Luận án Phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp trên địa bàn Thành phố Hà Nội

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM NGUYỄN THỊ HUYỀN CHÂM PHÁT TRIỂN DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÀ XUẤT BẢN HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP - 2023 HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM NGUYỄN THỊ HUYỀN CHÂM PHÁT TRIỂN DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI Chuyên ngành : Kinh tế phát triển Mã số : 9 31 01 05 Người hướng dãn khoa hộc : GS.TS. Phạm Bảô Dương TS. Nguyễn Tất Thắng HÀ NỘI – 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng để bảo vệ lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cám ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng năm 2023 Tác giả luận án Nguyễn Thị Huyền Châm ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của các thầy cô giáo, sự giúp đỡ, động viên của bạn bè, đồng nghiệp và gia đình. Nhân dịp hoàn thành luận án, cho phép tôi được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới GS.TS. Phạm Bảo Dương và TS. Nguyễn Tất Thắng đã tận tình hướng dẫn, dành nhiều công sức, thời gian và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới Ban Giám đốc, Ban Quản lý đào tạo, Bộ môn Kinh tế, Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn - Học viện Nông nghiệp Việt Nam nơi tôi đang công tác và sinh hoạt chuyên môn, đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể lãnh đạo, cán bộ của Sở Kế hoạch và Đầu tư thành phố Hà Nội, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn thành phố Hà Nội, Hiệp hội Doanh nghiệp nhỏ và vừa thành phố Hà Nội, Cán bộ quản lý và người lao động tại các Doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp trên địa bàn thành phố Hà Nội đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi về mọi mặt, động viên khuyến khích tôi hoàn thành luận án./. Hà Nội, ngày tháng năm 2023 Tác giả luận án Nguyễn Thị Huyền Châm iii MỤC LỤC Trang Lời cam đoan ..................................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................................ ii Mục lục ............................................................................................................................ iii Danh mục chữ viết tắt ...................................................................................................... vi Danh mục bảng ............................................................................................................... vii Danh mục biểu đồ, sơ đồ ................................................................................................. ix Danh mục hình .................................................................................................................. x Danh mục hộp .................................................................................................................. xi Trích yếu luận án ............................................................................................................ xii Thesis abstract ................................................................................................................ xiv Phần 1. Mở đầu ............................................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ....................................................................................... 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ............................................................................ 3 1.2.1. Mục tiêu chung .................................................................................................... 3 1.2.2. Mục tiêu cụ thể .................................................................................................... 3 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 3 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu .......................................................................................... 3 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................. 3 1.4. Những đóng góp mới của luận án ........................................................................ 4 1.4.1. Về lý luận nghiên cứu .......................................................................................... 4 1.4.2. Về thực tiễn nghiên cứu ....................................................................................... 4 1.5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án .......................................................... 5 1.5.1. Ý nghĩa khoa học ................................................................................................. 5 1.5.2. Ý nghĩa thực tiễn ................................................................................................. 5 Phần 2. Tổng quan tài liệu nghiên cứu ......................................................................... 6 2.1. Tổng quan công trình nghiên cứu có liên quan ................................................... 6 2.1.1. Nghiên cứu về đặc điểm của doanh nghiệp nhỏ và vừa ...................................... 6 2.1.2. Nghiên cứu về vai trò của doanh nghiệp nhỏ và vừa .......................................... 7 iv 2.1.3. Nghiên cứu về khái niệm, nội dung phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa ........... 8 2.1.4. Nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa ................................................................................................................ 10 2.1.5. Nghiên cứu về năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhỏ và vừa ................... 11 2.1.6. Nghiên cứu về giải pháp thu hút đầu tư doanh nghiệp vào phát triển nông nghiệp ................................................................................................................ 12 2.1.7. Nghiên cứu về yếu tố ảnh hưởng tới phát triển doanh nghiệp nông nghiệp ...... 13 2.1.8. Những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu trong luận án ........................................ 15 2.2. Cơ sở lý luận về phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp ......... 15 2.2.1. Một số khái niệm ............................................................................................... 15 2.2.2. Đặc trưng của các doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp .................. 24 2.2.3. Vai trò, ý nghĩa của phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp ...... 