Luận án Phát triển năng lực tự học tác phẩm tự sự cho học sinh trung học phổ thông qua hệ thống phiếu học tập

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI TRỊNH THỊ BÍCH THỦY PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC TÁC PHẨM TỰ SỰ CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG QUA HỆ THỐNG PHIẾU HỌC TẬP Chuyên ngành: Lý luận và PPDH bộ môn Văn và tiếng Việt Mã số: 9.14.01.11 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS. TS Phạm Thị Thu Hương 2. TS. Nguyễn Lâm Điền HÀ NỘI, 2024 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS. TS Phạm Thị Thu Hương và TS. Nguyễn Lâm Điền. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trình bày trong Luận án là trung thực, chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào, những trích dẫn tài liệu tham khảo trong Luận án là được phép sử dụng. Hà Nội, ngày tháng 01 năm 2024 Tác giả luận án Trịnh Thị Bích Thuỷ LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án này trước hết tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc nhất đến PGS. TS Phạm Thị Thu Hương, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội và TS Nguyễn Lâm Điền, Trường Đại học Cần Thơ đã tận tình hướng dẫn, động viên trong lúc gặp khó khăn và tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong suốt quá trình thực hiện công trình nghiên cứu. Xin chân thành cảm ơn tới Ban Giám hiệu, Ban Chủ nhiệm Khoa Ngữ Văn, Bộ môn Phương pháp dạy học Ngữ Văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Kiên Giang và các Trường Trung học phổ thông thuộc tỉnh Kiên Giang đã tạo điều kiện thuận lợi cho chúng tôi trong quá trình khảo sát thực tế và thực hiện luận án. Xin gửi lời đặc biệt cám ơn quý Thầy, Cô, đồng nghiệp và bạn bè, đặc biệt là quý Thầy Cô bộ môn Ngữ Văn các trường Trung học phổ thông thuộc tỉnh Kiên Giang đã cùng giảng dạy, hỗ trợ, chia sẻ kinh nghiệm và giúp đỡ cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận án. Xin gửi lời cảm ơn đặc biệt đến Ban Giám hiệu các Trường THCS và THPT Võ Văn Kiệt, THPT Chuyên Huỳnh Mẫn Đạt, Phổ thông Dân tộc Nội trú THPT Kiên Giang, THPT Giồng Riềng, THPT An Biên của tỉnh Kiên Giang, cùng các giáo viên dạy thực nghiệm, quý Thầy, Cô đã cùng tham gia nghiên cứu và dạy thực nghiệm theo hướng mà chúng tôi đã đề xuất trong luận án. Cuối cùng, tôi chân thành cảm ơn gia đình, đồng nghiệp, bạn bè đã động viên khuyến khích, giúp đỡ tận tình cho tôi trong suốt thời gian thực hiện luận án này. Hà Nội, ngày tháng 01 năm 2024 Tác giả luận án Trịnh Thị Bích Thuỷ MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt Danh mục các bảng Danh mục các hình MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài .......................................................................................................... 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................................. 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................... 4 4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................. 5 5. Giả thuyết khoa học của đề tài .................................................................................... 6 6. Đóng góp của luận án .................................................................................................. 6 7. Bố cục của luận án ....................................................................................................... 6 NỘI DUNG ..................................................................................................................... 8 Chương 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ VẤN ĐỀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC TÁC PHẨM TỰ SỰ CHO HỌC SINH QUA HỆ THỐNG PHIẾU HỌC TẬP ...................................................................................... 8 1.1. Những nghiên cứu về vấn đề năng lực và phát triển năng lực người học................ 8 1.1.1. Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài .......................................................... 8 1.1.2. Các công trình nghiên cứu ở trong nước ......................................................... 10 1.2. Những nghiên cứu về tự học và tự học trong dạy học tác phẩm tự sự ....................... 13 1.2.1. Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài ........................................................ 13 1.2.2. Các công trình nghiên cứu ở trong nước ......................................................... 17 1.3. Những nghiên cứu về Phiếu học tập và Phiếu học tập trong dạy học Ngữ văn ..... 20 1.3.1. Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài ........................................................ 20 1.3.2. Các công trình nghiên cứu ở trong nước ......................................................... 23 Tiểu kết Chương 1 ....................................................................................................... 