Luận án Phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN BẢO THƢ PHÁT TRIỂN DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA TRONG NGÀNH DU LỊCH LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI - 2022 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN BẢO THƢ PHÁT TRIỂN DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA TRONG NGÀNH DU LỊCH Ngành : Quản lý kinh tế Mã số : 9.34.04.10 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS. TS. Bùi Quang Tuấn 2. TS. Nghiêm Xuân Đạt HÀ NỘI - 2022 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tác giả. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận của luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình khoa học nào khác. Hà Nội, ngày tháng năm 2022 Tác giả MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU .................... 11 1.1. Cơ sở lý luận về quản lý và phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch ............................................................................................ 11 1.2. Các nghiên cứu về những yếu tố tác động đến phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch ............................................................ 16 1.3. Các nghiên cứu về kinh nghiệm phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch ............................................................................................ 22 1.4. Nhận xét, đánh giá, nhận diện khoảng trống trong nghiên cứu: ............ 25 1.4.1. Những kết quả đạt được của các công trình nghiên cứu ................. 25 1.4.2. Những khoảng trống nghiên cứu về phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch ........................................................................ 27 Tiểu kết chƣơng 1 ............................................................................................... 29 Chƣơng 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA NGÀNH DU LỊCH ................................. 30 2.1. Một số vấn đề lý luận cơ bản về phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch ............................................................................................ 30 2.1.1. Khái niệm doanh nghiệp nhỏ và vừa ............................................... 30 2.1.2. Khái niệm doanh nghiệp nhỏ và vừa trong trong ngành du lịch ..... 32 Việt Nam .................................................................................................... 34 2.1.3. Đặc điểm của các doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch ... 35 2.1.4. Vai trò của doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch trong nền kinh tế .................................................................................................. 38 2.2. Phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch từ góc độ quản lý nhà nƣớc ................................................................................................ 40 2.2.1. Khái niệm phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch ... 40 2.2.2. Nội dung phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch ...... 41 2.2.3. Phương thức phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch dưới góc độ quản lý nhà nước ............................................................ 42 2.3. Các yếu tố ảnh hƣởng đến phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch ............................................................................................ 49 2.3.1. Các yếu tố bên ngoài: ...................................................................... 49 2.3.2. Các nhân tố về chính sách pháp luật và quản lý nhà nước phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa ngành du lịch ............................................ 52 2.3.4. Các yếu tố thuộc về nội tại doanh nghiệp ........................................ 57 2.4. Tiêu chí đánh giá sự phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch ................................................................................................................... 59 2.4.1. Nhóm các tiêu chí đánh giá số lượng, quy mô và nguồn lực phát triển của doanh nghiệp nhỏ và vừa ngành du lịch ..................................... 59 2.4.2. Nhóm các tiêu chí đánh giá hiệu quả hoạt động và năng lực cạnh tranh ... 61 2.5. Kinh nghiệm phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch trên thế giới và bài học cho Việt Nam ....................................................... 64 2.5.1. Kinh nghiệm phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch của một số nước ............................................................................. 64 2.5.2. Một số bài học kinh nghiệm về phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch của Việt Nam ...................................................... 69 Tiểu kết Chƣơng 2 .............................................................................................. 71 Chƣơng 3: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA NGÀNH DU LỊCH CỦA VIỆT NAM .................................................... 