Luận án Phát triển dịch vụ xã hội cho ngƣời lao động tại các khu công nghiệp trên địa bàn thà nh phố Hồ Chí Minh

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - LUẬT NGUYỄN THỊ KHOA PHÁT TRIỂN DỊCH VỤ XÃ HỘI CHO NGƢỜI LAO ĐỘNG TẠI CÁC KHU CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ TP. Hồ Chí Minh, tháng 5 năm 2016 ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - LUẬT NGUYỄN THỊ KHOA PHÁT TRIỂN DỊCH VỤ XÃ HỘI CHO NGƢỜI LAO ĐỘNG TẠI CÁC KHU CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Chuyên ngành: Kinh tế học Mã số chuyên ngành: 62.31.01.01 Phản biện 1: GS TS Nguyễn Thanh Tuyền Phản biện 2: PGS.TS Đào Duy Huân Phản biện 3: PGS.TS Nguyễn Chí Hải Phản biện độc lập 1: GS.TS Nguyễn Thanh Tuyền Phản biện độc lập 2: PGS.TS Mai Ngọc Anh NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS Nguyễn Văn Luân TP. Hồ Chí Minh, tháng 5 năm 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan kết quả nghiên cứu luận án này do tôi độc lập thực hiện trên cơ sở tham khảo các tài liệu có liên quan. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về kết quả nghiên cứu của mình. NGHIÊN CỨU SINH Nguyễn Thị Khoa i MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ..................................................................................................... 1 2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu của đề tài ........................................................................ 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ..................................................................................... 4 4. Những đóng góp mới của luận án ..................................................................................... 5 5. Kết cấu luận án .................................................................................................................. 5 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU THỰC HIỆN ĐỀ TÀI .............................................................................. 7 1.1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ............................................................. 7 1.1.1 Nghiên cứu ngoài nước ......................................................................................................... 7 1.1.2 Nghiên cứu trong nước ................................................................................................. 10 1.2. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................................... 14 1.2.1 Cách tiếp cận ................................................................................................................ 14 1.2.2 Phương pháp nghiên cứu .............................................................................................. 15 1.2.3 Kỹ thuật và công cụ sử dụng ........................................................................................ 18 1.2.4 Thiết kế điều tra ............................................................................................................ 18 1.2.5 Phương pháp xử lý dữ liệu .......................................................................................... 28 TÓM TẮT CHƢƠNG 1 ...................................................................................................... 30 CHƢƠNG 2: NHỮNG LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ PHÁT TRIỂN DỊCH VỤ XÃ HỘI CHO NGƢỜI LAO ĐỘNG TẠI CÁC KHU CÔNG NGHIỆP ....................................... 31 2.1. KHÁI NIỆM , ĐẶC TRƢNG, VAI TRÕ, CHỨC NĂNG CỦA DỊCH VỤ XÃ HỘI ............................................................................................................................................... 31 2.1.1 Khái niệm về dịch vụ và dịch vụ xã hội ...................................................................... 31 2.1.2 Đặc trưng của dịch vụ xã hội ........................................................................................ 37 2.1.3 Vai trò và chức năng của dịch vụ xã hội ...................................................................... 38 2.1.4 Bản chất kinh tế - xã hội của dịch vụ xã hội ................................................................ 42 2.2. PHÂN LOẠI DỊCH VỤ XÃ HỘI ............................................................................... 43 2.2.1 Phân loại theo tính chất của dịch vụ xã hội .................................................................. 44 ii 2.2.2 Phân loại theo chủ thể cung ứng dịch vụ xã hội ........................................................... 46 2.2.3 Phân loại theo cơ chế quản lý tài chính dịch vụ xã hội ................................................ 48 2.2.4 Phân loại dịch vụ xã hội theo các hình thức dịch vụ cụ thể ......................................... 49 2.2.5 Các cách phân loại dịch vụ xã hội khác ....................................................................... 50 2.3. NỘI DUNG DỊCH VỤ XÃ HỘI CHO NGƢỜI LAO ĐỘNG TẠI CÁC KHU CÔNG NGHIỆP .................................................................................................................. 