28 2.2.4. Nội dung phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp ............... 30 2.2.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp ....................................................................................................... 36 2.3. Cơ sở thực tiễn ................................................................................................... 43 2.3.1. Kinh nghiệm thế giới về phát triển doanh nghiệp lĩnh vực nông nghiệp .......... 43 2.3.2. Kinh nghiệm trong nước về phát triển doanh nghiệp lĩnh vực nông nghiệp ......... 47 2.3.3. Bài học kinh nghiệm rút ra cho thành phố Hà Nội trong phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp .......................................................... 50 Tóm tắt phần 2 ................................................................................................................ 52 Phần 3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 53 3.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu ............................................................................ 53 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ............................................................................................. 53 3.1.2. Điều kiện kinh tế xã hội ..................................................................................... 56 3.1.3. Những thuận lợi và khó khăn đối với phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp trên địa bàn thành phố Hà Nội ........................................ 61 3.2. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................... 62 3.2.1. Phương pháp tiếp cận nghiên cứu ..................................................................... 62 3.2.2. Khung phân tích nghiên cứu .............................................................................. 63 3.2.3. Phương pháp thu thập thông tin, dữ liệu ........................................................... 65 v 3.2.4. Phương pháp xử lý thông tin, dữ liệu ................................................................ 67 3.2.5. Phương pháp phân tích thông tin, dữ liệu .......................................................... 68 3.2.6. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ............................................................................. 70 Tóm tắt phần 3 ................................................................................................................ 72 Phần 4. Kết quả nghiên cứu và thảo luận ................................................................... 73 4.1. Thực trạng phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp trên địa bàn thành phố Hà Nội .................................................................................. 73 4.1.1. Phát triển về số lượng, quy mô .......................................................................... 73 4.1.2. Nâng cao chất lượng của các doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội .................................................................................................... 79 4.2.3. Kết quả cạnh tranh ............................................................................................. 91 4.2. Các yếu tố ảnh hưởng phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp trên địa bàn thành phố Hà Nội ............................................................... 96 4.2.1. Cơ chế chính sách .............................................................................................. 96 4.2.2. Môi trường Kinh tế xã hội và thị trường ......................................................... 102 4.2.3. Đầu tư công và xây dựng cơ sở hạ tầng của địa phương ................................. 104 4.2.4. Nguồn lực ........................................................................................................ 109 4.2.5. Tiếp cận công nghệ .......................................................................................... 120 4.2.6. Điều kiện tự nhiên ........................................................................................... 125 4.3. Giải pháp phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp trên địa bàn thành phố Hà Nội ................................................................................ 127 4.3.1. Căn cứ đề xuất giải pháp ................................................................................. 127 4.3.2. Giải pháp phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp trên địa bàn thành phố Hà Nội ................................................................................ 136 Tóm tắt phần 4 .............................................................................................................. 147 Phần 5. Kết luận và kiến nghị .................................................................................... 149 5.1. Kết luận ........................................................................................................... 149 5.2. Kiến nghị ......................................................................................................... 150 Danh mục các công trình đã công bố có liên quan đến luận án .................................... 151 Tài liệu tham khảo ........................................................................................................ 152 Phụ lục ......................................................................................................................... 160 vi DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa Tiếng Việt BHXH Bảo hiểm xã hội CTCP Công ty cổ phần DN Doanh nghiệp DNNVV Doanh nghiệp nhỏ và vừa FDI Đầu tư trực tiếp từ nước ngoài GRDP Tổng sản phẩm trên địa bàn (Tỉnh/ TP) GTGT Giá trị gia tăng KTXH Kinh tế xã hội NLCT Năng lực cạnh tranh NSNN Ngân sách nhà nước PCI Chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh QSDĐ Quyền sử dụng đất SXKD Sản xuất kinh doanh SXNN TMĐT Sản xuất nông nghiệp Thương mại điện tử TNHH Trách nhiệm hữu hạn TTHC Thủ tục hành chính UBND Ủy ban nhân dân R&D Nghiên cứu và triển khai XHCN Xã hội chủ nghĩa vii DANH MỤC BẢNG TT Tên bảng Trang 2.1. Tiêu chí phân loại doanh nghiệp nhỏ và vừa theo các lĩnh vực theo NĐ 56/2009/ND-CP .................................................................................... 19 2.2. Tiêu chí phân loại doanh nghiệp nhỏ và vừa theo các lĩnh vực theo NĐ 80/2021/ND-CP .................................................................................... 