Luận án Phát triển công nghiệp hỗ trợ ở một số nước Đông Á và bài học cho Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐỖ TRUNG HIẾU PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ Ở MỘT SỐ NƯỚC ĐÔNG Á VÀ BÀI HỌC CHO VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI – 2023 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐỖ TRUNG HIẾU PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ Ở MỘT SỐ NƯỚC ĐÔNG Á VÀ BÀI HỌC CHO VIỆT NAM Ngành: Kinh tế quốc tế Mã số: 09.31.01.06 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC 1. PGS. TS. Lê Ngọc Tòng 2. TS. Lê Thị Ái Lâm HÀ NỘI – 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của riêng tôi. Các số liệu sử dụng phân tích trong luận án có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng và được công bố theo đúng quy định. Toàn bộ kết quả nghiên cứu của luận án chưa từng được ai công bố tại bất cứ công trình nào. Nghiên cứu sinh Đỗ Trung Hiếu ii LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên cho phép tôi xin trân trọng cảm ơn Học viên khoa học xã hội- Viện hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam đã tổ chức và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu. Đồng thời tôi xin chân thành cảm ơn đến các Quý Thầy, Cô giáo - những người đã giảng dạy, truyền đạt kiến thức cho tôi trong suốt thời gian bốn năm NCS vừa qua. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới PGS-TS. Lê Ngọc Tòng và TS. Lê Thị Ái Lâm, người hướng dẫn khoa học đã chỉ bảo tận tình cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án này. Tôi xin chân thành cảm ơn lãnh đạo các cơ quan, Ban lãnh đạo của Công ty TNHH đầu tư thương mại SII, các DN CNHT trong và ngoài nước đã quan tâm, hỗ trợ, cung cấp tài liệu, thông tin cần thiết, tạo điều kiện cho tôi nghiên cứu và hoàn thành luận án. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn gia đình tôi, những người thân và bạn bè đã luôn hỗ trợ, động viên tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thiện luận án./. Nghiên cứu sinh Đỗ Trung Hiếu iii MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ..................................................................................... 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án. ................................................. 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án .................................................. 4 4. Phương pháp nghiên cứu của luận án ................................................................ 5 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án ............................................................. 7 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án ............................................................ 7 7. Kết cấu của luận án ............................................................................................ 7 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ Ở CÁC NƯỚC ĐÔNG Á VÀ VIỆT NAM .............. 8 1.1. Những công trình nước ngoài có liên quan ................................................. 8 1.1.1. Nhóm công trình nghiên cứu cơ sở lý luận về công nghiệp hỗ trợ ..... 8 1.1.2. Nhóm công trình nghiên cứu về phát triển công nghiệp hỗ trợ. ........ 10 1.1.3. Nhóm công trình nghiên cứu về chính sách và bài học phát triển công nghiệp hỗ trợ. ...................................................................................... 11 1.2. Các công trình nghiên cứu ở Việt Nam ..................................................... 12 1.2.1. Nhóm công trình nghiên cứu về cơ sở lý luận công nghiệp hỗ trợ. .. 12 1.2.2. Nhóm công trình nghiên cứu về phát triển CNHT ............................ 13 1.2.3. Nhóm công trình nghiên cứu về chính sách và giải pháp phát triển công nghiệp hỗ trợ. .............................................................................. 