28 Chương 2: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VẤN ĐỀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC TRONG DẠY HỌC TÁC PHẨM TỰ SỰ CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG QUA HỆ THỐNG PHIẾU HỌC TẬP ......... 30 2.1. Năng lực tự học và vấn đề phát triển năng tự học cho học sinh ...................... 30 2.1.1. Khái niệm năng lực tự học .............................................................................. 30 2.1.2. Cấu trúc năng lực tự học ................................................................................. 33 2.1.3. Vai trò của năng lực tự học ............................................................................. 37 2.1.4. Phát triển năng lực tự học cho học sinh trung học phổ thông ......................... 38 2.2. Tác phẩm tự sự và tiếp nhận tác phẩm tự sự .................................................... 40 2.2.1. Khái niệm tác phẩm tự sự ............................................................................... 40 2.2.2. Phân loại tác phẩm tự sự ................................................................................. 41 2.2.3. Đặc điểm của tác phẩm tự sự .......................................................................... 42 2.2.4. Tiếp nhận tác phẩm tự sự và tiếp nhận tác phẩm tự sự trong nhà trường ....... 47 2.3. Năng lực tự học của học sinh trung học phổ thông trong học tập tác phẩm tự sự ................................................................................................................... 51 2.3.1. Khái niệm năng lực tự học trong học tập tác phẩm tự sự ............................... 51 2.3.2. Cấu trúc năng lực tự học trong học tập tác phẩm tự sự .................................. 51 2.4. Phiếu học tập – một phương tiện dạy học hiệu quả để phát triển năng lực cho học sinh .................................................................................................................. 53 2.4.1. Khái niệm phiếu học tập ................................................................................. 53 2.4.2. Đặc điểm của phiếu học tập ............................................................................ 55 2.4.3. Khả năng phát triển năng lực tự học cho học sinh qua sử dụng phiếu học tập ...... 60 2.5. Tâm lí lứa tuổi học sinh trung học phổ thông và khả năng tiếp nhận tác phẩm văn chương của học sinh trung học phổ thông .............................................. 63 2.5.1. Tâm lí lứa tuổi của học sinh trung học phổ thông .......................................... 63 2.5.2. Khả năng tiếp nhận văn chương của học sinh trung học phổ thông ............... 64 2.6. Thực tiễn dạy học tác phẩm tự sự ở trường trung học phổ thông nhìn từ yêu cầu phát triển năng lực tự học ............................................................................. 66 2.6.1. Chương trình và sách giáo khoa Ngữ văn với việc phát triển năng lực tự học ...... 66 2.6.2. Thực trạng dạy học tác phẩm tự sự ở trường trung học phổ thông nhìn từ yêu cầu phát triển năng lực tự học ............................................................................ 70 Tiểu kết Chương 2 ....................................................................................................... 83 Chương 3: THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG HỆ THỐNG PHIẾU HỌC TẬP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG DẠY HỌC TÁC PHẨM TỰ SỰ ................................................. 84 3.1. Nguyên tắc thiết kế hệ thống phiếu học tập phát triển năng lực tự học tác phẩm tự sự cho học sinh trung học phổ thông .......................................................... 84 3.1.1. Đảm bảo mục tiêu dạy học tác phẩm tự sự trong nhà trường ......................... 84 3.1.2. Đảm bảo đặc điểm thi pháp của tác phẩm tự sự và bám sát các thành tố, tiêu chí của năng lực tự học trong dạy học tác phẩm tự sự ....................................... 84 3.1.3. Phối hợp hiệu quả các kênh biểu đạt trong phiếu học tập ............................... 86 3.1.4. Linh hoạt, khơi gợi hứng thú, tiềm năng sáng tạo của giáo viên và học sinh ........ 87 3.2. Quy trình thiết kế hệ thống phiếu học tập phát triển năng lực tự học tác phẩm tự sự cho học sinh THPT .................................................................................. 88 3.2.1. Xây dựng chuẩn đánh giá năng lực tự học tác phẩm tự sự của học sinh trung học phổ thông .................................................................................................. 88 3.2.2. Xác định mục tiêu dạy học tác phẩm tự sự ..................................................... 94 3.2.3. Lập ma trận phát triển năng lực tự học tác phẩm tự sự của học sinh.............. 95 3.2.4. Tiến hành thiết kế phiếu học tập tự học tác phẩm tự sự cho học sinh theo ma trận đã lập ............................................................................................................ 