Luận án Phát triển năng lực ngữ văn cho học sinh trung học Phổ thông qua dạy học văn học trung đại Việt Nam

zf ỦY BAN NHÂN DÂN TỈNH TRÀ VINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH ISO 9001:2015 NGUYỄN THỊ DIỄM KIỀU PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NGỮ VĂN CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG QUA DẠY HỌC VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC BỘ MÔN NGỮ VĂN TRÀ VINH, NĂM 2023 ỦY BAN NHÂN DÂN TỈNH TRÀ VINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH NGUYỄN THỊ DIỄM KIỀU PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NGỮ VĂN CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG QUA DẠY HỌC VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VIỆT NAM Ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC BỘ MÔN NGỮ VĂN Mã ngành: 9140111 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: GS.TS LÃ NHÂM THÌN TRÀ VINH, NĂM 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa được công bố trong bất kì công trình nào khác. Trà Vinh, ngày tháng năm Tác giả luận án Nguyễn Thị Diễm Kiều ii MỤC LỤC Lời cam đoan .................................................................................................................... i Mục lục ............................................................................................................................ ii Danh mục ký hiệu, chữ viết tắt ...................................................................................... vi Danh mục bảng ............................................................................................................. vii Danh mục hình .............................................................................................................viii PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI ................................................................................................ 1 1.1 Vai trò, vị trí của văn học trung đại Việt Nam trong văn học và trong môn Ngữ văn ở trường trung học phổ thông .......................................................................................... 1 1.2 Dạy học văn học trung đại Việt Nam trong trường phổ thông hiện nay ................... 2 1.3 Đổi mới phương pháp giảng dạy và học tập ............................................................. 2 2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU........................................................................................ 3 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI .................................... 4 3.1 Đối tượng nghiên cứu................................................................................................ 4 3.2 Phạm vi nghiên cứu ................................................................................................... 4 4. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ....................................................................................... 5 5. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ....................................................................................... 5 6. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................................... 5 6.1 Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận .................................................................... 5 6.2 Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn ................................................................. 6 7. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC ....................................................................................... 7 8. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ......................................... 7 8.1 Về khoa học ............................................................................................................... 7 8.2 Về thực tiễn ............................................................................................................... 7 9. CẤU TRÚC CỦA LUẬN ÁN .................................................................................... 8 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN, CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ............................................................................ 9 1.1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ........................................................... 9 1.1.1 Nghiên cứu về năng lực và dạy học theo định hướng phát triển năng lực ................. 9 1.1.2 Nghiên cứu về phát triển năng lực chung và năng lực chuyên môn qua môn Ngữ văn ... 12 iii 1.1.3 Nghiên cứu về văn học trung đại Việt Nam ......................................................... 14 1.1.4 Nghiên cứu về lý luận và phương pháp dạy học .................................................. 16 1.1.4.1 Nghiên cứu về dạy học tích cực ........................................................................ 16 1.1.4.2 Nghiên cứu về dạy học Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực ............ 16 1.1.4.3 Nghiên cứu về dạy học Ngữ văn ở trường trung học phổ thông....................... 