Luận án Phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh. Nghiên cứu trường hợp doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ trên địa bàn Thành phố Hà Nội

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH PHẠM HOÀNG LONG PHÁT TRIỂN DOANH NGHIỆP THEO HƯỚNG XANH - NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP DOANH NGHIỆP CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH: KINH TẾ PHÁT TRIỂN HÀ NỘI – 2024 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt AEC ASEAN BĐKH BVMT Cộng đồng Kinh tế ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á Biến đổi khí hậu Bảo vệ môi trường CFP Hiệu suất tài chính doanh nghiệp CNC Công nghệ cao CNHT Công nghiệp hỗ trợ CNH-HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa DN Doanh nghiệp DNNVV Doanh nghiệp nhỏ và vừa EFA Exploratory Factor Analysis Phương pháp phân tích nhân tố khám phá EU Liên minh Châu Âu FDI FTA GRDP GIS Đầu tư trực tiếp nước ngoài Hiệp định thương mại tự do Tổng sản phẩm quốc nội vùng Đổi mới xanh GRDP ICT Tổng sản phẩm trên địa bàn Công nghệ thông tin và Truyền thông JETRO Tổ chức Xúc tiến Mậu dịch Nhật Bản KHCN KTQT Khoa học công nghệ Kinh tế quốc tế METI Bộ công nghiệp và Thương mại quốc tế Nhật Bản ODA Hỗ trợ phát triển chính thức OECD Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế PGI Chỉ số xanh cấp tỉnh R&D SMEs Nghiên cứu và phát triển Doanh nghiệp nhỏ và vừa SXSH Sản xuất sạch hơn TĐĐQG Tập đoàn đa quốc gia TĐPTBQ TPP Tốc độ phát triển bình quân Hiệp định đối tác kinh tế xuyên Thái Bình Dương Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt TFP TTX Năng suất các nhân tố tổng hợp Tăng trưởng xanh UBND Ủy ban nhân dân USD VCCI Đô la Mỹ Liên đoàn Thương mại & Công nghiệp Việt Nam Phạm Hoàng Long MỤC LỤC MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1 Chương 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .......................................................... 12 1.1. Những công trình nghiên cứu về phát triển doanh nghiệp (ngành công nghiệp hỗ trợ) ...................................................................................... 12 1.2. Những công trình nghiên cứu về phát triển doanh nghiệp gắn với các hoạt động xanh .................................................................................... 14 1.3. Tổng hợp những vấn đề đã nghiên cứu và hướng nghiên cứu của luận án .. 24 Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN DOANH NGHIỆP THEO HƯỚNG XANH ....................................... 32 2.1. Khái niệm và nội dung phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh ........ 32 2.2. Tiêu chí đánh giá phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh ................. 37 2.3. Yếu tố ảnh hưởng và mô hình nghiên cứu phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh .......................................................................................... 43 2.4. Kinh nghiệm về phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh ........................ 51 CHƯƠNG 3 THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN THEO HƯỚNG XANH CÁC DOANH NGHIỆP CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI ......................................................................... 63 3.1. Bối cảnh kinh tế - xã hội của thành phố hà nội tác động đến việc phát triển doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ theo hướng xanh ................... 63 3.2. Thực trạng phát triển theo hướng xanh của các doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ trên địa bàn Thành phố Hà Nội giai đoạn 2011-2021 .................. 67 3.3. Đánh giá về kết quả phát triển theo hướng xanh doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ trên địa bàn Thành phố Hà Nội .................................. 117 CHƯƠNG 4: QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN THEO HƯỚNG XANH ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP CÔNG NGHIỆP HỖ TRỢ TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI ............................... 