15 1.3. Những kết luận rút ra từ tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án ................................................................................................................. 17 Tiểu kết chương 1 ............................................................................................... 19 Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ ... 20 2.1 Một số vấn đề lý luận về công nghiệp hỗ trợ ............................................. 20 2.1.1. Một số khái niệm liên quan đến phát triển công nghiệp hỗ trợ ......... 20 2.1.2. Khái niệm công nghiệp hỗ trợ ở một số nước và Việt Nam .............. 22 iv 2.1.3. Phạm vi của ngành công nghiệp hỗ trợ ............................................. 23 2.1.4. Các giai đoạn phát triển của công nghiệp hỗ trợ ............................... 24 2.1.5. Đặc điểm ngành công nghiệp hỗ trợ .................................................. 25 2.1.6. Vai trò của ngành công nghiệp hỗ trợ ............................................... 29 2.2. Nội dung cơ bản của việc phát triển CNHT ............................................. 33 2.2.1. Khái niệm phát triển công nghiệp hỗ trợ ........................................... 33 2.2.2. Nội dung phát triển công nghiệp hỗ trợ ............................................. 34 2.2.3. Tiêu chí đánh giá mức độ phát triển công nghiệp hỗ trợ của Việt Nam. ... 36 Tiểu kết Chương 2 .............................................................................................. 44 Chương 3: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ CỦA MỘT SỐ NƯỚC ĐÔNG Á ...................................................................... 45 3.1. Khái quát thực trạng phát triển CNHT của một số nước Đông Á (Nhật Bản, Trung Quốc, Thái Lan) .................................................................. 45 3.1.1. Thực trạng chung phát triển CNHT của các nước Đông Á. .............. 45 3.1.2. Thực trạng phát triển CNHT tại Nhật Bản ........................................ 48 3.1.3. Thực trạng phát triển công nghiệp hỗ trợ tại Trung Quốc ................. 52 3.1.4. Thực trạng phát triển công nghiệp hỗ trợ tại Thái Lan ...................... 57 3.2 Các nhân tố tác động đến CNHT của một số nước Đông Á. .................... 60 3.3 Một số thành tựu đạt được và hạn chế trong phát triển CNHT ở các nước Đông Á ....................................................................................................... 64 3.3.1. Một số kết quả đạt được trong phát triển CNHT ở Nhật Bản ........... 68 3.3.2. Một số kết quả đạt được trong phát triển CNHT ở Trung Quốc ....... 77 3.4 Bài học kinh nghiệm trong phát triển CNHT của một số nước Đông Á. ...... 90 3.4.1. Những bài học thành công ................................................................. 90 3.4.2. Những bài học thất bại ....................................................................... 97 Tiểu kết chương 3 ............................................................................................. 100 Chương 4: QUAN ĐIỂM ĐỊNH HƯỚNG VÀ BÀI HỌC PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ PHÙ HỢP CHO VIỆT NAM ........................... 101 v 4.1. Thực trạng công nghiệp hỗ trợ tại Việt Nam nghiên cứu ở một số ngành công nghiệp. ........................................................................................... 101 4.1.1. Thực trạng công nghiệp hỗ trợ trong ngành công nghiệp dệt may .. 101 4.1.2. Công nghiệp hỗ trợ trong ngành công nghiệp điện tử ..................... 104 4.1.3. Công nghiệp hỗ trợ trong ngành công nghiệp ô tô .......................... 106 4.1.4. Công nghiệp hỗ trợ trong ngành công nghiệp da giày .................... 110 4.2 . Đánh giá thực trạng phát triển công nghiệp hỗ trợ ở Việt Nam ......... 112 4.2.1. Những kết quả đạt được trong phát triển Công nghiệp hỗ trợ ở Việt Nam .................................................................................................... 112 4.2.2. Hạn chế và nguyên nhân .................................................................. 