18 1.1.4.4 Nghiên cứu về dạy học văn học trung đại Việt Nam ........................................ 20 1.2 CƠ SỞ LÝ LUẬN, CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ....................................... 23 1.2.1 Cơ sở lý luận ........................................................................................................ 23 1.2.1.1 Cơ sở lý luận văn học ........................................................................................ 23 1.2.1.2 Cơ sở lý luận về phương pháp dạy học ............................................................. 25 1.2.2 Cơ sở thực tiễn ..................................................................................................... 33 1.2.2.1 Thực trạng dạy học phát triển năng lực qua môn Ngữ văn ở trường trung học phổ thông .............................................................................................................................. 33 1.2.2.2 Thực trạng dạy học phát triển năng lực Ngữ văn qua văn học trung đại Việt Nam . 34 1.2.2.3 Thực trạng dạy học văn học trung đại Việt Nam trước yêu cầu đổi mới .......... 40 1.2.2.4 Nhu cầu đổi mới chương trình và sách giáo khoa môn Ngữ văn ...................... 42 CHƯƠNG 2. NỘI DUNG DẠY HỌC VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VIỆT NAM VỚI VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NGỮ VĂN CỦA HỌC SINH .......................... 48 2.1 NĂNG LỰC NGÔN NGỮ QUA DẠY HỌC VĂN HỌC TRUNG ĐẠI............... 48 2.1.1 Năng lực vận dụng kiến thức tiếng Việt để đọc hiểu văn bản ............................. 48 2.1.2 Năng lực trình bày, tranh luận một vấn đề ........................................................... 52 2.1.3 Năng lực giao tiếp ................................................................................................ 55 2.2 NĂNG LỰC VĂN HỌC QUA DẠY HỌC VĂN HỌC TRUNG ĐẠI .................. 59 2.2.1 Năng lực đọc hiểu tác phẩm văn học trung đại .................................................... 60 2.2.2 Năng lực tư duy .................................................................................................... 67 2.2.2.1 Đặc điểm hình tượng nghệ thuật trong văn học trung đại Việt Nam ................ 67 2.2.2.2 Năng lực tư duy hình tượng .............................................................................. 69 2.2.3 Năng lực thẩm mĩ ................................................................................................. 77 2.2.4 Năng lực tạo lập văn bản ...................................................................................... 79 2.2.5 Năng lực nhận biết và phân tích văn bản theo đặc điểm văn học ........................ 80 CHƯƠNG 3. CÁC HÌNH THỨC TỔ CHỨC DẠY HỌC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NGỮ VĂN QUA DẠY HỌC VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VIỆT NAM ........... 85 iv 3.1 DẠY HỌC TÍCH HỢP ........................................................................................... 85 3.1.1 Tích hợp trong dạy học Ngữ văn ......................................................................... 85 3.1.2 Tích hợp trong dạy học văn học trung đại Việt Nam ........................................... 87 3.1.2.1 Dạy học văn học trung đại Việt Nam theo quan điểm và phương pháp tích hợp ................................................................................................................................. 87 3.1.2.2 Một số thiết kế dạy học tích hợp trong dạy học văn học trung đại Việt Nam ....... 88 3.1.3 Đánh giá năng lực ngữ văn của học sinh qua dạy học văn học trung đại Việt Nam ... 94 3.2 HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM .............................................................................. 98 3.2.1 Một số vấn đề chung về hoạt động trải nghiệm ................................................... 98 3.2.2 Một số hoạt động trải nghiệm trong dạy học văn học trung đại Việt Nam ở trường trung học phổ thông .................................................................................................... 100 3.2.2.1 Trải nghiệm thông qua hoạt động nghiên cứu tình huống .............................. 100 3.2.2.2 Hoạt động trải nghiệm thông qua dạy học theo dự án .................................... 102 3.2.2.3 Hoạt động trải nghiệm qua nghiên cứu khoa học ........................................... 104 3.2.2.4 Hoạt động trải nghiệm thông qua toạ đàm ...................................................... 107 3.2.3 Đánh giá năng lực ngữ văn qua hoạt động trải nghiệm ..................................... 109 3.2.3.1 Học sinh tự đánh giá ....................................................................................... 110 3.2.3.2 Giáo viên đánh giá .......................................................................................... 110 CHƯƠNG 4. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ............................................................ 115 4.1 KẾ HOẠCH THỰC NGHIỆM ............................................................................. 