Luận án Phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ở Việt Nam: Nghiên cứu trường hợp ở tỉnh Nghệ An

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ------------*****---------- HỒ KHÁNH DUY PHÁT TRIỂN NGÀNH TRỒNG TRỌT THEO HƯỚNG ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ CAO Ở VIỆT NAM: NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP Ở TỈNH NGHỆ AN LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI – 2023 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ------------*****---------- HỒ KHÁNH DUY PHÁT TRIỂN NGÀNH TRỒNG TRỌT THEO HƯỚNG ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ CAO Ở VIỆT NAM: NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP Ở TỈNH NGHỆ AN Ngành: Quản lý kinh tế Mã số: 9.34.04.10 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS BÙI NHẬT QUANG HÀ NỘI - 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án là công trình nghiên cứu độc lập của cá nhân tôi. Ngoài những thông tin thứ cấp có liên quan đến nghiên cứu đã được trích dẫn nguồn, toàn bộ kết quả nghiên cứu trình bày trong luận án được phân tích từ nguồn dữ liệu đáng tin cậy. Tất cả các dữ liệu nghiên cứu và nội dung luận án đáp ứng quy định về sự trung thực trong học thuật. Tôi xin chịu trách nhiệm về lời cam đoan của mình. ii MỤC LỤC LỜI MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU .................................. 9 1.1. Những công trình nghiên cứu đã công bố liên quan đến đề tài luận án .... 9 1.1.1. Phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ....... 9 1.1.2. Chính sách phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng CNC .. 16 1.1.3. Tình hình phát triển ngành trồng trọt tại tỉnh Nghệ An ..................... 21 1.2. Đánh giá về các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án và khoảng trống nghiên cứu .............................................................................. 23 1.2.1. Đánh giá chung các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án .................................................................................................... 23 1.2.2. Khoảng trống cần tiếp tục nghiên cứu trong luận án ......................... 24 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 .................................................................................... 27 Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN NGÀNH TRỒNG TRỌT THEO HƯỚNG ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ CAO ........................... 28 2.1. Khái niệm, đặc điểm của phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao..................................................................................... 28 2.1.1. Khái niệm phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ....................................................................................................... 28 2.1.2. Đặc điểm phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ....................................................................................................... 32 2.2. Nội dung phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao trên địa bàn cấp tỉnh và tiêu chí đánh giá ....................................... 35 2.2.1. Nội dung phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao trên địa bàn cấp tỉnh ..................................................................... 35 2.2.2. Các tiêu chí đánh giá phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao trên địa bàn cấp tỉnh ................................................... 52 2.2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao trên địa bàn cấp tỉnh ................................. 55 iii 2.3. Kinh nghiệm quốc tế và trong nước về phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ở địa phương cấp tỉnh và bài học cho tỉnh Nghệ An ................................................................................................ 61 2.3.1. Kinh nghiệm quốc tế .......................................................................... 61 2.3.2. Kinh nghiệm của các địa phương trong nước .................................... 69 2.3.3. Bài học kinh nghiệm .......................................................................... 74 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 .................................................................................... 78 Chương 3: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN NGÀNH TRỒNG TRỌT THEO HƯỚNG ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ CAO Ở TỈNH NGHỆ AN .... 79 3.1. Đặc điểm tự nhiên kinh tế xã hội ảnh hưởng đến phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ở tỉnh Nghệ An ................... 79 3.1.1. Khái quát về ngành trồng trọt ở tỉnh Nghệ An .................................. 