Luận án Phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới tại Thành phố Hà Nội

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM NGUYỄN TIẾN PHONG PHÁT TRIỂN KINH TẾ TẬP THỂ TRONG XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI TẠI THÀNH PHỐ HÀ NỘI LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÀ XUẤT BẢN HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP - 2024 HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM NGUYẾN TIẾN PHONG PHÁT TRIỂN KINH TẾ TẬP THỂ TRONG XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI TẠI THÀNH PHỐ HÀ NỘI Ngành : Kinh tế phát triển Mã số : 9.31.01.05 Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Phạm Bảo Dương PGS.TS. Nguyễn Phượng Lê HÀ NỘI - 2024 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng để bảo vệ lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cảm ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng năm 2024 Tác giả luận án Nguyễn Tiến Phong ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của các thầy cô giáo, sự giúp đỡ, động viên của bạn bè, đồng nghiệp và gia đình. Nhân dịp hoàn thành luận án, cho phép tôi được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới GS.TS. Phạm Bảo Dương, PGS.TS. Nguyễn Phượng Lê - cô giáo đã tận tình hướng dẫn, dành nhiều công sức, thời gian và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài luận án. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới Ban Giám đốc, Ban Quản lý đào tạo, Bộ môn Kinh tế nông nghiệp và Chính sách, Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn, Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã tạo điều kiện thuận lợi, tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, thực hiện đề tài và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể lãnh đạo, cán bộ của Liên minh HTX Thành phố Hà Nội, Lãnh đạo UBND các huyện, các xã nghiên cứu trên địa bàn Thành phố Hà Nội; khu vực KTTT, HTX cũng như các đơn vị có liên quan khác trên địa bàn Thành phố Hà Nội đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài luận án. Xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi về mọi mặt, động viên khuyến khích tôi hoàn thành luận án./. Hà Nội, ngày tháng năm 2024 Nghiên cứu sinh Nguyễn Tiến Phong iii MỤC LỤC Lời cam đoan ..................................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................................ ii Mục lục ............................................................................................................................ iii Danh mục từ viết tắt ........................................................................................................ vii Danh mục bảng .............................................................................................................. viii Danh mục biểu đồ ............................................................................................................. x Danh mục sơ đồ ................................................................................................................ x Danh mục hộp ................................................................................................................... x Trích yếu luận án ............................................................................................................. xi Thesis abstract ................................................................................................................ xiii Phần 1. Mở đầu ............................................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................................ 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................. 4 1.2.1. Mục tiêu chung ..................................................................................................... 4 1.2.2. Mục tiêu cụ thể ..................................................................................................... 4 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 5 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................... 5 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................. 5 1.4. Những đóng góp mới của luận án ......................................................................... 6 1.5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án ........................................................... 6 Phần 2. Cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới ............................................................................................ 8 2.1. Tổng quan nghiên cứu về kinh tế tập thể trong phát triển nông thôn ................... 8 2.1.1. Quan điểm về kinh tế tập thể trên thế giới và Việt Nam ...................................... 8 2.1.2. Nghiên cứu về chính sách hỗ trợ phát triển kinh tế tập thể ................................ 10 2.1.3. Nghiên cứu về kinh tế tập thể trong phát triển nông nghiệp nông thôn.............. 13 2.2. Cơ sở lý luận về phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới ........ 14 2.2.1. Một số khái niệm có liên quan ............................................................................ 14 2.2.2. Đặc điểm phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới .................. 22 2.2.3. Vai trò phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới ....................... 25 iv 2.2.4. Nội dung nghiên cứu về phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới .............................................................................................................. 26 2.2.5. Yếu tố ảnh hưởng đến phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới .............................................................................................................. 35 2.3. Cơ sở thực tiễn về phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới .............................................................................................................. 40 2.3.1. Kinh nghiệm quốc tế về phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới .............................................................................................................. 40 2.3.2. Kinh nghiệm phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới của một số địa phương trong nước ............................................................................ 44 2.3.3. Bài học kinh nghiệm rút ra cho phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới của Hà Nội .................................................................................. 