115 4.1.1 Mục đích thực nghiệm ....................................................................................... 115 4.1.2 Nhiệm vụ thực nghiệm ....................................................................................... 115 4.1.3 Thời gian thực nghiệm và cơ sở thực nghiệm .................................................... 115 4.1.4 Đối tượng thực nghiệm, đối tượng đối chứng .................................................... 116 4.1.5 Nguyên tắc tiến hành thực nghiệm..................................................................... 117 4.1.6 Phương pháp xử lý kết quả thực nghiệm ........................................................... 117 4.2 TIẾN TRÌNH THỰC NGHIỆM ........................................................................... 117 4.3 NỘI DUNG THỰC NGHIỆM .............................................................................. 118 4.3.1 Thực nghiệm sư phạm cho bài học tích hợp ...................................................... 118 4.3.1.1 Yêu cầu cần đạt của bài thực nghiệm.............................................................. 118 4.3.1.2 Thực nghiệm sư phạm đối chứng .................................................................... 118 4.3.1.3 Thực nghiệm sư phạm đánh giá ...................................................................... 122 v 4.3.2 Thực nghiệm sư phạm đối với dạy học tích hợp theo chủ đề ............................ 128 4.3.2.1 Yêu cần cần đạt của chủ đề thực nghiệm ........................................................ 128 4.3.2.2 Thực nghiệm sư phạm đối chứng .................................................................... 128 4.3.2.3 Thực nghiệm sư phạm đánh giá ...................................................................... 128 4.3.3 Thực nghiệm sư phạm đối với dạy học tích hợp theo chuyên đề ...................... 135 4.3.3.1 Yêu cầu cần đạt của bài thực nghiệm.............................................................. 135 4.3.3.2 Thực nghiệm sư phạm ..................................................................................... 135 4.3.4 Thực nghiệm sư phạm đối với một số hoạt động trải nghiệm ........................... 140 4.3.4.1 Mục tiêu của hoạt động trải nghiệm ................................................................ 140 4.3.4.2 Một số hoạt động trải nghiệm được tiến hành trong thực nghiệm .................. 140 4.4 KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM ................................................................................ 143 4.4.1 Hoạt động đọc .................................................................................................... 143 4.4.2 Hoạt động viết .................................................................................................... 146 4.4.3 Hoạt động nói và nghe ....................................................................................... 150 4.5 ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM ........................................................... 154 4.5.1 Đánh giá định lượng ........................................................................................... 154 4.5.2 Đánh giá định tính .............................................................................................. 161 4.5.2.1 Qua quan sát những biểu hiện hoạt động và thái độ của học sinh .................. 161 4.5.2.2 Qua phỏng vấn học sinh, nghiên cứu trường hợp ........................................... 161 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .................................................................................. 165 1. KẾT LUẬN ............................................................................................................. 165 2. KIẾN NGHỊ ............................................................................................................ 168 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................. 170 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ............................................................................... 1 PHỤ LỤC ....................................................................................................................... 1 vi DANH MỤC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT GD-ĐT: Giáo dục Đào tạo BPDH: Biện pháp dạy học DHTH: Dạy học tích hợp GV: Giáo viên HĐDH: Hoạt động dạy học HS: Học sinh PPDH: Phương pháp dạy học PTNL: Phát triển năng lực QTDH: Quá trình dạy học SGK: Sách giáo khoa SGV: Sách giáo viên THCS: Trung học cơ sở THPT: Trung học phổ thông VHTĐ: Văn học trung đại vii DANH MỤC BẢNG Số hiệu bảng Tên bảng Trang Bảng 1.1. Bảng thống kê những hoạt động của học sinh trong giờ học văn học trung đại Việt Nam ở trường trung học phổ thông ....................................................................... 37 Bảng 1.2. Bảng thống kê các hình thức hoạt động ngoại khóa môn Ngữ văn thiết thực với học văn học trung đại Việt Nam ở trường trung học phổ thông ............................. 