116 4.3. Quan điểm và định hướng về phát triển công nghiệp hỗ trợ Việt Nam đến năm 2030 ........................................................................................... 124 4.3.1. Quan điểm về phát triển công nghiệp hỗ trợ Việt Nam đến năm 2030. 124 4.3.2. Định hướng về phát triển công nghiệp hỗ trợ Việt Nam đến năm 2030. ..... 126 4.4. Một số bài học phù hợp nhằm phát triển ngành công nghiệp hỗ trợ tại Việt Nam từ các nước Đông Á ................................................................... 127 4.4.1. Bài học chung phát triển ngành CNHT tại Việt Nam ..................... 127 4.4.2.Nhóm bài học rút ra phát triển công nghiệp hỗ trợ trong ngành ô tô, dệt may và điện tử, da giày ................................................................... 143 KẾT LUẬN ....................................................................................................... 155 CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ........................................................................................... 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 152 PHẦN PHỤ LỤC 01 ......................................................................................... 162 vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT TỪ VIẾT TẮT CỤM TỪ TIẾNG VIỆT CNCNC Công nghiệp công nghệ cao CSDL Cơ sở dữ liệu CLKN Cum liên kết ngành CNHT Công nghiệp hỗ trợ CN Công nghiệp CN CBCT Công nghiệp chế biến chế tạo CNĐT Công nghiệp điện tử DN Doanh nghiệp DNVVN Doanh nghiệp vừa và nhỏ DNNVV Doanh nghiệp nhỏ và vừa GTGT Gía trị gia tang KCN Khu công nghiệp LK Liên kết KH-CN Khoa học – công nghệ NK Nhập khẩu QLNN Quản lý nhà nước SHTT Sở hữu trí tuệ SIDEC Trung tâm Phát triển doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ TTKT Tăng trưởng kinh tế XK Xuất khẩu vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH Từ viết tắt Cụm từ tiếng Anh Cụm từ tiếng Việt ASEAN The Association of Southeast Asian Nations Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á APEC Asia-Pacific Economic Cooperation Diễn đàn hợp tác kinh tế Châu Á-Thái Bình Dương BOI Thailand Board of Investment Ủy ban đầu tư Thái Lan EVFTA European-Vietnam Free Trade Agreement Hiệp định Thương mại tự do Việt Nam-EU FDI Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài JETRO The Japan External Trade Organization Cơ quan xúc tiến ngoại thương Nhật Bản JICA Japan International Cooperation Agency Cơ quan Hợp tác Quốc tế Nhật Bản MNCs Multinational corporations Công ty đa quốc gia MITI(METI) Ministry of International Trade and Industry Bộ Kinh tế công nghiệp và Thương Mại SMEs Small and medium-sized enterprises Doanh nghiệp nhỏ và vừa SIDEC Supporting Industry Development Enterprise Center Trung tâm Phát triển doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ TNCs Transnational Corporations Công ty xuyên quốc gia UNIDO The United Nations Industrial Development Organization Tổ chức phát triển công nghiệp của Liên Hiệp Quốc VASI Vietnam association for supporting industries Hiệp hội công nghiệp hỗ trợ Việt Nam VCCI Vietnam Chamber of Commerce and Industry Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam VDF Việt Nam Development Forum Diễn đàn phát triển Việt Nam viii DANH MỤC SƠ ĐỒ, BẢNG BIỂU Danh mục sơ đồ Sơ đồ 2.1: Mô hình lợi thế cạnh tranh của M. Porter [116] ................................. 20 Sơ đồ 2.2: Các phạm vi của công nghiệp hỗ trợ................................................... 23 Sơ đồ 2.3: Các giai đoạn phát triển của ngành CNHT ......................................... 24 Sơ đồ 2.4: Phân loại công nghiệp hỗ trợ theo hệ thống ngành sản xuất .............. 27 Sơ đồ 2.5: Quan hệ giữa công nghiệp chính và công nghiệp hỗ trợ [17, tr78] .... 29 Sơ đồ 3.1: Mô hình mạng lưới sản xuất hiện đại trong ngành công nghiệp hỗ trợ của các nước Đông Á hiện nay [24, Trang 13) .................................................... 