98 3.3. Thiết kế hệ thống phiếu học tập phát triển năng lực tự học tác phẩm tự sự c học sinh trung học phổ thông ........................................................................... 102 3.3.1. Hệ thống phiếu học tập phát triển năng lực tự học tác phẩm tự sự cho học sinh trung học phổ thông ......................................................................................... 102 3.3.2. Thiết kế minh hoạ hệ thống phiếu học tập phát triển năng lực tự học trong dạy học tác phẩm tự sự cho học sinh trung học phổ thông ....................................... 106 3.4. Hướng dẫn sử dụng hệ thống phiếu học tập phát triển năng lực tự học tác phẩm tự sự cho học sinh trung học phổ thông ........................................................ 126 3.4.1. Quy trình sử dụng phiếu học tập tự học ........................................................ 126 3.4.2. Hướng dẫn HS ghi chép trong phiếu học tập ................................................ 127 3.4.3. Hướng dẫn HS sử dụng phiếu học tập để tự chuẩn bị bài học ở nhà ............ 128 3.4.4. Hướng dẫn HS sử dụng phiếu học tập để tự học trong giờ học .................... 128 3.4.5. Hướng dẫn học sinh cách sử dụng phiếu học tập để ôn tập, tự đánh giá và đọc mở rộng sau giờ học ......................................................................................... 129 Tiểu kết Chương 3 ..................................................................................................... 130 Chương 4: THỰC NGHIỆM .................................................................................... 131 4.1. Mục đích thực nghiệm ........................................................................................ 131 4.2. Đối tượng, địa bàn và thời gian thực nghiệm .................................................. 131 4.2.1. Đối tượng thực nghiệm ................................................................................. 131 4.2.2. Địa bàn thực nghiệm ..................................................................................... 131 4.2.3. Thời gian thực nghiệm .................................................................................. 134 4.3. Nội dung thực nghiệm ........................................................................................ 134 4.3.1. Thành tố NLTH TPTS được thực nghiệm .................................................... 134 4.3.2. Nội dung dạy học thực nghiệm ..................................................................... 134 4.4. Phương pháp thực nghiệm................................................................................. 137 4.5. Tiến trình thực nghiệm ...................................................................................... 139 4.6. Kết quả thực nghiệm .......................................................................................... 140 4.6.1. Về định lượng ................................................................................................ 143 4.6.2. Về định tính ................................................................................................... 147 4.6.3. Kết luận chung về thực nghiệm .................................................................... 148 4.6.4. Thành công của TN ....................................................................................... 149 4.6.5. Hạn chế của TN ............................................................................................. 149 4.6.6. Bài học kinh nghiệm ..................................................................................... 149 Tiểu kết Chương 4 ..................................................................................................... 151 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 152 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ........ 155 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................. 156 PHỤ LỤC ........................................................................................................... ..1.PL DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT STT KÍ TỰ VIẾT TẮT CHỮ NGUYÊN VĂN 1 ĐC Đối chứng 2 GV Giáo viên 3 HS Học sinh 4 NLTH Năng lực tự học 5 PPDH Phương pháp dạy học 6 PT Phát triển 7 PTNL Phát triển năng lực 8 PHT Phiếu học tập 9 SGK Sách giáo khoa 10 SGV Sách giáo viên 11 TN Thực nghiệm 12 TPTS Tác phẩm tự sự 13 TPVC Tác phẩm văn chương 14 THPT Trung học phổ thông 15 VBTS Văn bản tự sự 16 VBVH Văn bản văn học DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1. PHT dạng biểu bảng .................................................................................. 56 Bảng 2.2. Yêu cầu cần đạt và nội dung trong đọc hiểu văn bản tự sự ở lớp 11 ......... 67 Bảng 2.3. Kết quả khảo sát về mức độ hứng thú của HS với giờ học TPTS ............. 70 Bảng 2.4. Kết quả khảo sát nhận thức về vai trò của việc tự học trong dạy học TPTS .... 72 Bảng 2.5. Kết quả khảo sát về khó khăn của HS trong tự học TPTS ............................... 