129 4.1. Quan điểm và định hướng của Thành phố Hà Nội về phát triển doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ theo hướng xanh .................................... 129 4.2. Mục tiêu của thành phố hà nội trong việc phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh (doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ) ............................................... 131 4.3. Giải pháp để phát triển doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ theo hướng xanh trên địa bàn Thành phố Hà Nội ................................................ 133 4.4 Một số kiến nghị .................................................................................... 147 KẾT LUẬN ...................................................................................................... 152 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 155 PHỤ LỤC ......................................................................................................... 169 DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Bộ tiêu chí đánh giá mức độ phát triển doanh nghiệp ........ 13 Bảng 1.2. Tổng hợp các tiêu chí đánh giá phát doanh nghiệp gắn với việc triển khai các hoạt động xanh ............................................ 25 Bảng 1.3. Bảng tổng hợp các yếu tố tác động đến phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh ............................................................ 26 Bảng 2.1. Đề xuất bộ tiêu chí và thang đo đánh giá phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh ............................................................ 38 Bảng 2.2. Các yếu tố tác động đến mức độ phát triển xanh của doanh nghiệp do tác giả đề xuất .......................................................... 44 Bảng 2.3. Yếu tố Cơ chế chính sách của chính phủ và địa phương ... 45 Bảng 2.1. Yếu tố tương tác của các thành phần trong hệ sinh thái DN 46 Bảng 2.5. Yếu tố lãnh đạo quản lý doanh nghiệp ............................... 47 Bảng 2.6. Yếu tố năng lực tài chính của doanh nghiệp ...................... 48 Bảng 2.7. Yếu tố văn hóa của doanh nghiệp ....................................... 49 Bảng 3.1. Các lĩnh vực CNHT và khả năng cung ứng cho ngành CN của Hà Nội ................................................................................ 68 Bảng 3.2. Quy mô của các DN CNHT trên địa bàn TP Hà Nội ......... 70 Bảng 3.3. Giá trị sản xuất DN CNHT trên địa bàn TP Hà Nội .......... 73 Bảng 3.4. Chỉ số tăng trưởng giá trị sản xuất CN và CNHT giai đoạn 2011 -2021 (theo giá so sánh năm 2010) .................................. 74 Bảng 3.5. Tổng hợp đánh giá vai trò và lợi ích của phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh ............................................................ 76 Bảng 3.6. Đánh giá mức độ phát triển xanh của doanh nghiệp thông qua tiêu chí xây dựng chiến lược phát triển xanh ..................... 78 Bảng 3.7. Đánh giá mức độ phát triển xanh của doanh nghiệp thông qua tiêu chí sử dụng các yếu tố đầu vào xanh ................................. 80 Bảng 3.8. Đánh giá mức độ phát triển xanh của doanh nghiệp thông qua tiêu chí đổi mới công nghệ ................................................. 82 Bảng 3.9. Phát triển số lượng lao động làm việc tại các DN CNHT trên địa bàn TP Hà Nội ..................................................................... 84 Bảng 3.10. Quy mô lao động trong các doanh nghiệp năm 2021 ....... 85 Bảng 3.11. Trình độ lao động làm việc tại các doanh nghiệp CNHT trên địa bàn TP Hà Nội ..................................................................... 86 Bảng 3.13. Đánh giá mức độ phát triển xanh của doanh nghiệp thông qua tiêu chí kiểm soát, xử lý phát thải ...................................... 89 Bảng 3.14. Đánh giá mức độ phát triển xanh của doanh nghiệp thông qua tiêu chí sử dụng hiệu quả năng lượng và tiết kiệm nước ... 91 Bảng 3.15. Đánh giá mức độ phát triển xanh của doanh nghiệp thông qua tiêu chí phát triển sản phẩm, dịch vụ xanh ......................... 