51 2.3.1 Dịch vụ đào tạo, giới thiệu việc làm ............................................................................ 51 2.3.2 Dịch vụ nhà ở và các phương tiện sinh hoạt hàng ngày .............................................. 53 2.3.3 Dịch vụ y tế, chăm sóc sức khỏe .................................................................................. 54 2.3.4 Dịch vụ văn hóa, thể thao, vui chơi giải trí .............................................................. 55 2.3.5 Dịch vụ nhà trẻ, trường học cho con người lao động ................................................... 56 2.4. CÁC TIÊU CHÍ ĐÁNH GIÁ S Ự PHÁT TRIỂN DỊCH VỤ XÃ HỘI CHO NGƢỜI LAO ĐỘNG TẠI CÁC KHU CÔNG NGHIỆP ............................................................... 57 2.4.1 Mức độ tiếp cận các dịch vụ xã hội cho người lao động .............................................. 58 2.4.2 Chất lượng các dịch vụ xã hội cho người lao động ...................................................... 59 2.4.3 Tác động của đảm bảo dịch vụ xã hội đối với người lao động ................................... 63 2.4.4 Tác động của đảm bảo dịch vụ xã hội đối với doanh nghiệp ....................................... 64 2.4.5 Tác động của đảm bảo dịch vụ xã hội đối với sự phát triển của địa phương ............... 64 2.5. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN SỰ PHÁT TRIỂN DỊCH VỤ XÃ HỘI CHO NGƢỜI LAO ĐỘNG TẠI CÁC KHU CÔNG NGHIỆP ................................................. 65 2.5.1 Các quy định của pháp luật .......................................................................................... 65 2.5.2 Các chính sách hỗ trợ của Nhà nước ............................................................................ 66 2.5.3 Sự tham gia của doanh nghiệp sử dụng lao động ......................................................... 67 2.5.4 Tổ chức quản lý, phối hợp các chương trình, kiểm tra giám sát của Nhà nước và sự tham gia quản lý của các tổ chức xã hội ................................................................................ 67 2.5.5 Nhận thức xã hội ........................................................................................................... 68 TÓM TẮT CHƢƠNG 2 ...................................................................................................... 69 CHƢƠNG 3: THỰC TRẠNG VỀ PHÁT TRIỂN D ỊCH VỤ XÃ HỘI CHO NGƢỜI LAO ĐỘNG TẠI CÁC KHU CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRONG THỜI GIAN QUA ................................ 70 iii 3.1. KHÁI QUÁT TÌNH HÌNH PHÁT TRIỂN KINH TẾ - XÃ HỘI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ........................................................................................................................... 70 3.1.1 Đặc điểm tự nhiên ......................................................................................................... 70 3.1.2 Phát triển kinh tế ........................................................................................................... 71 3.1.3 Phát triển văn hóa – xã hội ........................................................................................... 72 3.2. TÌNH HÌNH PHÁT TRIỂN CÁC KHU CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ........................................................................................... 73 3.2.1 Thực trạng phát triển các khu công nghiệp trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh ................. 73 3.2.2 Tình hình lao động làm việc tại các KCN trên địa bàn TP.Hồ Chí Minh .................... 77 3.3. THỰC TRẠNG DỊCH VỤ XÃ HỘI CHO NGƢỜI LAO ĐỘNG TẠI CÁC KHU CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ............................... 80 3.3.1 Dịch vụ đào tạo, giới thiệu việc làm ............................................................................ 80 3.3.2 Dịch vụ nhà ở và các phương tiện sinh hoạt hàng ngày .............................................. 82 3.3.3 Dịch vụ y tế, chăm sóc sức khỏe .................................................................................. 86 3.3.4 Dịch vụ văn hóa, thể thao, vui chơi giải trí, ............................................................. 88 3.3.5 Dịch vụ nhà trẻ, trường học cho con người lao động ................................................... 91 TÓM TẮT CHƢƠNG 3 ...................................................................................................... 94 CHƢƠNG 4: ĐÁNH GIÁ SỰ PHÁT TRIỂN DỊCH VỤ XÃ HỘI CHO NGƢ ỜI LAO ĐỘNG TẠI CÁC KHU CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN TP. HỒ CHÍ MINH ........ 95 4.1. MƢ́C ĐỘ TIẾP CẬN VÀ CHẤT LƢỢNG CÁC DỊCH VỤ XÃ HỘI CHO NGƢỜI LAO ĐỘNG.......................................................................................................................... 95 4.1.1 Mức độ tiếp cận các dịch vụ xã hội cho người lao động .............................................. 95 4.1.2 Chất lượng các dịch vụ xã hội cho người lao động ...................................................... 