79 3.1.2. Đặc điểm tự nhiên ảnh hưởng đến phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ở tỉnh Nghệ An ......................................... 85 3.1.3. Đặc điểm kinh tế - xã hội ảnh hưởng đến phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ở tỉnh Nghệ An .......................... 89 3.1.4. Những thuận lợi và khó khăn xuất phát từ đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội đến phát triển trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ở tỉnh Nghệ An ............................................................................. 92 3.2. Thực trạng tình hình thực hiện các nội dung phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ở tỉnh Nghệ An ............................. 94 3.2.1. Thực trạng quy hoạch phát triển ngành trồng trọt ứng dụng công nghệ cao ở tình Nghệ An ............................................................................. 94 3.2.2. Thực trạng đầu tư hoàn thiện cơ sở hạ tầng kinh tế cho ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ở tỉnh Nghệ An ............... 104 3.2.3. Thực trạng hỗ trợ phát triển khoa học công nghệ ứng dụng trong trồng trọt công nghệ cao ở tỉnh Nghệ An .................................................. 108 3.2.4. Thực trạng huy động các nguồn lực tài chính cho phát triển trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ở tỉnh Nghệ An ........................ 112 iv 3.2.5. Thực trạng bồi dưỡng đội ngũ nhân lực phục vụ phát triển trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ở tỉnh Nghệ An ........................ 116 3.2.6. Thực trạng thúc đẩy phát triển thị trường nông sản từ ngành trồng trọt ứng dụng công nghệ cao ở tỉnh Nghệ An............................................ 119 3.3. Đánh giá chung về phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ở tỉnh Nghệ An ......................................................................... 125 3.3.1. Những thành tựu đạt được ............................................................... 125 3.3.2. Những hạn chế và nguyên nhân ....................................................... 132 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 .................................................................................. 138 Chương 4: GIẢI PHÁP THÚC ĐẨY PHÁT TRIỂN NGÀNH TRỒNG TRỌT THEO HƯỚNG ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ CAO Ở TỈNH NGHỆ AN ......................................................................................................... 139 4.1. Bối cảnh kinh tế - xã hội và quan điểm, định hướng phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ở tỉnh Nghệ An ..... 139 4.1.1. Bối cảnh thế giới, trong nước, trong tỉnh ảnh hưởng đến thúc đẩy phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ở tỉnh Nghệ An ..................................................................................................... 139 4.1.2. Quan điểm và định hướng thúc đẩy phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ở tỉnh Nghệ An ............................... 146 4.1.3. Yêu cầu đặt ra đối với phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ở Việt Nam và tỉnh Nghệ An trong bối cảnh mới đến năm 2030 ............................................................................................. 152 4.2. Giải pháp phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao tại Nghệ An ....................................................................................... 154 4.2.1. Hoàn thiện tổng thể quy hoạch phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ................................................................. 154 4.2.2. Thiết kế cơ sở hạ tầng kinh tế đồng bộ cho phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao .................................................. 157 v 4.2.3. Tăng cường các cơ chế hỗ trợ khu vực tư nhân đầu tư vào ngành trồng trọt ứng dụng công nghệ cao ............................................................ 160 4.2.4. Gia tăng nguồn vốn ngân sách nhà nước phân bổ vào nghiên cứu khoa học công nghệ ứng dụng trong ngành trồng trọt công nghệ cao ...... 163 4.2.5. Xây dựng mô hình kinh tế tuần hoàn trong ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ................................................................. 166 4.2.6. Nâng cao vị thế thương hiệu nông sản từ ngành trồng trọt ứng dụng công nghệ cao ................................................................................... 168 4.2.7. Hỗ trợ phát triển ngành công nghiệp bảo quản, chế biến nông sản từ ngành trồng trọt ứng dụng công nghệ cao ............................................. 171 4.2.8. Đào tạo đội ngũ nhân lực đủ điều kiện phục vụ quá trình PTNTT ứng dụng công nghệ cao ............................................................................ 