72 3.1. Thực trạng quản lý nhà nƣớc trong quá trình phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa ngành du lịch ...................................................................... 72 3.1.1. Thực trạng chính sách phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch .................................................................................... 72 3.1.2. Tổ chức thực hiện chính sách phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa ngành du lịch ....................................................................................... 74 3.1.3. Kiểm tra, giám sát việc ban hành và thực hiện chính sách phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa ngành du lịch ............................................ 78 3.1.4. Đánh giá chính sách hỗ trợ phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa ngành du lịch .............................................................................................. 79 3.2.Thực trạng phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa ngành du lịch giai đoạn 2011-2020 ................................................................................................... 83 3.2.1. Về số lượng và quy mô doanh nghiệp vừa và nhỏ .......................... 83 3.2.2.Về hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp ......................................... 93 3.2.3. Đóng góp của DNNVV du lịch vào ngân sách.............................. 104 3.2.4. Một số vấn đề trong phát triển DNNVV du lịch Việt Nam giai đoạn 2011-2020 ....................................................................................... 105 3.3. Đánh giá thực trạng tác động của một số nhân tố ảnh hƣởng đến sự phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa ngành du lịch ...................................... 109 3.4. Đánh giá chung về thành công và hạn chế trong phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa ngành du lịch .................................................................... 116 3.4.1. Những thành công trong phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa ngành du lịch và nguyên nhân ................................................................. 116 3.4.2. Những hạn chế, khó khăn và nguyên nhân .................................... 118 Tiểu kết Chƣơng 3 ............................................................................................ 120 Chƣơng 4: BỐI CẢNH, QUAN ĐIỂM, ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA NGÀNH DU LỊCH ..... 121 4.1. Bối cảnh mới trong phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch 121 4.1.1. Bối cảnh trong nước ...................................................................... 121 4.1.2. Bối cảnh ngoài nước ...................................................................... 126 4.2. Quan điểm về phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch ................................................................................................................ 128 4.2.1. Phát triển phải chú ý đến tăng số lượng và quy mô của doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch ................................................... 129 4.2.2. Phải không ngừng nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhỏ và vừa ngành du lịch trong bối cảnh mới ............................. 129 4.2.3. Phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa ngành du lịch phải đảm bảo tính bền vững ........................................................................................... 130 4.3. Định hƣớng về phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch 130 4.3.1. Định hướng phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa ngành du lịch gắn với phát triển du lịch bền vững ......................................................... 131 4.3.2. Định hướng phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa ngành du lịch gắn với phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa bền vững ............................ 133 4.4. Giải pháp nhằm phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch ..... 135 4.4.1. Nhóm giải pháp từ phía nhà nước ................................................. 135 4.4.2. Nhóm giải pháp đối với doanh nghiệp nhỏ và vừa ngành du lịch . 143 4.5. Một số khuyến nghị nhằm phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch Việt Nam ......................................................................... 144 4.5.1. Khuyến nghị đối với các cơ quan quản lý nhà nước về du lịch .... 144 4.5.2. Khuyến nghị đối với lãnh đạo doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch ............................................................................................ 146 Tiểu kết Chƣơng 4 ............................................................................................ 148 KẾT LUẬN ....................................................................................................... 149 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ............................... 