Luận án Phát triển một số yếu tố của tư duy sáng tạo cho học sinh tiểu học

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆN KHOA HỌC GIÁO DỤC VIỆT NAM ĐỖ NGỌC MIÊN PHÁT TRIỂN MỘT SỐ YẾU TỐ CỦA TƯ DUY SÁNG TẠO CHO HỌC SINH TIỂU HỌC LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Hà Nội, 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆN KHOA HỌC GIÁO DỤC VIỆT NAM ĐỖ NGỌC MIÊN PHÁT TRIỂN MỘT SỐ YẾU TỐ CỦA TƯ DUY SÁNG TẠO CHO HỌC SINH TIỂU HỌC Chuyên ngành: Lý luận và lịch sử giáo dục Mã số: 62.14.01.02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: GS.TS NGUYỄN HỮU CHÂU Hà Nội, 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng, đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Tất cả các nguồn số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án này là trung thực và chưa được sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Các thông tin trích dẫn trong luận án đều đã được chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả luận án Đỗ Ngọc Miên MỤC LỤC Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng biểu Danh mục các hình vẽ, biểu đồ MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài.............................................................................................. 2. Mục đích nghiên cứu....................................................................................... 3. Khách thể, đối tượng nghiên cứu.................................................................. 4. Phạm vi và giới hạn nghiên cứu................................................................... 5. Giả thuyết khoa học........................................................................................ 6. Nhiệm vụ nghiên cứu...................................................................................... 7. Các luận điểm đưa ra bảo vệ......................................................................... 8. Phương pháp nghiên cứu............................................................................... 9. Đóng góp của đề tài luận án.......................................................................... 10. Cấu trúc của Luận án.................................................................................. CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN TƯ DUY SÁNG TẠO CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC TIỂU HỌC... 1.1. Tổng quan lịch sử nghiên cứu các vấn đề thuộc lĩnh vực đề tài....... 1.2. Các vấn đề chung về tư duy........................................................................ 1.2.1. Khái niệm tư duy........................................................................................ 1.2.2. Đặc điểm của tư duy................................................................................... 1.2.3. Các giai đoạn của tư duy........................................................................... 1.2.4. Các thao tác tư duy..................................................................................... 1.3. Các vấn đề về tư duy sáng tạo.................................................................... 1.3.1. Khái niệm tư duy sáng tạo........................................................................ 1.3.2. Đặc trưng của tư duy sáng tạo................................................................. 1.3.3. Đặc điểm nhân cách của người có tư duy sáng tạo............................... 1.3.4. Quan hệ giữa trí tưởng tượng và tư duy sáng tạo.................................. 1.3.5. Trở ngại của lối mòn tư duy đối với tư duy sáng tạo............................. 1.4. Tư duy sáng tạo của học sinh tiểu học...................................................... 1.4.1. Đặc điểm tâm lý của học sinh tiểu học.................................................... 1.4.2 Tư duy và tư duy sáng tạo của học sinh tiểu học..................................... 1.4.2.1. Đặc điểm tư duy của học sinh tiểu học.................................................. 1 3 3 3 4 4 4 4 5 5 7 7 12 12 13 13 14 15 15 16 18 20 21 22 22 24 24 1.4.2.2. Tư duy sáng tạo của học sinh tiểu học................................................... 1.5. Một số vấn đề về dạy tư duy và phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh... 1.5.1. Quan niệm về “dạy tư duy”....................................................................... 1.5.2. Làm thế nào để tạo lập một “lớp học tư duy”.......................................... 1.5.2.1. Môi trường của một “lớp học tư duy”.................................................... 1.5.2.2. Nhân tố cơ bản trong “lớp học tư duy”.................................................. 1.5.3. Phát triển một số yếu tố của tư duy sáng tạo cho học sinh.. 1.5.4. Biện pháp phát triển một số yếu tố của tư duy sáng tạo cho học sinh.. Kết luận chương 1................................................................................................ 