99 4.2. TÁC ĐỘNG CỦA PHÁT TRIỂN DỊCH VỤ XÃ HỘI ĐỐI VỚI CÁC BÊN LIÊN QUAN ......................................................................................................................................... 103 4.2.1 Tác động của đảm bảo dịch vụ xã hội đối với người lao động .......................................... 103 4.2.2 Tác động của đảm bảo dịch vụ xã hội đối với doanh nghiệp ............................................. 112 4.2.3 Tác động của đảm bảo dịch vụ xã hội đối với sự phát triển bền vững của TP.HCM ........ 113 4.3. NGUYÊN NHÂN ẢNH HƢỞNG ĐẾN PHÁT TRI ỂN DỊCH VỤ XÃ HỘI CHO NGƢỜI LAO ĐỘNG TẠI CÁC KHU CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN TP. HỒ CHÍ iv MINH .......................................................................................................................................... 116 4.3.1 Từ môi trường pháp lý và cơ chế chính sách của thành phố .............................................. 116 4.3.2 Sự tham gia của doanh nghiệp sử dụng lao động và các KCN vào cung ứng các dịch vụ xã hội chưa nhiều ......................................................................................................................... 124 4.3.3 Tổ chức quản lý, phối hợp các chương trình, kiểm tra giám sát của Nhà nước và sự tham gia của các tổ chức công đoàn chưa chặt chẽ ..................................................................... 124 4.3.4 Nhận thức xã hội còn chưa cao .......................................................................................... 130 TÓM TẮT CHƢƠNG 4 ............................................................................................................ 132 CHƢƠNG 5: ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN DỊCH VỤ XÃ HỘI CHO NGƢỜI LAO ĐỘNG TẠI CÁC KHU CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN TP. HỒ CHÍ MINH ĐẾN NĂM 2025 ........................................................................... 133 5.1. QUAN ĐIỂM, MỤC TIÊU PHÁT TRIỂN CÁC DỊCH VỤ XÃ HỘI CHO NGƢỜI LAO ĐỘNG TẠI CÁC KHU CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ................................................................................................................................. 133 5.1.1 Quan điểm phát triển các dịch vụ xã hội cho người lao động tại các khu công nghiệp trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh .......................................................................................... 133 5.1.2 Mục tiêu phát triển các dịch vụ xã hội cho người lao động tại các khu công nghiệp trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh đến năm 2025 ......................................................................... 137 5.2. ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN CÁC DỊCH VỤ XÃ HỘI CHO NGƢỜI LAO ĐỘNG TẠI CÁC KHU CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ĐẾN NĂM 2025 ............................................................................................................. 139 5.2.1 Tăng nhanh tốc độ phát triển dịch vụ xã hội ..................................................................... 139 5.2.2 Nâng cao chất lượng dịch vụ xã hội .................................................................................. 139 5.2.3 Vận dụng quy luật thị trường trong dịch vụ xã hội ........................................................... 142 5.2.4 Xã hội hóa dịch vụ xã hội .................................................................................................. 144 5.3. GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN CÁC DỊCH VỤ XÃ HỘI CHO NGƢỜI LAO ĐỘNG TẠI CÁC KHU CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ĐẾN NĂM 2025 ......................................................................................................................... 146 5.3.1 Đổi mới tư duy v ề phát triển dịch vụ xã hội, đưa dịch vụ xã hội tại các KCN đạt trình độ hiện đại ................................................................................................................................... 147 v 5.3.2 Hoàn thiện chức năng quản lý nhà nư ớc đối với phát triển dịch vụ xã hội t ại các khu công nghiệp.................................................................................................................................. 150 5.3.3 Phát huy vai trò các tổ chức xã hội và các loại hình tổ chức phi l ợi nhuận trong phát triển dịch vụ xã hội tại các KCN ................................................................................................. 154 5.3.4 Phát triển nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu nâng cao chất lượng d ịch vụ xã hội tại các KCN ............................................................................................................................................. 157 5.3.5 Đổi mới quản lý và phát triển các dịch vụ xã hội cơ bản, thiết yếu tại các KCN ............. 158 TÓM TẮT CHƢƠNG 5 ............................................................................................................ 