45 Sơ đồ 3.2: Kết cấu công nghiệp hỗ trợ ngành ô tô của Nhật Bản ........................ 69 Sơ đồ 3.3: Chuỗi cung ứng các sản phẩm điện tử Nhật Bản [2, Tr.23-24] .......... 71 Sơ đồ 3.3: Chuỗi cung ứng sản phẩm da của Nhật Bản ....................................... 75 Sơ đồ 3.4: Chuỗi phân phối các sản phẩm điện tử Nhật Bản ............................... 76 Sơ đồ 4.1 Vị trí của Việt Nam trong chuỗi cung ứng dệt may toàn cầu ............ 103 Danh mục biểu đồ Biểu đồ 3.1: Tỷ trọng hàng công nghiệp trong tổng kim ngạch xuất khẩu của một số nước Đông Á ............................................................................................ 47 Biểu đồ 3.2: Thống kê đầu tư FDI và khu vực Đông Á so với các khu vực khác của châu Á .................................................................................................... 48 Biểu đồ 3.3: Công nghiệp sản xuất ô tô Nhật Bản giai đoạn 1990-2014 ............. 68 Biểu đồ 3.4: Giá trị sản xuất thị trường linh kiện điện tử Nhật Bản 2010-2015 .. 72 Biểu đồ 3.5: Sản xuất trong nước và nhập khẩu giày da ...................................... 77 Biểu đồ 3.6: Lượng xuất khẩu giày da từ Trung Quốc từ năm 2009 đến 2018 ... 82 Biểu đồ 3.7: Xuất khẩu linh kiện ô tô Thái Lan ................................................... 87 Biểu đồ 4.1: Nhập khẩu nguyên phụ liệu dệt may của Việt Nam qua các năm 2013 - 2019. ....................................................................................................... 102 Biểu đồ 4.2: Giá trị sản xuất ngành linh kiện điện tử ......................................... 105 Biểu đồ 4.3: Nhập khẩu phụ kiện ô tô của Việt Nam giai đoạn 2010-2018 ...... 107 ix Biểu đồ 4.4: Sản lượng sản xuất lắp ráp ô tô tại Việt Nam 2010-2018 ............. 108 Biểu đồ 4.5: Kim ngạch nhập khẩu linh kiện phụ tùng ô tô năm 2020-2021 .... 108 Biểu đồ 4.6: Thị phần xuất khẩu ngành giày da Việt Nam 2018 ....................... 110 Danh mục bảng Bảng 3.1: Thực trạng phát triển công nghiệp hỗ trợ nổi bật ................................ 46 của một số nước Đông Á ...................................................................................... 46 Bảng 3.2: Nguồn nhân lực tại một số Khu nghiên cứu ở Trung Quốc................. 55 Bảng 3.3: Chính sách thuế ưu đãi cho FDI đầu tư vào các KCN theo quy hoạch ..................................................................................................................... 59 Bảng 3.4: Giá trị linh kiện ô tô xuất khẩu, nhập khẩu của Nhật Bản ................... 69 Bảng 3.5. Xuất, nhập khẩu và cán cân thương mại ngành dệt may Nhật Bản ..... 74 Bảng 3.6: Sản xuất các sản phẩm điện tử ở Thái Lan giai đoạn 2010-2015 ........ 85 Bảng 3.7: Tỷ lệ xuất khẩu một số sản phẩm chính của Thái Lan năm 2011 ....... 86 Bảng 4.1. Năng lực cung ứng của lĩnh vực sản xuất linh kiện, phụ tùng ........... 106 cho ngành điện tử VN ......................................................................................... 106 Biểu đồ 4.5: Kim ngạch nhập khẩu linh kiện phụ tùng ô tô năm 2020-2021 .... 108 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Công nghiệp hỗ trợ (CNHT) là ngành cung cấp đầu vào cho hầu hết các ngành công nghiệp khác, nên ngành CNHT phát triển sẽ góp phần quan trọng vào sự phát triển của toàn bộ nền công nghiệp và rộng hơn là nền kinh tế của mỗi quốc gia. CNHT phát triển giúp cho nền kinh tế phát triển bền vững, hạn chế tác động của khủng hoảng kinh tế từ bên ngoài, ví dụ như khủng hoảng kinh tế năm 2008, các nước như Trung Quốc, Nhật Bản ít bị tác động của khủng hoảng nhờ CNHT phát triển. Còn đối với quá trình công nghiệp hóa, CNHT là ngành có nhu cầu lớn nhất trong việc sử dụng công nghệ hiện đại nhất. Do vậy phát triển CNHT sẽ thúc đẩy quá trình chuyển giao công nghệ và nội lực hóa công nghệ, tạo nền tảng đẩy nhanh quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa nền kinh tế. Ngoài ra, phát triển công nghiệp hỗ trợ góp phần cải công nghiệp hỗ trợ đó đi trước