49 Phần 3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 52 3.1. Phương pháp tiếp cận và khung phân tích .......................................................... 52 3.1.1. Tiếp cận thể chế .................................................................................................. 52 3.1.2. Tiếp cận hệ thống ................................................................................................ 52 3.1.3. Tiếp cận theo khu vực kinh tế ............................................................................. 53 3.1.4. Tiếp cận theo loại hình kinh tế tập thể ................................................................ 54 3.1.5. Khung phân tích .................................................................................................. 54 3.2. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu.............................................................................. 55 3.2.1. Điều kiện tự nhiên ............................................................................................... 55 3.2.2. Điều kiện kinh tế - xã hội .................................................................................... 56 3.2.3. Thuận lợi, khó khăn của đặc điểm địa bàn nghiên cứu....................................... 58 3.3. Các phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 59 3.3.1. Phương pháp chọn điểm nghiên cứu ................................................................... 59 3.3.2. Phương pháp thu thập số liệu .............................................................................. 59 3.3.3. Phương pháp tổng hợp thông tin và xử lý dữ liệu .............................................. 61 3.3.4. Phương pháp phân tích thông tin ........................................................................ 62 3.3.5. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu .............................................................................. 62 Phần 4. Kết quả nghiên cứu và thảo luận ................................................................... 64 4.1. Thực trạng phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới ở thành phố Hà Nội ................................................................................................ 64 v 4.1.1. Khái quát về quá trình thực hiện chương trình xây dựng nông thôn mới trên địa bàn thành phố Hà Nội ............................................................................ 64 4.1.2. Thực trạng phát triển các hình thức tổ chức kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới của Hà Nội .................................................................................. 66 4.1.3. Kết quả dồn điền đổi thửa và thực trạng quy hoạch phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới trên địa bàn thành phố Hà Nội .................... 73 4.1.4. Thực trạng ứng dụng công nghệ trong sản xuất kinh doanh của khu vực kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới ở thành phố Hà Nội ................... 76 4.1.5. Thực trạng phát triển các mô hình liên kết sản xuất và tiêu thụ sản phẩm chủ lực của các hình thức tổ chức kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới trên địa bàn thành phố Hà Nội ........................................................... 80 4.1.6. Kết quả, hiệu quả phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới trên địa bàn thành phố Hà Nội ............................................................................ 85 4.1.7. Đánh giá chung thực trạng phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới trên địa bàn thành phố Hà Nội ........................................................... 103 4.2. Ảnh hưởng của các yếu tố đến phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới ................................................................................................... 105 4.2.1. Thể chế, chính sách cho phát triển kinh tế tập thể ............................................ 105 4.2.2. Đầu tư công và dịch vụ công cho phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới ......................................................................................... 111 4.2.3. Nhận thức của lãnh đạo đơn vị và thành viên về vai trò của kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới .......................................................................... 122 4.2.4. Quản lý nhà nước đối với kinh tế tập thể .......................................................... 125 4.2.5. Trình độ lãnh đạo tổ chức kinh tế tập thể ......................................................... 130 4.2.6. Mức độ hoàn thành các tiêu chí của chương trình xây dựng nông thôn mới ............................................................................................................ 131 4.3. Định hướng, mục tiêu và giải pháp phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới trên địa bàn thành phố Hà Nội ........................................ 133 4.3.1. Định hướng ....................................................................................................... 133 4.3.2. Mục tiêu ............................................................................................................ 133 4.3.3. Giải pháp về phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới trên địa bàn thành phố Hà Nội ......................................................................... 134 vi Phần 5. Kết luận và kiến nghị .................................................................................... 147 5.1. Kết luận ............................................................................................................. 147 5.2. Kiến nghị ........................................................................................................... 148 5.2.1. Tiếp tục hoàn thiện các quy định của luật pháp tạo cơ sở pháp lý thuận lợi cho hợp tác xã phát triển mạnh mẽ, trong đó .................................................... 148 5.2.2. Đẩy mạnh công tác quản lý nhà nước ở cấp thành phố và cấp huyện .............. 150 Danh mục các công trình đã công bố liên quan đến kết quả luận án ........................... 151 Tài liệu tham khảo ........................................................................................................ 152 Phụ lục .......................................................................................................................... 