93 Bảng 3.17. Đánh giá của doanh nghiệp về mức độ tác động của cơ chế chính sách đến phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh ........ 97 Bảng 3.18. Đánh giá của DN về yếu tố tương tác của các thành phần trong hệ sinh thái doanh nghiệp ................................................ 99 Bảng 3.19. Đánh giá của DN CNHT về tác động của yếu tố Lãnh đạo quản lý doanh nghiệp đến phát triển xanh .............................. 101 Bảng 3. 20. Đánh giá của DN về tác động của yếu tố năng lực tài chính ................................................................................................. 103 Bảng 3.21. Đánh giá của DN về tác động của yếu tố văn hóa .......... 105 Bảng 3.22: Độ tin cậy của thang đo các biến độc lập ....................... 107 Bảng 3.23 Độ tin cậy của thang đo các biến ..................................... 108 Bảng 3.24 Kiểm định KMO and Bartlett's ........................................ 109 Bảng 3.25 Tổng phương sai giải thích .............................................. 110 Bảng 3.26. Kiểm định KMO và Bartlett cho biến phụ thuộc ........... 111 Bảng 3.27. Bảng tổng hợp độ tin cậy của các nhân tố trong mô hình nghiên cứu ............................................................................... 112 Bảng 3.28. Bảng hệ số Heterotrait-monotrait Ratio ......................... 113 Bảng 3.29. Hệ số phóng đại phương sai (VIF) ................................. 114 Bảng 3.30. Kết quả sự phù hợp của mô hình với số liệu nghiên cứu 114 Bảng 3.31 Hệ số R-square ................................................................. 115 Bảng 3.32. Hệ số f-square ................................................................. 115 DANH MỤC ĐỒ THỊ, SƠ ĐỒ Sơ đồ 1. Khung phân tích phát triển DN CNHT theo hướng xanh ........................ 9 Sơ đồ 2. Phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh ......................................... 35 Sơ đồ 3. Cấp độ phát triển xanh của doanh nghiệp ......................................... 41 Sơ đồ 4. Mô hình các yếu tố tác động đến phát triển xanh của doanh nghiệp .... 42 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quá trình tăng trưởng kinh tế của Việt Nam những thập niên gần đây đã đạt được nhiều thành công đáng ghi nhận. Tuy nhiên, đi cùng với những thành tựu, nền kinh tế đất nước nói chung cũng xuất hiện nhiều bất cập, mà điển hình là mô hình hiện tại đang chú trọng tới tăng trưởng theo hướng gia tăng các nguồn lực, tận dụng (hay nói cách khác là khai thác tối đa) nguồn tài nguyên thiên nhiên phục vụ sản xuất dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng về môi trường, biến đổi khí hậu. Tham gia vào các diễn đàn thế giới, nhận thức được tầm quan trọng của tăng trưởng xanh, chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050 đã được Chính phủ phê duyệt ngày 01/10/2021 theo Quyết định 1658/QĐ-TTg. Chiến lược đề ra các mục tiêu về thực hiện chuyển đổi mô hình tăng trưởng theo hướng xanh hóa các ngành kinh tế; áp dụng mô hình kinh tế xanh, tuần hoàn thông qua khai thác và sử dụng tiết kiệm, hiệu quả nguồn tài nguyên thiên nhiên, năng lượng dựa trên nền tảng khoa học công nghệ, chuyển đổi số, chuyển đổi xanh, phát huy lợi thế cạnh tranh, giảm thiểu các tác động tiêu cực đến môi trường. Thủ đô Hà nội, trung tâm kinh tế, văn hóa, xã hội của cả nước, là một trong những địa phương đi đầu trong việc thực hiện các chủ trương chính sách của Đảng và Nhà nước trong đó có thực hiện tăng trưởng xanh trong các ngành, các lĩnh vực sản xuất kinh doanh. Hà nội giữ vai trò dẫn dắt, là mô hình điểm để các địa phương khác thực hiện việc phát triển kinh tế theo hướng xanh. Tuy nhiên, điều bất ngờ và cần được xem xét ở đây chính là theo số liệu công bố mới nhất của VCCI (2022), về chỉ số xanh cấp tỉnh, Hà Nội xếp hạng 63/63 tỉnh thành, với nhiều chỉ tiêu ở mức thấp nhất như: giảm thiểu ô nhiễm môi trường và tác động tiêu cực của BĐKH; chính sách ưu đãi và dịch vụ hỗ trợ doanh nghiệp trong bảo vệ môi trường. Câu hỏi ở đây là: Số liệu này nói lên điều gì; Thành phố Hà Nội cần làm gì trong thời gian tới để giải quyết bài toán về tăng trưởng