25 35 35 37 37 38 45 46 48 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN TƯ DUY SÁNG TẠO CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC TIỂU HỌC HIỆN NAY.............................. 2.1 Khái quát về khảo sát thực trạng................................................................ 2.1.1. Mục đích khảo sát....................................................................................... 2.1.2. Đối tượng khảo sát..................................................................................... 2.1.3. Phương pháp khảo sát............................................................................... 2.1.4. Mô tả nội dung khảo sát............................................................................ 2.1.5. Mô tả việc đánh giá kết quả khảo sát....................................................... 2.2. Kết quả khảo sát thực trạng....................................................................... 2.2.1. Nhận thức của GV về TDST và DH phát triển TDST cho HS.............. 2.2.2. Biểu hiện TDST của HS trong quá trình học tập................................... 2.3. Đánh giá chung............................................................................................. Kết luận chương 2............................................................................................... 50 50 50 50 50 50 51 51 51 64 66 70 CHƯƠNG 3. BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN MỘT SỐ YẾU TỐ CỦA TƯ DUY SÁNG TẠO CHO HỌC SINH CÁC LỚP CUỐI CẤP TIỂU HỌC............... 3.1. Nhóm 1: Các biện pháp tạo lập điều kiện cần thiết để phát triển TDST cho học sinh.............................................................................................................. 3.1.1. Tạo lập môi trường sáng tạo trong lớp học............................................. 3.1.2. Tổ chức “lớp học tư duy”– cơ sở để phát triển TDST cho HS............ 3.1.2.1. GV phát triển các biện pháp dạy TD của mình để tạo lập “lớp học tư duy”....................................................................................................................................... 3.1.2.2. GV sử dụng các biện pháp dạy tư duy để phát triển hành vi của HS 72 72 73 76 77 trong “lớp học tư duy”......................................................................................................... 3.2. Nhóm 2: Các biện pháp phát triển TDST cho HS ................................. 3.2.1. Kích thích trí tưởng tượng sáng tạo cho HS........................................... 3.2.2. Tạo lập thói quen mò mẫm - thử sai cho HS........................................... 3.2.3. Rèn luyện việc sử dụng linh hoạt các TTTD cơ bản.............................. 3.2.3.1. Rèn luyện thao tác phân tích – tổng hợp................................................. 3.2.3.2. Rèn luyện thao tác so sánh – tương tự.................................................... 3.2.3.3. Rèn luyện thao tác trừu tượng hoá - khái quát hoá................................ 3.2.4. Phát triển một số yếu tố của TDST cho HS. ........................................... 3.2.4.1. Phát triển tính mềm dẻo của tư duy (flexibility)... 3.2.4.2. Phát triển tính thuần thục (fluency) của tư duy 3.2.4.3. Phát triển tính độc đáo (originality) của tư duy.................................... Kết luận chương 3................................................................................................ CHƯƠNG 4. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM................................................... 4.1. Khái quát về thực nghiệm sư phạm.......................................................... 4.1.1. Mục đích thực nghiệm............................................................................... 4.1.2. Nội dung thực nghiệm............................................................................... 4.1.3. Đối tượng thực nghiệm.............................................................................. 4.1.4. Thời gian thực nghiệm............................................................................... 4.1.5. Tổ chức thực nghiệm................................................................................. 4.2. Kết quả thực nghiệm................................................................................... 4.2.1. Các bình diện được đánh giá.................................................................... 4.2.2. Giải thích sơ bộ về đề kiểm tra.................................................................. 4.2.3. Phân tích kết quả thực nghiệm................................................................ 4.2.3.1. Đánh giá định lượng................................................................................ 4.2.3.2. Đánh giá định tính.................................................................................... 4.3. Đánh giá chung về thực nghiệm sư phạm................................................ Kết luận chương 4............................................................................................... KẾT LUẬN.......................................................................................................... KIẾN NGHỊ......................................................................................................... DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ...................................... 