72 Bảng 2.6. Kết quả khảo sát về khó khăn của GV trong dạy học TPTS theo hướng tổ chức hoạt động tự học cho HS ................................................................... 73 Bảng 2.7. Kết quả khảo sát về một số phương pháp của GV trong dạy học TPTS ... 74 Bảng 2.8. Kết quả khảo sát về mức độ hứng thú của HS với giờ học TPTS có sử dụng phương tiện PHT và các yếu tố đa phương tiện khác ....................... 75 Bảng 2.9. Kết quả khảo sát về nhận thức của GV và HS về sự cần thiết sử dụng PHT trong dạy học TPTS nhằm phát triển năng lực tự học ...................... 75 Bảng 2.10. Kết quả khảo sát về mức độ thường xuyên sử dụng PHT ......................... 76 Bảng 2.11. Kết quả khảo sát việc sử dụng phiếu học tập trong phát triển năng lực tự học TPTS của HS .................................................................................. 77 Bảng 2.12. Kết quả khảo sát về những điều kiện của việc sử dụng PHT .................... 79 Bảng 2.13. Kết quả khảo sát về kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của HS ................ 81 Bảng 2.14. Kết quả khảo sát về mong muốn của học sinh ........................................... 81 Bảng 3.1. Mô tả các thành tố của NLTH trong học tập TPTS của học sinh .............. 89 Bảng 3.2. Chỉ số hành vi NLTH trong học tập TPTS của HS ................................... 90 Bảng 3.3. Bảng tiêu chí chất lượng của các chỉ số hành vi NLTH TPTS .................. 93 Bảng 3.4. Khung ma trận phát triển năng lực học tập tác phẩm tự sự ....................... 96 Bảng 3.5. Ma trận phát triển năng lực tự học tác phẩm tự sự trong dạy học đọc hiểu văn bản truyện ở lớp 11 ..................................................................... 96 Bảng 3.6. Minh họa ma trận phát triển NLTH TPTS trong dạy học đọc hiểu một số văn bản tự sự ....................................................................................... 106 Bảng 4.1. Tổng số HS và GV tham gia các lớp TN và ĐC ở các trường TN .......... 133 Bảng 4.2. Tổng số HS và GV tham gia các lớp thực nghiệm ở các trường TN ....... 140 Bảng 4.3. Tổng số HS và GV tham gia các lớp đối chứng ở các trường TN ........... 141 Bảng 4.4. Thống kê kết quả kiểm tra trước thực nghiệm .............................................. 143 Bảng 4.5. Kết quả trung bình cộng của nhóm TN và ĐC trước khi học TPTS ....... 144 Bảng 4.6. Thống kê kết quả kiểm tra của HS sau khi học TPTS ............................. 145 Bảng 4.7. Kết quả trung bình cộng của nhóm TN và ĐC sau thực nghiệm ............. 146 DANH MỤC CÁC HÌNH Trang Hình 2.1. Cấu trúc đa thành tố của năng lực (T.Lobanova, Yu.Shunin, 2008) ............... 34 Hình 2.2. Cấu trúc năng lực tự học ............................................................................ 36 Hình 2.3. Sơ đồ Mô hình cấu trúc giao tiếp của TPTS .............................................. 48 Hình 2.4. Sơ đồ cấu trúc NLTH TPTS ...................................................................... 52 Hình 2.5. Phiếu học tập dạng sơ đồ chuỗi ................................................................. 56 Hình 2.6. Phiếu học tập dạng sơ đồ mạng ................................................................. 57 Hình 2.7. Phiếu học tập dạng sơ đồ trình tự thời gian ............................................... 57 Hình 2.8. Phiếu học tập dạng sơ đồ nguyên nhân – kết quả ...................................... 58 Hình 2.9. Phiếu học tập dạng sơ đồ khái quát ........................................................... 58 Hình 2.10. Phiếu học tập dạng sơ đồ so sánh .............................................................. 59 Hình 2.11. Phiếu học tập dạng sơ đồ so sánh .............................................................. 59 Hình 3.1. Đường phát triển năng lực tự học TPTS của HS THPT trong dạy học TPTS ..... 92 Hình 3.2. Minh họa cách thức tìm kiếm khung mẫu PHT trên phần mềm Canva ......... 100 Hình 3.3. Sơ đồ minh hoạ hệ thống phiếu học tập phát triển năng lực tự học TPTS ..... 104 Hình 4.1. Kết quả kiểm tra chất lượng chuẩn bị bài của HS trước khi học TPTS .......... 144 Hình 4.2. Kết quả kiểm tra chất lượng của HS sau thực nghiệm ............................ 146 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Phát triển năng lực người học trở thành xu hướng phổ quát của giáo dục thế giới, là mục tiêu đổi mới trọng tâm của nền giáo dục nước ta hiện nay Từ những năm cuối của thế kỉ XX, vấn đề phát triển năng lực cho người học đã trở thành một xu hướng quốc tế. Bức tranh thế giới với những biến chuyển sâu sắc, xu hướng toàn cầu hoá, hiện đại hoá, sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ, sự bùng nổ của thông tin; những thách thức giữa việc cân bằng tăng trưởng kinh tế và tính bền vững của môi trường tự nhiên, giữa sự thịnh vượng của cá nhân với sự gắn kết xã hội và tình trạng bất bình đẳng xã hội, tất cả đã đặt ra vấn đề cần phải có chiến lược phát triển con người đáp ứng được các đòi hỏi của bối cảnh mới. Các quốc gia OECD đã đi đầu trong