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 152 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Viết tắt Viết nguyên từ 1 GDP Tổng sản phẩm quốc nội 2 DNNVV Doanh nghiệp nhỏ và vừa 3 UBND Ủy ban Nhân dân 4 DN Doanh nghiệp 5 VNĐ Việt Nam đồng 6 WTO Tổ chức Thương mại Thế giới 7 VCCI Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam 8 CHXHCNVN Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam 9 CEO Giám đốc điều hành 10 NXB Nhà xuất bản 11 NCS Nghiên cứu sinh 11 QLNN Quản lý nhà nước 12 TNHH Trách nhiệm hữu hạn DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Tiêu chí xác định DNNVV ............................................................. 32 Bảng 2.2: Phân loại DN ngành du lịch theo hệ thống phân ngành kinh tế Việt Nam ................................................................................................. 34 Bảng 3.1. Quy mô vốn bình quân của DNNVV du lịch phân theo vùng ....... 90 Bảng 3.2. Tỷ lệ doanh thu DNNVV du lịch theo địa phương năm 2020 và doanh thu bình quân của DNNVV du lịch các thành phố trực thuộc trung ương giai đoạn 2011-2020 .................................................. 96 Bảng 3.3 Tỷ lệ doanh nghiệp DNNVV du lịch kinh doanh có lợi nhuận giai đoạn 2011-2020 phân theo quy mô ................................................ 100 Bảng 3.4. Tỷ lệ doanh nghiệp đóng thuế và mức đóng thuế bình quân của doanh nghiệp du lịch giai đoạn 2011-2020 .................................... 105 Bảng 3.5 Kết quả mô hình Nhân tố ảnh hưởng tới hiệu suất doanh nghiệp nhỏ và vừa ngành du lịch sử dụng dữ liệu bảng với hiệu ứng cố định. .... 112 DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Khung phân tích của luận án ............................................................. 8 Hình 3.1. Số lượng, tăng trưởng số lượng DNNVV du lịch giai đoạn 2011-2020 ............................................................................................... 83 Hình 3.2. Cơ cấu DNNVV du lịch theo nhóm ngành(%) ............................... 84 Hình 3.3. Cơ cấu DNNVV du lịch theo tiểu ngành giai đoạn 2011-2020 ...... 85 Hình 3.4. Cơ cấu DNNVV du lịch giai đoạn 2011-2020 ................................ 85 Hình 3.5. Cơ cấu DNNVV du lịch theo loại hình ........................................... 86 Hình 3.6. Cơ cấu DNNVV ngành du lịch theo quy mô(%) ............................ 87 Hình 3.7. Phân bổ DNNVV ngành du lịch theo vùng kinh tế ........................ 87 Hình 3.8 . Phân bổ DNNVV ngành du lịch theo địa phương ......................... 88 Hình 3.9. Nguồn vốn bình quân của DNNVV du lịch phân theo sở hữu và theo quy mô ........................................................................................ 89 Hình 3.10. Quy mô lao động bình quân của DNNVV du lịch và các phân ngành ....................................................................................................... 91 Hình 3.11. Lao động bình quân của DNNVV du lịch phân theo sở hữu và theo quy mô doanh nghiệp ...................................................................... 92 Hình 3.12. Quy mô lao động DNNVV du lịch phân theo vùng ..................... 93 Hình 3.13. Doanh thu bình quân của DNNVV du lịch phân theo sở hữu và quy mô doanh nghiệp giai đoạn 2011-2020 ....................................... 94 Hình 3.14. Cơ cấu doanh thu ngành du lịch theo vùng kinh tế năm 2020 ...... 95 Hình 3.15. Lợi nhuận bình quân và tỷ lệ DNNVV kinh doanh có lợi nhuận trong giai đoạn 2011-2020 của ngành du lịch và chung của nền kinh tế ............................................................................................... 97 Hình 3.16. Lợi nhuận bình quân DNNVV du lịch giai đoạn 2011-2020 phân theo sở hữu ..................................................................................... 99 Hình 3.17. Lợi nhuận bình quân và tỷ lệ doanh nghiệp kinh doanh có lãi của DNNVV du lịch giai đoạn 2011-2020 phân theo quy mô ............... 99 Hình 3.18. Chỉ số ROA, ROE bình quân của DNNVV du lịch giai đoạn 2011-2020 ............................................................................................. 101 Hình 3.19. Chỉ số ROA, ROE của DNNVV du lịch giai đoạn 2011-2020 phân theo sở hữu và phân theo quy mô doanh nghiệp .......................... 101 Hình 3.20. Chỉ số ROA, ROE của DNNVV du lịch giai đoạn 2011-2020 của các thành phố trực thuộc trung ương .............................................. 102 Hình 3.21 Năng suất lao động của DNNVV du lịch giai đoạn 2011-2020 .. 103 Hình 3.22. Năng suất lao động của DNNVV du lịch giai đoạn 2011-2020 phân theo quy mô và sở hữu ................................................................. 103 Hình 3.23. Năng suất lao động của DNNVV du lịch của các thành phố trực thuộc trung ương giai đoạn 2011-2020 ......................................... 