158 vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt BVTV Bảo vệ thực vật CNC Công nghệ cao CN Công nghệ CNTT Công nghệ thông tin HĐND Hội đồng nhân dân HTX Hợp tác xã KHCN KTTT Khoa học công nghệ Kinh tế tập thể NN Nông nghiệp NT Nông thôn NTM Nông thôn mới SPNN Sản phẩm nông nghiệp SX Sản xuất SXNN TDND Sản xuất nông nghiệp Tín dụng nhân dân THT Tổ hợp tác UBND Ủy ban nhân dân WB Ngân hàng thế giới viii DANH MỤC BẢNG STT Tên bảng Trang 3.1. Bảng phân bố mẫu điều tra ................................................................................. 60 4.1. Số lượng hợp tác xã và Quỹ tín dụng nhân dân từ 2010-2021 ........................... 66 4.2. Số lượng tổ hợp tác giai đoạn 2010-2021 ........................................................... 69 4.3. Tổng hợp các loại hình kinh tế tập thể giai đoạn 2010-2021 .............................. 71 4.4. Tiến độ các xã hoàn thành tiêu chí số 13 trong xây dựng nông thôn mới .......... 72 4.5. Cánh đồng lớn do hợp tác xã quản lý và cung cấp dịch vụ................................. 74 4.6. Số hợp tác xã ứng dụng công nghệ cao vào sản xuất nông nghiệp ..................... 76 4.7. Số lượng hợp tác xã có sản phẩm OCOP có ứng dụng mã QR .......................... 79 4.8. Tổng hợp các hợp tác xã tổ chức sản xuất theo chuỗi liên kết theo địa bàn các quận, huyện (đến 31/12/2021) ...................................................................... 81 4.9. Các chuỗi liên kết sản xuất sản phẩm nông nghiệp ở Hà Nội............................. 82 4.10. Số thành viên của khu vực kinh tế tập thể từ 2010-2021 .................................... 86 4.11. Trình độ người đứng đầu tổ chức thuộc khu vực kinh tế tập thể (%) ................. 87 4.12. Tổng số vốn trong hoạt động của khu vực kinh tế tập thể .................................. 88 4.13. Quy mô về nguồn vốn của quỹ tín dụng nhân dân ............................................. 89 4.14. Quy mô về đất để làm trụ sở hợp tác xã.............................................................. 89 4.15. Kết quả hoạt động kinh doanh của khu vực kinh tế tập thể ................................ 91 4.16. Tiêu chí nông thôn mới gắn với phát triển kinh tế tập thể .................................. 99 4.17. Sự tham gia của hợp tác xã thực hiện tiêu chí tổ chức sản xuất ....................... 101 4.18. Thu nhập bình quân của người dân tại các xã đã hoàn thành tiêu chí nông thôn mới ............................................................................................................ 102 4.19. Các văn bản thành phố Hà Nội ban hành về phát triển kinh tế tập thể giai đoạn 2008 – 2021 .............................................................................................. 108 4.20. Một số chính sách phát triển kinh tế tập thể được thực thi trên địa bàn Hà Nội ............................................................................................................... 110 4.21. Tổng hợp kết quả hỗ trợ hợp tác xã nông nghiệp giai đoạn 2012 – 2021 trên địa bàn thành phố Hà Nội .......................................................................... 112 4.22. Đánh giá của hợp tác xã về hỗ trợ dịch vụ công và đầu tư công đối với quá trình phát triển ............................................................................................ 121 ix 4.23. Đánh giá phân loại hợp tác xã hoạt động theo quy mô thôn, xã ....................... 123 4.24. Đánh giá của thành viên về vai trò của kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới ................................................................................................... 125 4.25. Nhân lực quản lý nhà nước đối với khu vực kinh tế tập thể ............................. 126 4.26. Đánh giá của lãnh đạo tổ chức về vai trò của kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới .......................................................................................... 131 4.27. Kết quả sản xuất kinh doanh của các hợp tác xã tại các huyện xây dựng nông thôn mới ................................................................................................... 132 x DANH MỤC BIỂU ĐỒ STT Tên biểu đồ Trang 4.1. Phân loại hợp tác xã nông nghiệp theo quy mô .................................................. 67 4.2. Phân loại hợp tác xã nông nghiệp theo lĩnh vực sản xuất ................................... 69 4.3. Số lượng Liên hiệp hợp tác xã giai đoạn 2010 -2021 ......................................... 70 4.4. Đánh giá phân loại hợp tác xã năm 2020 ............................................................ 93 4.5. Đánh giá hiệu quả việc thực hiện chính sách .................................................... 106 DANH MỤC SƠ ĐỒ STT Tên sơ đồ Trang 2.1. Mô hình liên kết sản xuất kinh doanh của lĩnh vực kinh tế tập thể .................... 33 3.1. Khung phân tích phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới ........ 54 DANH MỤC HỘP STT Tên hộp Trang 4.1. Hợp tác xã dịch vụ nông nghiệp chuyển đổi theo Luật hợp tác xã 2012 .............. 68 4.2. Khảo sát hoạt động của hợp tác xã Đoàn Kết – huyện Ứng Hòa .......................... 74 4.3. Hợp tác xã sản xuất và dịch vụ nông nghiệp Thanh Hà, huyện Thường Tín ........ 75 4.4. Vai trò của công nghệ trong xây dựng nông thôn mới .......................................... 77 4.5. Kết quả hoạt động của hợp tác xã sản xuất và tiêu thụ rau an toàn Bắc Hồng - hợp tác xã xây dựng điển hình tiên tiến của Thành phố Hà Nội ........ 83 4.6. Điển hình hợp tác xã đảm nhận nhiều khâu trong chuỗi giá trị ............................ 84 4.7. Hợp tác xã chưa có trụ sở ..................................................................................... 90 4.8. Hợp tác xã Hoàng Long, huyện Thanh Oai – điển hình về mô hình hợp tác xã chuyên ngành .................................................................................................... 92 4.9. Cán bộ lãnh đạo hợp tác xã do lãnh đạo ủy ban nhân dân xã bố trí .................... 122 xi TRÍCH YẾU LUẬN ÁN Tên tác giả: Nguyễn Tiến Phong Tên luận án: Phát triển kinh tế tập thể trong xây dựng nông thôn mới tại thành phố Hà Nội Chuyên ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 9.31.01.05 Tên cơ sở đào tạo: Học viện Nông nghiệp Việt Nam Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu lý luận, xây dựng khung phân tích, đánh giá được thực trạng phát triển