89 99 100 103 107 107 111 114 116 117 128 131 136 138 138 138 138 138 139 139 140 140 142 143 143 148 158 162 164 168 169 TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................. 170 PHỤ LỤC.............................................................................................................. Phụ lục 1: Phiếu hỏi GV và HS.......................................................................... 182 183 Phụ lục 2: Kết quả xử lý số liệu các phiếu hỏi GV và HS...... Phụ lục 3: Mô tả việc đánh giá kết quả điều tra, khảo sát...... Phụ lục 4: Một số nét về các trường được điều tra......... Phụ lục 5: Giáo án một số tiết dạy minh họa (thực nghiệm sư phạm)....... Phụ lục 6: Các đề kiểm tra (thực nghiệm sư phạm)....... Phụ lục 7: Đáp án và bài giải một số đề kiểm tra (TNSP)................................ Phụ lục 8: Bình luận các tiết dạy và ví dụ phần lớp học tư duy...................... Phụ lục 9: Các bản đánh giá, nhận xét TNSP.................................................. 196 206 209 210 223 230 261 277 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ DVBC DH ĐC GDTH Duy vật biện chứng Dạy học Đối chứng Giáo dục tiểu học GV Giáo viên HS NXB NDDH PPDH PL QTDH SGK Học sinh Nhà xuất bản Nội dung dạy học Phương pháp dạy học Phụ lục Quá trình dạy học Sách giáo khoa TN TD TTTD TDLG TDST Thực nghiệm Tư duy Thao tác tư duy Tư duy lôgíc Tư duy sáng tạo TDPP TNSP Tr VD Tư duy phê phán Thực nghiệm sư phạm Trang Ví dụ DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU TÊN BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Mức độ TDST của HS bộc lộ trong quá trình học tập................ Bảng 1.2. Nhận thức về tầm quan trọng của việc phát triển TDST cho HS tiểu học....................................................................................................................... Bảng 1.3. Một số biểu hiện tư duy sáng tạo của HS trong giờ học............. Bảng 1.4. Mức độ thực hiện các hoạt động trong giờ dạy của GV nhằm phát triển một số yếu tố của TDST cho HS................................................................... Bảng 1.5. Một số cách phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh.................. Bảng 1.6. Mức độ một số hoạt động học tập của HS.................................... Bảng 1.7. Mức độ một số hoạt động học tập của HS thể hiện TDST.......... Bảng 1.8. Mức độ một số hoạt động của HS trong học phân môn cụ thể..... Bảng 1.9. Mức độ một số hoạt động của GV trong quá trình dạy học qua ý kiến của HS........................................................................................................................ Bảng 1.10. Vai trò của TDST trong quá trình học tập của HS..................... Bảng 4.1. Kết quả kiểm tra trước khi thực nghiệm (Kết quả bài kiểm tra số 1).. Bảng 4.2. Kết quả kiểm tra sau khi thực nghiệm (Kết quả bài kiểm tra số 2) Bảng 4.3. Kết quả kiểm tra trước và sau thực nghiệm của nhóm lớp đối chứng..................................................................................................................................... Bảng 4.4. Kết quả kiểm tra trước và sau thực nghiệm của nhóm lớp thực nghiệm............................................................................................................................... Trang 197 197 198 199 201 203 204 204 205 205 143 144 146 147 DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, BIỂU ĐỒ Tên biểu đồ Biểu đồ 4.1: So sánh kết quả kiểm tra trước thực nghiệm của học sinh lớp thực nghiệm và lớp đối chứng............................................................................................ Biểu đồ 4.2: So sánh kết quả kiểm tra sau thực nghiệm của học sinh lớp thực nghiệm và lớp đối chứng............................................................................................ Biểu đồ 4.3: So sánh kết quả kiểm tra trước thực nghiệm và sau thực nghiệm của học sinh lớp đối chứng................................................................................... Biểu đồ 4.4: So sánh kết quả kiểm tra trước thực nghiệm và sau thực nghiệm của học sinh lớp thực nghiệm............................................................................... Trang 144 145 146 147 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Tư duy sáng tạo (TDST) - bậc cao nhất của hoạt động trí tuệ con người, có tầm quan trọng vô cùng đặc biệt đối với sự phát triển các nền văn minh của loài người. Có TDST không chỉ giúp con người giải quyết được các vấn đề nảy sinh trong cuộc sống một cách thích hợp mà còn đảm bảo cho việc hiện thực hóa những năng lực tiềm tàng của mỗi cá nhân. Vì vậy nó luôn là một thuộc tính nhân cách mong muốn của xã hội và được coi là mục đích giáo dục toàn cầu. Ngày nay, thời đại máy tính ra đời đã giải phóng một phần sự vất vả của não bộ người và tạo khả năng cho não người đi sâu vào sáng tạo. Nhưng phần