4.2. Ảnh hưởng của các yếu tố đến phát triển các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp tại tỉnh Nam Định ............................................................... 127 4.2.1. Chính sách phát triển các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp của Nhà nước .................................................................................................... 127 4.2.2. Đầu tư công và dịch vụ công ............................................................................ 134 4.2.3. Năng lực của các tổ chức kinh tế ...................................................................... 136 4.2.4. Thị trường sản phẩm đầu ra .............................................................................. 139 4.3. Đề xuất giải pháp phát triển các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp tại tỉnh Nam Định ................................................................................. 140 4.3.1. Quy hoạch vùng sản xuất .................................................................................. 140 4.3.2. Tăng cường liên kết, hợp tác trong phát triển sản xuất..................................... 141 4.3.3. Phát triển thị trường tiêu thụ sản phẩm ............................................................. 142 4.3.4. Quản lý thị trường đầu vào, đầu ra ................................................................... 143 4.3.5. Nâng cao chất lượng dịch vụ công và hỗ trợ đầu tư công ................................ 144 4.3.6. Vốn sản xuất ..................................................................................................... 145 4.3.7. Những giải pháp cụ thể khác ............................................................................ 147 Phần 5. Kết luận và kiến nghị .................................................................................... 148 5.1. Kết luận ............................................................................................................. 148 5.2. Kiến nghị .......................................................................................................... 149 5.2.1. Với nhà nước .................................................................................................... 149 5.2.2. Với chính quyền địa phương các cấp ............................................................... 149 Danh mục các công trình đã công bố liên quan đến kết quả luận án ............................ 151 Tài liệu tham khảo ........................................................................................................ 152 Phụ lục .......................................................................................................................... 164 vi DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt BCH Ban chấp hành BQ Bình quân BĐKH Biến đổi khí hậu BVMT Bảo vệ môi trường CĐML Cánh đồng mẫu lớn ĐCSVN Đảng Cộng sản Việt Nam DN Doanh nghiệp ĐVT Đơn vị tính HĐND Hội đồng nhân dân HTX Hợp tác xã NN&PTNT Nông nghiệp và phát triển nông thôn NTM Nông thôn mới NN, LN & TS Nông nghiệp, lâm nghiệp và thủy sản KHKT Khoa học kỹ thuật OECD The Organisation for Economic Co- operation and Development TĐ TTBQ Tốc độ tăng trưởng bình quân TTN Tổng thu nhập TNBQ Thu nhập bình quân TN&MT Tài nguyên và môi trường TT Thứ tự UBND Ủy ban nhân dân vii DANH MỤC BẢNG TT Tên bảng Trang 3.1. Hiện trạng sử dụng đất tại tỉnh Nam Định năm 2020 ....................................... 59 3.2. Diện tích, dân số và mật độ dân số năm 2020 phân theo huyện/thành phố tại Nam Định .................................................................................................... 61 3.3. Tổng sản phẩm trên địa bàn tỉnh Nam Định theo giá so sánh 2010 phân theo khu vực kinh tế ......................................................................................... 63 3.4. Thu thập số liệu thứ cấp ................................................................................... 66 3.5. Phân bổ mẫu điều tra khảo sát bằng bảng hỏi .................................................. 68 3.6. Phân bổ mẫu phỏng vấn sâu cán bộ cấp tỉnh/huyện ......................................... 69 4.1. Số hộ nông dân của tỉnh Nam Định chia theo huyện/thành phố từ 2016 -2020 ...... 74 4.2. Số lượng trang trại phân theo huyện/thành phố tại Nam Định ......................... 75 4.3. Số trang trại phân theo ngành hoạt động tại Nam Định từ năm 2016 – 2020 ....... 76 4.4. Số trang trại năm 2020 phân theo ngành hoạt động tại các huyện ................... 77 4.5. Số lượng hợp tác xã phân theo huyện/thành phố tại Nam Định ....................... 78 4.6. Số doanh nghiệp hoạt động sản xuất kinh doanh phân theo huyện/ thành phố tại Nam Định ............................................................................................. 79 4.7. Số lượng doanh nghiệp trong lĩnh vực nông nghiệp, lâm nghiệp và thủy sản tại Nam Định qua các năm 2016 – 2020 .................................................... 