xanh. 2 Xét về góc độ doanh nghiệp trên địa bàn Thành phố Hà Nội, ngoài các doanh nghiệp thương mại và dịch vụ chiếm số lượng lớn trên tổng số doanh nghiệp trên địa bàn, các doanh nghiệp ngành công nghiệp hỗ trợ là bộ phận công nghiệp quan trọng, đóng vai trò to lớn trong thay đổi cơ cấu ngành công nghiệp. Theo M.Porter (1990) muốn nâng cao năng lực cạnh tranh của quốc gia hay một ngành trên thị trường quốc tế thì cần phải có công nghiệp hỗ trợ có khả năng cạnh tranh quốc tế. Đồng thời, công nghiệp hỗ trợ là một bộ phận trong cụm ngành hay chuỗi giá trị, nó đóng vai trò quyết định tới sự thành công và phát triển của các doanh nghiệp trung tâm cũng như cả cụm ngành hay chuỗi giá trị.1 Sản phẩm của ngành công nghiệp hỗ trợ là yếu tố cấu thành nên sản phẩm công nghiệp hoàn chỉnh liên quan đến nhiều ngành, lĩnh vực. Đồng thời doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ là doanh nghiệp sản xuất và có nhiều tác động đến các vấn đề về ô nhiễm môi trường. Theo số liệu thống kê năm 2021, Hà Nội có khoảng 900 doanh nghiệp hoạt động trong các lĩnh vực CNHT. Trong đó, khoảng 300 doanh nghiệp có hệ thống sản xuất và sản phẩm đạt tiêu chuẩn quốc tế, đủ năng lực cung ứng tham gia vào mạng lưới sản xuất toàn cầu của các tập đoàn đa quốc gia tại Việt Nam. Giá trị sản xuất công nghiệp của CNHT chiếm khoảng 16% giá trị sản xuất công nghiệp ngành công nghiệp chế biến, chế tạo Hà Nội; chỉ số phát triển công nghiệp lĩnh vực CNHT hằng năm tăng trên 11%. Doanh nghiệp nói chung và doanh nghiệp CNHT trên địa bàn Hà Nội nói riêng để tồn tại và phát triển sẽ cần phải chuyển mình theo hướng phát triển xanh bởi các lý do sau đây: (i) Sự phát triển của các doanh nghiệp sản xuất hiện tại đang gây nhiều vấn đề về môi trường; (ii) Cơ chế, chính sách của Chính phủ cũng sức ép từ phía khách hàng đối với các tiêu chí bảo vệ môi trường thúc đẩy đẩy doanh nghiệp phát triển theo hướng xanh; (iii) trong bối cảnh hội nhập sâu, 1 Michael E. Porter, 1990. The Competive advantage of nations. Hardvard Business Review 3 rộng như hiện nay, các doanh nghiệp muốn phát triển thị trường cần thiết phải thay đổi theo hướng đáp ứng các tiêu chuẩn về môi trường. Mặc dù vấn đề phát triển theo hướng xanh đang và sẽ là vấn đề sống còn của doanh nghiệp. Tuy nhiên, việc thực hiện không phải điều đơn giản bởi nhiều lý do. Bên cạnh những lý do thuộc về các vấn đề nội tại, bản thân doanh nghiệp (nhận thức, chiến lược, định hướng, nguồn tài chính, mức độ hội nhập quốc tế...), thì còn có có sự tác động mạnh mẽ từ phía các yếu tố thị trường, hạ tầng kỹ thuật, nhu cầu thị trường, các qui định và chế tài xử lý vi phạm. Các yếu tố này ở một mức độ nào đó hiện đang là cản trở việc phát triển theo hướng xanh của các doanh nghiệp. Từ những vấn đề nêu trên, việc nghiên cứu nhằm đưa ra luận cứ khoa học xác đáng cho việc hoạch định chính sách thích hợp để phát triển doanh nghiệp nói chung và phát triển doanh nghiệp CNHT theo hướng xanh là thiết thực và cần thiết. Đây là nghiên cứu có ý nghĩa khoa học và có khả năng đóng góp vào thực tiễn hoạch định chính sách và đưa ra những giải pháp cho sự phát triển doanh nghiệp và bảo vệ môi trường. Vì vậy, đề tài “Phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh - nghiên cứu trường hợp doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ trên địa bàn Thành phố Hà Nội” được nghiên cứu sinh lựa chọn để nghiên cứu. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu trên cơ sở đánh giá thực trạng phát triển theo hướng xanh của các doanh nghiệp CNHT trên địa bàn TP Hà Nội, đề xuất các giải pháp và kiến nghị cho việc phát triển theo hướng xanh các doanh nghiệp CNHT trên địa bàn TP Hà Nội (doanh nghiệp CNHT nói riêng và doanh nghiệp sản xuất nói chung). 