cảm xúc, tưởng tượng, phần sáng tạo phát minh thì máy vi tính tinh vi nhất cũng không thể làm được, dù con người có thể chế tạo ra “bộ não người nhân tạo”. Các khoa học về gen, về não bộ người tiếp tục nghiên cứu tìm ra cơ chế sáng tạo ở não người, nhưng theo các nhà nghiên cứu, thì sự tưởng tượng, trực giác, linh cảm thì hầu như luôn luôn lẩn tránh các dụng cụ, phương tiện của khoa học,... Như vậy cần khẳng định rằng, chỉ có TDST của con người mới thúc đẩy mọi phát triển của xã hội loài người. Do đó, TDST không chỉ thu hút sự quan tâm của các nhà tâm lý học mà cả các nhà khoa học sư phạm, bởi mối quan hệ sâu sắc của nó với hoạt động học tập của HS trong nhà trường. Những năm gần đây, mục tiêu giáo dục của nhiều nước trên thế giới được thay đổi theo hướng quan tâm dạy TDST trong nhà trường. Chẳng hạn, hiện nay chính phủ Singapore quyết định cắt giảm 30% chương trình giảng dạy bậc tiểu học, chuyển trọng tâm vào việc phát triển TDST cho HS hơn là nhồi nhét kiến thức. Cương lĩnh giáo dục mới của Nga cũng chủ trương giảm bớt phần kiến thức cụ thể, tập trung vào hình thành cách nghĩ của HS. Cuối năm 1999, Thái Lan thông qua Luật Giáo dục Quốc gia ghi rõ yêu cầu cải cách giáo dục phải gắn với phát huy tiềm năng sáng tạo của HS. Vấn đề phát triển năng lực tư duy trong trường học cũng được quan tâm hàng đầu trong nghiên cứu và chính sách giáo dục của các quốc gia phát triển như Mỹ, Nhật, Đức [189]. Ở Việt Nam, theo Luật giáo dục 2005 (Điều 28): Giáo dục phổ thông có mục tiêu giúp HS phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mĩ và các kĩ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động sáng tạo, hình thành nhân cách con người Việt nam xã hội chủ nghĩa. Điều này cho thấy song song với việc dạy tri thức, phát triển TDST được xem là vấn đề quan trọng trong giáo dục con người: “Dạy cho trẻ không những biết thông tin mà còn dạy kỹ năng suy nghĩ giúp trẻ sử dụng thông tin một cách tốt nhất” [16, tr9]. Như vậy, thông qua DH để tạo nền móng trí 2 tuệ, hoạt động sáng tạo ở người học được xem như một trong những mục tiêu trọng tâm của giáo dục ở nhà trường phổ thông nói chung, nhà trường tiểu học nói riêng trong thời kì đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước hiện nay. Từ những năm 50 của thế kỉ XX, trên thế giới đã có nhiều công trình nghiên cứu về sáng tạo tập trung vào các vấn đề như: những tiêu chuẩn cơ bản của hoạt động sáng tạo; sự khác biệt giữa sáng tạo và không sáng tạo; bản chất hoạt động của sáng tạo; thuộc tính của nhân cách sáng tạo; phát triển năng lực sáng tạo, kích thích hoạt động sáng tạo,... của nhiều tác giả lớn như J.P.Guilford (1950, 1956, 1967a, 1967b, 1970), Barron (1955, 1952, 1981, 1995), Getzels J.W (1962, 1975), Jackson (Getzels J.W & Jackson P.W, 1962) , Torrance (1962, 1963, 1965, 1975,...), Wallace D.B & Gruber H.E (1989),... Các nhà tâm lý học Liên Xô (cũ), Tiệp Khắc, Ba Lan, Đức,.. cũng có nhiều nghiên cứu về vấn đề sáng tạo cả về mặt lý luận và thực nghiệm. Trong nước, cũng có nhiều công trình nghiên cứu về TDST của các tác giả lớn như: Hoàng Chúng (1964), Nguyễn Cảnh Toàn (2003, 2004), Nguyễn Huy Tú (1996, 2006,..), Đức Uy (1999), Phạm Văn Hoàn (1969), Phan Dũng (1992, 1994, 2002,...), Tôn Thân (1995, 1996), Trần Luận (1996), Phạm Thành Nghị (1993, 2011),... Những nghiên cứu này tập trung ở những cấp học cao như THCS, THPT, Trong Giáo dục tiểu học, gần đây cũng có một số công trình nghiên cứu về rèn luyện và phát triển TDST cho HS. Chẳng hạn như: “Rèn luyện TDST cho HS tiểu học thông qua hoạt động giải toán hợp” (Trần Thị Thu Hà, 2005); “Ứng dụng một số phần mềm công cụ để DH các bài toán cắt ghép hình góp phần phát triển TDST cho HS tiểu học”(Trịnh Quốc Trung, 2006); “Xây dựng hệ thống bài tập rèn kĩ năng TDST cho HS lớp 5 thông qua DH các yếu tố hình học” (Đặng Thị Hương Lan, 2007); “Thực trạng mức độ TDST của HS lớp 4 qua học tập phân môn tập làm văn” (Bùi Thị Kim Trúc, 2008). Các công trình nghiên cứu đã góp phần giải quyết được phần nào những đòi hỏi của thực tiễn DH tiểu học. Tuy vậy, để đáp ứng yêu cầu ngày một cao trong đào tạo con người hiện nay, vấn đề phát triển TDST cho HS cần được tiếp tục nghiên cứu. Như vậy, có thể thấy: - Thứ nhất, TDST là một phẩm chất trí tuệ cần thiết và quan trọng của con người: “TDST là năng lực quan trong nhất để mỗi người chuẩn bị cho cuộc sống của mình” (Erick Laudau (1990)). Chỉ có TDST của con người mới thúc đẩy mọi phát triển của xã hội loài người. Không một cách giải quyết vấn đề nào mà không đòi hỏi phải sáng tạo. - Thứ hai, tầm quan trọng của TDST trong hoạt động học tập và hoạt động thực tiễn được nhận thức sâu sắc và đang từng bước thực hiện thành chương trình hành động cụ thể trong giáo 3 dục và trong DH. Việc phát triển TDST nói riêng, hoạt động sáng tạo nói chung trong chương trình học tập của HS là việc làm hết sức cần thiết và cấp bách không chỉ bởi đòi hỏi của xã hội ngày nay: “đổi mới tư duy”, phát huy tinh thần độc lập suy nghĩ và sáng tạo của HS – SV,... mà còn là yêu cầu tự thân củ