một bước để mở đường,với tác dụng như vậy, ngành CNHT được xem là mắt xích quan trọng trong việc phát triển kinh tế đất nước. Đông Á, trong những năm gần đây, được đánh giá là một trong những khu vực năng động nhất thế giới với mức tăng trưởng kinh tế trung bình 5%- 6% mỗi năm. Đặc biệt phải kể đến các nước Nhật Bản, Trung Quốc và Thái Lan. Đây đều là các nước láng giềng có nhiều nét tương đồng với Việt Nam cả về văn hóa, truyền thống, tín ngưỡng, dân số, vị trí địa lý, điều kiện kinh tế... Riêng Thái Lan có nét tương đồng với Việt Nam nhất vì có cùng quy mô dân số, diện tích, nằm trong khu vực Đông Nam Á, đều có thời gian bị các nước thuộc địa xâm chiếm nên sau khi các nước được giải phóng độc lập nền kinh tế đất nước đều bắt đầu từ cột mốc rất thấp. Ngoài ra các chỉ số phát triển kinh tế hiện tại của Việt Nam đang có nhiều điểm tương đồng với kinh tế các nước này vào khoảng 10-15 năm trước cụ thể như các hiệp định FTA sẽ tác động tích cực đến hoạt động sản xuất xuất khẩu, tỷ lệ cơ cấu dân số trẻ, khu vực kinh tế tư nhân ngày càng phát triển, tầng lớp trung lưu tăng mạnh, các chỉ số thể hiện tiềm năng đẩy mạng công nghiệp hóa dần thay thế cho Nông, Lâm, Ngư nghiệp. Điều này cho thấy Việt Nam cần có những nghiên cứu về sự phát triển kinh tế của các nước đặc biệt liên quan đến thành công về công nghiệp hóa để làm bài học kinh nghiệm cho mình. Nổi bật nhất trong sự thành công trong quá trình công nghiệp hóa 2 của Nhật Bản, Trung Quốc và Thái Lan đều có điểm chung chính là phát triển ngành CNHT. Những nước này đều xây dựng chính sách công nghiệp hỗ trợ thúc đẩy xuất khẩu và hướng tới nâng cao trình độ của ngành CNHT thông qua đầu tư dài hạn vào công nghệ, xây dựng cơ bản và con người. Tuy nhiên, đi vào từng chính sách cụ thể thì có thể nhận thấy không có một công thức chung cho việc phát triển CNHT, mà ở mỗi quốc gia lại có những bài học kinh nghiệm khác nhau với mục đích chung là biến ngành CNHT trở thành ngành chủ chốt tạo góp phần vào sự tăng trưởng kinh tế của mỗi quốc gia. Việt Nam sau khi hội nhập Cộng đồng Kinh tế ASEAN và ký kết các Hiệp định thương mại tự do cũng đưa ra mục tiêu phát triển công nghiệp hỗ trợ là chiến lược chung cho toàn xã hội nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế. Thế nhưng thực trạng ngành công nghiệp hỗ trợ của Việt Nam bị đánh giá còn chậm phát triển, chưa đáp ứng được yêu cầu của ngành công nghiệp chế tạo, lắp ráp, đặc biệt là cung cấp linh kiện cho các doanh nghiệp, các tập đoàn có vốn đầu tư nước ngoài. Hơn nữa, số lượng doanh nghiệp chuyên về công nghiệp hỗ trợ còn ít, trình độ chỉ ở mức trung bình, thậm chí còn thấp và lạc hậu so với khu vực và nhiều quốc gia trên thế giới. Đây là một trở ngại lớn cho sự phát triển ổn định, bền vững của nền kinh tế nước ta trong quá trình hội nhập ngày càng sâu rộng. Các quy định pháp luật hiện hành cũng còn không ít bất cập, vướng mắc nên không tạo ra các cơ chế, chính sách mạnh mẽ thúc đẩy CNHT phát triển. Do cơ sở vật chất còn nhiều hạn chế, công nghiệp hỗ trợ ở Việt Nam chưa thực sự đáp ứng được yêu cầu đòi hỏi của các đối tác và khả năng cạnh tranh đang còn thấp. Cho đến nay, Hiện nay, một số ngành công nghiệp có thế mạnh của Việt Nam như điện tử, dệt may, da giày, lắp ráp ô-tô, xe máy hầu như chưa có công nghiệp hỗ trợ đi kèm, nên phải phụ thuộc nhiều vào nguyên liệu nhập khẩu, khiến sản xuất còn manh mún, bị động, chi phí cao. Thực tế, ngành CNHT của Việt Nam những năm gần đây cũng được chú trọng, tuy nhiên phát triển chưa tương xứng do còn nhiều vướng mắc về cơ chế, chính sách và cả từ chính doanh nghiệp. Bài học về sự phát triển CNHT của các nước như Nhật Bản, Trung Quốc, Thái Lan sẽ là kinh nghiệm quý báu để các DN trong nước học hỏi và ứng dụng. Việt Nam cần tận dụng lợi thế là các nước đi sau áp dụng các bài học, kinh nghiệm phát triển CNHT của các nước đi trước một cách phù hợp đối 3 với tình tình thực tế của nước ta. Do vậy cần có những nghiên cứu sâu sắc