164 KẾT LUẬN ................................................................................................................................ 165 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT DN Doanh nghiệp DVXH Dịch vụ xã hội GDP Tổng sản phẩm quốc nội GNP Tổng sản phẩm quốc dân KCN Khu công nghiệp KCX Khu chế xuất NLĐ Người lao động NSNN Ngân sách Nhà nước TCCN Trung cấp chuyên nghiệp TNDN Thu nhập doanh nghiệp TP. Thành phố TP. HCM Thành phố Hồ Chí Minh XHCN Xã hội chủ nghĩa vii DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1: Tình hình thực hiện dự án đầu tư giai đoạn 2010-2014 ............................................. 74 Bảng 3.2: Tình hình thu hút vốn đầu tư giai đoạn 2010-2014 .................................................... 75 Bảng 3.3: Ngành nghề đầu tư của dự án có vốn đầu tư nước ngoài năm 2014 .......................... 76 Bảng 3.4: Ngành nghề đầu tư của dự án có vốn đầu tư trong nước năm 2014 ........................... 76 Bảng 3.5: Tình hình triển khai dự án lũy kế đến cuối năm 2014 ................................................ 77 Bảng 3.6: Các lý do thúc đẩy NLĐ vào làm việc tại các KCN trên địa bàn TP. HCM .............. 78 Bảng 3.7: Tình hình lao động tại các KCN giai đoạn 2010-2015 .............................................. 79 Bảng 3.8: Sử dụng các kênh giới thiệu việc làm của người lao động đang làm việc tại các KCN trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh ............................................................................................ 80 Bảng 3.9: Trình độ người lao động trước khi vào làm tại các KCN ........................................... 81 Bảng 3.10: Thực trạng sở hữu nhà ở của người lao động làm việc tại các KCN ....................... 83 Bảng 3.11: Tình hình xây dựng nhà lưu trú công nhân tại các KCN ......................................... 83 Bảng 3.12: Tình hình xây dựng siêu thị phục vụ người lao động tại các KCN.......................... 84 Bảng 3.13: Điều kiện sinh hoạt hàng ngày tại nơi ở của lao động làm việc tại các KCN trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh ........................................................................................................................... 85 Bảng 3.14: Tình hình xây dựng cơ sở y tế phục vụ người lao động tại các KCN ...................... 86 Bảng 3.15: Tình trạng sở hữu thẻ BHYT của người lao động làm việc tại các KCN trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh .................................................................................................................. 87 Bảng 3.16: Tình hình xây dựng xưởng sản xuất thức ăn công nghiệp phục vụ người lao động tại các KCN ................................................................................................................................. 87 Bảng 3.17: An toàn lao động và an toàn vệ sinh thực phẩm tại các doanh nghiệp thuộc các KCN .......... .................................................................................................................................. 88 Bảng 3.18: Tình hình xây dựng trung tâm sinh hoạt công nhân tại các KCN ........................... 89 Bảng 3.19: Tình trạng sở hữu TV, máy vi tính tại nơi ở của người lao động làm việc tại KCN trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh ............................................................................................ 91 Bảng 3.20: Tình trạng theo học các trường phổ thông của con người lao động làm việc tại các KCN trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh ..................................................................................... 92 Bảng 3.21: Thời gian di chuyển trung bình từ chỗ ở cơ sở giáo dục gần nhất của người lao viii động làm việc tại các KCN .......................................................................................................... 93 Bảng 4.1: Đánh giá của đối tượng được điều tra về vấn đề tìm chỗ ở gần nơi làm việc trong khu vực an ninh với giá thuê hợp lý ............................................................................................ 96 Bảng 4.2: Đánh giá của đối tượng được điều tra về tình trạng sức khỏe hiện tại so với thời điểm trước khi vào làm việc tại các KCN ................................................................................... 97 Bảng 4.3: Đánh giá các tiêu chí về sự tin cậy mà ngư ời lao động làm việc ở các KCN cảm nhận chất lượng dịch vụ xã hội mà họ nhận được ....................................................................... 99 Bảng 4.4: Đánh giá các tiêu chí về sự đáp ứng mà mà ngư ời lao động làm việc ở các KCN cảm nhận về chất lượng dịch vụ xã hội mà họ nhận được .......................................................... 100 Bảng 4.5: Đánh giá các tiêu chí phản án năng lực phục vụ của những đơn vị cung cấp dịch vụ xã hội đối với người lao động ở các KCN .............................................................................. 101 Bảng 4.6: Đánh giá của người lao động ở các KCN về các tiêu chí phản ánh sự đồng cảm của bên cung ứng