20 3.1. Tình hình dân số và lao động thành phố Hà Nội ........................................ 60 3.2. Thu thập số liệu thứ cấp .............................................................................. 65 3.3. Thông tin doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội ............ 66 3.4. Phân bổ mẫu phỏng vấn sâu cán bộ phụ trách chuyên môn ....................... 67 3.5. Thang đo và ý nghĩa các thang đo............................................................... 69 4.1. Tỷ lệ doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội đổi mới công nghệ .................................................................................................... 80 4.2. Hệ số nợ của các doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp thành phố Hà Nội ........................................................................................ 80 4.3. Hiệu quả sử dụng lao động của các doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp thành phố Hà Nội ........................................................... 81 4.4. Hiệu suất sinh lời trên tài sản (ROA) .......................................................... 82 4.5. Hiệu suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu (ROE) ............................................ 82 4.6. So sánh hiệu quả sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội với các doanh nghiệp nông nghiệp quy mô lớn năm 2021 ........................................................................................ 84 4.7. Quy mô vốn doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội theo loại hình doanh nghiệp ........................................................................ 84 4.8. Chất lượng nhân lực trong các doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp thành phố Hà Nội ................................................................... 85 4.9. Tình hình ứng dụng công nghệ thông tin của các doanh nghiệp điều tra ........ 86 4.10. Tình hình đăng ký nhãn hiệu của doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội .................................................................................... 87 4.11. Cơ cấu tiêu thụ sản phẩm của các loại hình doanh nghiệp ......................... 88 viii 4.12. Tỷ lệ đổi mới sản phẩm trong các doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội .................................................................................... 89 4.13. Đánh giá về chính sách giá của doanh nghiệp ............................................ 90 4.14. Hoạt động xúc tiến quảng cáo của doanh nghiệp........................................ 91 4.15. Lợi nhuận của doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp ................. 91 4.16. Ý kiến đánh giá của chủ doanh nghiệp về ảnh hưởng của cơ chế chính sách .................................................................................................. 102 4.17. Ý kiến đánh giá của chủ doanh nghiệp về ảnh hưởng của yếu tố kinh tế xã hội ..................................................................................................... 104 4.18. Ý kiến đánh giá của chủ doanh nghiệp về cơ sở hạ tầng của địa phương ..... 105 4.19. Đánh giá về chi phí chính thức khi thành lập doanh nghiệp ..................... 108 4.20. Đánh giá về chi phí phi chính thức khi thành lập doanh nghiệp ............... 108 4.21. Ý kiến đánh giá của chủ doanh nghiệp đối với vấn đề thuê đất................ 109 4.22. Thông tin cơ bản về chủ doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội ........................................................................................... 111 4.23. Đánh giá của chủ doanh nghiệp về chất lượng lao động .......................... 112 4.24. Tỷ lệ doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp có website ............ 113 4.25. Mức độ tiếp cận nguồn vốn của các doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội .......................................................................... 114 4.26. Cách thức chủ yếu doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội cập nhật văn bản về chính sách pháp luật .................................... 118 4.27. Tỷ lệ Doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội đổi mới công nghệ ........................................................................................... 120 4.28. Đánh giá của chủ doanh nghiệp về ảnh hưởng của công nghệ ................. 125 4.29. Phân tích ma trận SWOT .......................................................................... 134 ix DANH MỤC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ TT Tên biểu đồ, sơ đồ Trang 4.1. Biến động số lượng doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội ......................................................................................................... 75 4.2. Chuyển dịch cơ cấu doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội theo hình thức sở hữu ..................................................................... 76 4.3. Chuyển dịch cơ cấu theo loại hình doanh nghiệp của doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội ................................................... 78 4.4. Tỷ lệ doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội tham gia xuất khẩu ............................................................................................... 79 4.5. Tình hình nộp ngân sách doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội ............................................................................................. 92 4.6. Biến động số lượng việc làm trong các doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội ............................................................................ 93 4.7. Thu nhập bình quân đầu người theo giá hiện hành ..................................... 94 4.8. Số lượng Doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội tham gia vào các Hiệp hội ......................................................................... 117 4.9. Khó khăn các doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội trong đổi mới công nghệ ........................................................................... 121 4.10. Tỷ lệ doanh nghiệp nhỏ và vừa sản xuất nông nghiệp Hà Nội thực hiện chuyển đổi số .................................................................................... 123 4.11. Tỷ lệ ý kiến về các tác động của biến đổi khí hậu mà doanh nghiệp quan tâm .................................