104 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Cùng với sự cải thiện mức sống, du lịch trở thành một nhu cầu không thể thiếu được trong đời sống văn hóa, xã hội ở nhiều quốc gia và trở thành một ngành công nghiệp không khói quan trọng trong nền kinh tế. Sự phát triển của ngành du lịch đã và đang góp phần thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế và xuất khẩu tại chỗ; bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa, tài nguyên thiên nhiên; tạo nhiều việc làm, nâng cao đời sống nhân dân; đẩy mạnh quá trình hội nhập quốc tế. Trên thế giới, du lịch được xem là một trong những ngành kinh tế phát triển với tốc độ cao, thu hút sự quan tâm của nhiều quốc gia vì những lợi ích to lớn về kinh tế - xã hội mà ngành này đem lại. Ở Việt Nam, Nghị quyết 08-NQ/TW của Bộ Chính trị ngày 16/1/2017, Về phát triển du lịch trở thành ngành kinh tế mũ nhọn, đã xác định mục tiêu: “Phát triển du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn là định hướng chiến lược quan trọng để phát triển đất nước, tạo động lực thúc đẩy sự phát triển của các ngành, lĩnh vực khác”. Đồng thời, “ phát huy mạnh mẽ vai trò động lực của doanh nghiệp và cộng đồng dân cư, sự quản lý thống nhất của Nhà nước; tập trung nguồn lực quốc gia cho phát triển du lịch” [1]. Để đạt được mục tiêu trên, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 147/QĐ-TTg ngày 22/01/2020 Phê duyệt Chiến lược phát triển du lịch Việt Nam đến năm 2030, trong đó có các giải pháp tổng thể về tiếp tục đổi mới nhận thức, tư duy về phát triển du lịch; hoàn thiện thể chế, chính sách phát triển du lịch; phát triển kết cấu hạ tầng, cơ sở vật chất kỹ thuật phục vụ du lịch; phát triển doanh nghiệp du lịch; nguồn nhân lực du lịch; phát triển và đa dạng hóa thị trường khách du lịch; phát triển sản phẩm du lịch; đẩy mạnh xúc tiến, quảng bá, xây dựng thương hiệu du lịch và hợp tác, hội nhập quốc tế về du lịch... Trong các giải pháp nêu trên, vấn đề phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa (DNNVV) trong ngành du lịch là một nội dung quan trọng bởi theo báo cáo 2 thống kê hàng năm của Tổng cục Du lịch Việt Nam, các DNNVV trong ngành du lịch ở Việt Nam chiếm khoảng 97% tổng số DN trong ngành du lịch; chỉ có khoảng 3% là các DN lớn (gồm một số DN thuộc bộ ban ngành, tập đoàn, tổng công ty và một số khách sạn 3 sao, các khách sạn 4, 5 sao) [81]. Như vậy, phát triển DNNVV trong ngành du lịch sẽ có vai trò quyết định đến sự thành công của trong ngành du lịch nước ta. DNNVV ngành du lịch Việt Nam đã từng bước khẳng định được vị trí vai trò của mình trong nền kinh tế, góp phần tích cực vào công cuộc đổi mới và xây dựng đất nước. Sự nỗ lực của DNNVV ngành du lịch trong thời gian qua đã đem lại hiệu quả nhiều mặt cho ngành du lịch nói riêng và về kinh tế - xã hội của đất nước nói chung, góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa, tăng tỷ trọng dịch vụ trong nền kinh tế quốc dân. Trong khi đó, mặc dù DNNVV trong ngành du lịch với đặc điểm nhanh nhạy, dễ thích ứng với những biến đổi của thị trường và có nhiều ưu đãi, hỗ trợ của Nhà nước song các DNNVV trong ngành du lịch của Việt Nam cũng lại dễ tổn thương, dễ gặp khó khăn trong phát triển, do quy mô tổ chức, nhân lực và tài chính nhỏ, năng suất lao động và hiệu suất kinh doanh còn thấp nên chưa có sức cạnh tranh mạnh mẽ trong thu hút khách quốc tế và sức mạnh nội tại của DN trong nước cũng còn yếu để có thể vươn ra thị trường quốc tế. Trong thời gian gần đây, các chính sách hỗ trợ của Nhà nước đối với DNNVV trong ngành du lịch không còn nhiều dư địa do hệ thống các Hiệp định thương mại thế hệ mới (FTA thế hệ mới) mà Việt Nam tham gia, ký kết có thêm nhiều ràng buộc về chính sách, yêu cầu tạo môi trường cạnh tranh bình đẳng cho các loại hình doanh nghiệp khác nhau. Đặc biệt, từ đầu năm 2020, dịch bệnh Covid – 19 đã tác động nặng nề đến trong ngành du lịch khiến các doanh nghiệp du lịch nói chung và DNNVV trong ngành du lịch nói riêng vô cùng khó khăn, thậm chí nhiều DNNVV trong ngành du lịch ở Việt Nam đã phá sản hoặc trong tình trạng điêu đứng. 3 Ngoài ra, thành tựu của cách mạng công nghiệp 4.0 giúp doanh nghiệp du lịch có thêm nhiều cơ hội cũng như thách thức trong kinh doanh, ứng dụng công nghệ mới trong các hoạt động kinh doanh du lịch. Để phát triển ngành du lịch Việt Nam, nâng cao năng lực cạnh tranh của các DN trên thị trường quốc tế, vấn đề cấp bách đặt ra là khuyến khích phát triển doanh nghiệp du lịch Việt Nam, đặc biệt là DNNVV ngành du lịch để các doanh nghiệp này có những thay đổi, thích ứng với điều kiện cạnh tranh mới. Nhà nước cần có những chính sách, giải pháp quản lý hiệu quả, phù hợp với bối cảnh mới đối với DNNVV trong ngành du lịch để du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn của đất nước như mục tiêu chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của quốc gia đã đề ra. Xuất phát từ những lý do trên, việc nghiên cứu “Phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành du lịch” là rất cần thiết, có ý nghĩa lý luận và thực tiễn. 2. Mục tiêu nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu của luận án 2.1. Mục tiêu nghiên cứu 2.1.1. Mục tiêu tổng quát Mục tiêu tổng quát của luận án là làm rõ thực trạng phát triển DNNVV tr