80 4.8. Biến động diện tích đất năm 2020 so với năm 2019 ........................................ 85 4.9. Quy mô đất đai của các hình thức tổ chức sản xuất tại tỉnh Nam Định ........... 86 4.10. Quy mô vốn của các hình thức tổ chức sản xuất .............................................. 88 4.11. Thông tin về vốn góp và tài sản các hợp tác xã ................................................ 89 4.12. Số doanh nghiệp phân theo quy mô vốn năm 2019 tại tỉnh Nam Định ............ 90 4.13. Vốn sản xuất kinh doanh bình quân hàng năm của các doanh nghiệp tại Nam Định ......................................................................................................... 90 4.14. Giá trị tài sản cố định và đầu tư tài chính dài hạn của các doanh nghiệp ......... 91 4.15. Số doanh nghiệp phân theo quy mô lao động năm 2019 tại tỉnh Nam Định........... 91 4.16. Số lượng lao động trong hợp tác xã phân theo huyện/thành phố tại Nam Định ..... 93 viii 4.17. Số lao động trong các doanh nghiệp trong lĩnh vực nông nghiệp tại tỉnh Nam ............................................................................................................... 934 4.18. Tỉ lệ áp dụng công nghệ và quy trình sản xuất sử dụng của đối tượng điều tra .............................................................................................................. 97 4.19. Hình thức mua đầu vào của các doanh nghiệp liên kết .................................... 99 4.20. Đối tượng và hình thức liên kết của hộ dân .................................................... 101 4.21. Lợi ích các bên nhận được khi tham gia liên kết ............................................ 102 4.22. Phân tích lợi ích trong liên kết giữa hộ nông dân với doanh nghiệp của nhóm hộ liên kết và hộ không liên kết............................................................ 103 4.23. Kết quả và hiệu quả sản xuất của hộ nông dân ............................................... 115 4.24. Kết quả sản xuất kinh doanh/năm bình quân một trang trại ........................... 119 4.25. Kết quả sản xuất kinh doanh hợp tác xã tại tỉnh Nam Định ........................... 119 4.26. Lợi nhuận trước thuế của doanh nghiệp ......................................................... 123 4.27. Tổng thu nhập và thu nhập bình quân/tháng của người lao động trong doanh nghiệp tại Nam Định ............................................................................ 123 4.28. Kết quả sản xuất kinh doanh của các hình thức sản xuất trong nông nghiệp điều tra tại Nam Định ......................................................................... 124 4.29. Đánh giá mức độ tiếp cận chính sách đất đai của hộ dân và trang trại ........... 131 4.30. Các nhân tố ảnh hưởng tới khả năng tham gia liên kết của doanh nghiệp với hộ nông dân .............................................................................................. 136 ix DANH MỤC HÌNH TT Tên hình Trang 4.1. Số lượng hộ, trang trại, hợp tác xã, doanh nghiệp nông nghiệp tại tỉnh Nam Định từ 2016 – 2020 ................................................................................ 81 4.2. Phương hướng sản xuất của các hình thức tổ chức sản xuất trong nông nghiệp ..... 83 4.3. Tỉ lệ vốn cho sản xuất bình quân của hộ và trang trại ...................................... 88 4.4. Quy mô lao động của hộ trong lĩnh vực nông nghiệp ...................................... 92 4.5. Số lượng thành viên hợp tác xã đang làm việc hàng năm ................................ 92 4.6. Phương thức liên kết của các hình thức tổ chức sản xuất ................................. 99 4.7. Các nội dung thực hiện liên kết của hộ nông dân ........................................... 100 4.8. Hình thức thỏa thuận giá của cơ sở nuôi trồng thủy sản ................................ 108 4.9. Diện tích có ký kết hợp đồng tiêu thụ cây vụ đông ........................................ 111 4.10. Đánh giá mức độ tiếp cận các chính sách của hợp tác xã ............................... 130 4.11. Đánh giá mức độ tiếp cận các chính sách của doanh nghiệp ......................... 132 4.12. Xếp hạng PCI theo thời gian của tỉnh Nam Định ........................................... 135 4.13. Đánh giá của các hộ nông dân về chất lượng đầu tư công, dịch vụ công cho phát triển mô hình liên kết ....................................................................... 135 4.14. Khó khăn của hộ nông dân gặp phải trong sản xuất kinh doanh .................... 137 4.15. Khó khăn của thành viên hợp tác xã gặp phải trong sản xuất kinh doanh ..... 138 x DANH MỤC HỘP TT Tên hộp Trang 4.1. Khó khăn về vốn đầu tư .................................................................................... 98 4.2. Nhiều khi còn phải dựa vào lòng tin ............................................................... 104 4.3. Canh tác theo tiêu chuẩn VietGAP thắng đậm ............................................... 110 4.4. Hợp đồng bằng miệng với tư thương ........