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu nêu trên, luận án sẽ thực hiện các nhiệm vụ sau: 4 Hệ thống hóa, phân tích, đánh giá cơ sở lý luận và thực tiễn để từ đó chỉ ra hoặc làm rõ hơn về: Sự khác biệt giữa phát triển doanh nghiệp nói chung và phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh; đưa ra khái niệm về phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh. Xác định nội dung và tiêu chí đánh giá phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh; phân tích, lựa chọn ra các yếu tố để đánh giá sự ảnh hưởng đến phát triển của doanh nghiệp CNHT theo hướng xanh, trong đó có các yếu tố đặc thù của các doanh nghiệp ngành CNHT. Xây dựng bộ phiếu điều tra để từ đó đánh giá thực trạng phát triển của doanh nghiệp CNHT theo hướng xanh; Điều tra các đối tượng có liên quan để có số liệu phân tích sự tác động của các yếu tố đến phát triển doanh nghiệp CNHT theo hướng xanh. Từ kết quả phân tích, nghiên cứu đề ra các giải pháp phát triển doanh nghiệp CNHT theo hướng xanh, góp ý chính sách cho các cơ quan quản lý và khuyến nghị cho các đơn vị có liên quan. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là quá trình phát triển theo hướng xanh của doanh nghiệp CNHT trên địa bàn Thành phố Hà Nội. Cụ thể là, nghiên cứu quá trình vận động, phát triển theo hướng xanh của các doanh nghiệp theo nhóm nội dung: chuyển biến về nhận thức của doanh nghiệp; hiện thực hóa nhận thức về tăng trưởng xanh vào chiến lược phát triển của doanh nghiệp; Phát triển theo hướng xanh các yếu tố đầu vào phục vụ sản xuất; xanh hóa quá trình sản xuất; đầu tư cho nghiên cứu sản xuất các sản phẩm, dịch vụ xanh, thân thiện với môi trường và các hoạt động lan tỏa nhận thức và hành động xanh của doanh nghiệp đến chuỗi sản xuất và cộng đồng. 3.2. Phạm vi nghiên cứu 3.2.1 Phạm vi thời gian nghiên cứu 5 Luận án nghiên cứu sự phát triển theo hướng xanh của các doanh nghiệp CNHT giai đoạn 2011-2021, giải pháp phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh đến năm 2030 tầm nhìn 2050. 3.2.2 Phạm vi không gian nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trên địa bàn Thành phố Hà Nội. 3.2.3 Phạm vi nội dung nghiên cứu: Luận án tập trung nghiên cứu quá trình phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh; Đánh giá mức độ phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh trên cơ sở các nhóm tiêu chí gồm: nhóm các tiêu chí về đổi mới tư duy và nhận thức, nhóm phát triển theo hướng xanh các yếu tố đầu vào, phát triển theo hướng xanh trong quá trình sản xuất, phát triển theo hướng xanh sản phẩm đầu ra; Phân tích mức độ tác động của các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển doanh nghiệp CNHT theo hướng xanh để từ đó đề ra các giải pháp nhằm thúc đẩy doanh nghiệp phát triển theo hướng xanh. 4. Câu hỏi nghiên cứu Thứ nhất, Nội hàm và tiêu chí đánh giá phát triển doanh nghiệp CNHT theo hướng xanh là gì? thực tế phát triển các doanh nghiệp CNHT theo hướng xanh trên địa bàn TP Hà Nội đã và đang diễn ra như thế nào? Thứ hai, các yếu tố nào thực sự tác động và mức độ tác động đến sự phát triển theo hướng xanh của các doanh nghiệp CNHT trên địa bàn TP Hà Nội? Thứ ba, để thúc đẩy phát triển doanh nghiệp CNHT trên địa bàn TP Hà Nội theo hướng xanh, giải pháp là gì? 5. Phương pháp nghiên cứu của luận án 5.1. Phương pháp nghiên cứu 5.1.1 Phương pháp phân tích hệ thống Hệ thống hóa những vấn đề lý luận chung về phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh dựa trên việc kế thừa các tài liệu tham khảo, các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về phát triển doanh nghiệp và tăng trưởng xanh ở góc 6 độ doanh nghiệp; xây dựng hệ thống lý thuyết mới về khái niệm, nội dung, tiêu chí đánh giá và các yếu tố ảnh hưởng đến việc phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh. 5.1.2. Phương pháp phân tích thống kê - Phương pháp thống kê mô tả: Được sử dụng để sắp xếp, phân loại và xử tổng hợp số liệu thu thập, từ đó xây dựng các bảng biểu, đồ thị để phân tích dữ liệu đánh giá thực trạng phát triển theo hướng xanh của các doanh nghiệp CNHT trên địa bàn TP. Hà Nội và phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển doanh nghiệp theo hướng xanh; - Phương pháp thống kê so sánh: Sử dụng các số liệu thống kê để phân tích, so sánh, rút ra những kết luận về xu hướng biến động, nguyên nhân, tác động trong thực trạng phát triển doanh