39 Bảng 2.1. Bảng so sánh sự khác nhau trong sắc thái biểu cảm giữa từ Hán Việt và từ thuần Việt ...................................................................................................................... 58 Bảng 4.1. Bảng thống kê kết quả thực nghiệm đối với dạy học tích hợp theo bài (Điểm trường THPT chuyên Nguyễn Thiện Thành) .............................................................. 154 Bảng 4.2. Bảng thống kê kết quả thực nghiệm đối với dạy học tích hợp theo bài (Điểm trường Trung tâm Giáo dục thường xuyên thành phố Trà Vinh) ................................ 155 Bảng 4.3. Bảng thống kê kết quả thực nghiệm đối với dạy học theo chủ đề (Điểm trường THPT chuyên Nguyễn Thiện Thành) .......................................................................... 157 Bảng 4.4. Bảng thống kê kết quả thực nghiệm đối với dạy học theo chủ đề (Điểm trường Trung tâm Giáo dục thường xuyên thành phố Trà Vinh) .......................................... 157 Bảng 4.5. Bảng thống kê kết quả thực nghiệm đối với dạy học chuyên đề (Điểm trường THPT chuyên Nguyễn Thiện Thành) .......................................................................... 159 Bảng 4.6. Bảng thống kê kết quả thực nghiệm đối với dạy học chuyên đề (Điểm trường Trung tâm Giáo dục thường xuyên thành phố Trà Vinh) .......................................... 159 viii DANH MỤC HÌNH Số hiệu hình Tên hình Trang Hình 1.1. Biểu đồ những hoạt động của học sinh trong giờ học văn học trung đại Việt Nam ở trường trung học phổ thông ............................................................................... 38 Hình 1.2. Biểu đồ cơ cấu các hình thức hoạt động ngoại khóa môn Ngữ văn ở trường trung học phổ thông ...................................................................................................... 39 Hình 2.1. Sơ đồ kết cấu lập luận trong Đại cáo bình Ngô (Nguyễn Trãi) .................... 63 Hình 2.2. Sơ đồ sự hình thành năng lực tư duy hình tượng và tư duy khái quát trong quá trình đọc hiểu văn bản ................................................................................................... 76 Hình 2.3. Sơ đồ kết cấu bài văn nghị luận .................................................................... 80 Hình 4.1. Poster nghiên cứu khoa học của nhóm học sinh trường THPT chuyên Nguyễn Thiện Thành, năm học 2017 – 2018 ........................................................................... 142 Hình 4.2. Biểu đồ kết quả thực nghiệm đối với dạy học tích hợp theo bài (Điểm trường THPT chuyên Nguyễn Thiện Thành) .......................................................................... 155 Hình 4.3. Biểu đồ kết quả thực nghiệm đối với dạy học tích hợp theo bài (Điểm trường Trung tâm Giáo dục thường xuyên thành phố Trà Vinh) ........................................... 156 Hình 4.4. Biểu đồ kết quả thực nghiệm đối với dạy học theo chủ đề (Điểm trường THPT chuyên Nguyễn Thiện Thành) ..................................................................................... 157 Hình 4.5. Biểu đồ kết quả thực nghiệm đối với dạy học theo chủ đề (Điểm trường Trung tâm Giáo dục thường xuyên thành phố Trà Vinh) ...................................................... 158 Hình 4.6. Biểu đồ kết quả thực nghiệm đối với dạy học chuyên đề (Điểm trường THPT chuyên Nguyễn Thiện Thành) ..................................................................................... 159 Hình 4.7. Biểu đồ kết quả thực nghiệm đối với dạy học chuyên đề (Điểm trường Trung tâm Giáo dục thường xuyên thành phố Trà Vinh) ...................................................... 160 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1.1 Vai trò, vị trí của văn học trung đại Việt Nam trong văn học và trong môn Ngữ văn ở trường trung học phổ thông Trong toàn bộ tiến trình văn học dân tộc, văn học trung đại (VHTĐ) Việt Nam có vị trí đặc biệt quan trọng. Qua chặng đường phát triển hơn nghìn năm, nền văn học ấy đã phản ánh được hiện thực của đất nước, con người Việt Nam trong quá trình dựng nước, giữ nước lâu dài và anh dũng, đồng thời thể hiện sâu sắc ý thức của con người Việt Nam về quốc gia, dân tộc, về những giá trị nhân văn, thẩm mĩ cao đẹp. VHTĐ đã góp phần vào sự hình thành, phát triển những truyền thống lớn của văn học dân tộc và ảnh hưởng đến sự vận động của văn học hiện đại Việt Nam. Trong chương trình Ngữ văn phổ thông năm 2006 và Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn năm 2018, việc dạy học các tác giả, tác phẩm VHTĐ Việt Nam chiếm một vị trí quan trọng. Ở chương trình Ngữ văn phổ thông năm 2006, các lớp 7, 8, 9 trung học cơ sở (THCS) và các lớp 10, 11 trung học phổ thông (THPT) đều có nhiều tác phẩm VHTĐ Việt Nam với các thể loại bằng chữ Hán và chữ Nôm. Ở Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn năm 2018, trong số sáu tác phẩm quan trọng bắt buộc dạy học trong nhà trường thì đã có đến năm tác phẩm thuộc VHTĐ Việt Nam và có hai tác giả VHTĐ Việt Nam trong tổng số ba tác giả được dạy thành bài riêng. Đó là các tác phẩm Nam quốc sơn hà, Dụ chư tì tướng hịch văn, Bình Ngô đại cáo, Truyện Kiều, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc và các tác giả Nguyễn Trãi, Nguyễn Du. Trong các văn bản g