172 4.2.9. Phát triển thị trường cho ngành trồng trọt ứng dụng công nghệ cao ở tỉnh Nghệ An .................................................................................... 175 4.3. Kiến nghị .................................................................................................... 177 4.3.1. Kiến nghị với Quốc hội ................................................................... 177 4.3.2. Kiến nghị với Thủ tướng Chính phủ và các cơ quan ban ngành liên quan ..................................................................................................... 178 TIỂU KẾT CHƯƠNG 4 .................................................................................. 180 KẾT LUẬN ....................................................................................................... 181 CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ ...................................... 183 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 184 PHỤ LỤC 1 - MẪU PHIẾU KHẢO SÁT ...................................................... 189 vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT 1. BVTV Bảo vệ thực vật 2. CNC Công nghệ cao 3. CNH – HĐH Công nghiệp hóa – Hiện đại hóa 4. GAP Quy trình thực hành sản xuất nông nghiệp tốt 5. HTX Hợp tác xã 6. ICM Quản lý cây trồng tổng hợp 7. IPM Quản lý dịch hại Tổng hợp 8. KHCN Khoa học công nghệ 9. NCS Nghiên cứu sinh 10. NNCNC Nông nghiệp công nghệ cao 11. NSNN Ngân sách nhà nước 12. PTTT Phát triển trồng trọt 13. SRI Kỹ thuật canh tác lúa cải tiến 14. TTCNC Trồng trọt công nghệ cao 15. WTO Tổ chức kinh tế thế giới vii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 3.1: Diện tích và sản lượng cây hàng năm của tỉnh Nghệ An ......................... 83 Bảng 3.2: Diện tích và sản lượng cây lâu năm của tỉnh Nghệ An ............................ 84 Bảng 3.3: Cơ cấu ngành kinh tế của Nghệ An giai đoạn 2016 – 2020 ..................... 90 Bảng 3.4: Lao động từ 15 tuổi trở lên tại Nghệ An .................................................. 91 Bảng 3.5: Biến động đất sản xuất nông nghiệp tại Nghệ An .................................. 100 Bảng 3.6: Một số mô hình trồng trọt theo hướng ứng dụng CNC ở Nghệ An theo cánh đồng mẫu lớn được thống kê đến 01/01/2020 ............................... 101 Bảng 3.7: Một số mô hình áp dụng công nghệ tưới nhỏ giọt tự động .................... 111 Bảng 3.8: Chi NSNN cho PTNTT ứng dụng CNC tại Nghệ An ............................ 113 Bảng 3.9: Dư nợ cho vay dự án trồng trọt ứng dụng CNC tại các NHTM ở Nghệ An . 116 Bảng 3.10: Các lớp tập huấn cho người nông dân về cách thức áp dụng KHCN vào ngành trồng trọt ....................................................................................... 118 Bảng 3.11: Kết quả khảo sát về các chính sách phát triển cơ sở hạ tầng cho phát triển trồng trọt theo hướng ứng dụng CNC của tỉnh Nghệ An ....................... 127 Bảng 3.12: Đánh giá trình độ khoa học công nghệ và khả năng tiếp cận khoa học công nghệ trong trồng trọt ứng dụng CNC tại Nghệ An ......................... 128 Bảng 3.13: Đánh giá chất lượng nguồn lao động và mức độ đáp ứng của lao động trong PTNTT theo hướng ứng dụng CNC ............................................ 129 Bảng 3.14: Đánh giá chương trình tập huấn kiến thức về trồng trọt ứng dụng CNC của tỉnh Nghệ An cho cán bộ quản lý/nông hộ/hợp tác xã/doanh nghiệp tham gia ngành trồng trọt ứng dụng CNC .......................................... 130 Bảng 3.15: Đánh giá về các chương trình xúc tiến thương mại để đẩy mạnh tiêu thụ nông sản từ trồng trọt ứng dụng CNC của tỉnh Nghệ An ........................ 131 Bảng 3.16: Đánh giá về chính sách quy hoạch đất đai của tỉnh Nghệ An đến PTNTT ứng dụng CNC .................................................................................. 132 viii DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Sơ đồ nghiên cứu ......................................................................................... 5 Hình 2.1: Mô hình phát triển trồng trọt ứng dụng CNC ........................................... 35 Hình 2.2: Trung gian tiêu thụ nông sản điện tử ........................................................ 52 Hình 3.1: Cơ cấu Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh Nghệ An ................... 79 Hình 3.2: Tốc độ tăng trưởng tổng sản phẩm của Nghệ An (2016-2020) ................ 89 Hình 3.3: Số lao động qua đào tạo ở thành thị và nông thôn tại Nghệ An ............... 92 Hình 3.4: Mức độ cần thiết của việc thực hiện các biện pháp hỗ trợ người sản xuất trong việc tiếp cận mặt bằng để phát triển trồng trọt theo hướng ứng dụng CNC ......... 126 Hình 3.5: Mức độ cần thiết của chính sách hỗ trợ xây dựng cơ sở hạ tầng cho nông hộ/hợp tác xã/ doanh nghiệp tham gia trồng trọt theo hướng ứng dụng CNC ... 127 Hình 4.1: Tốc độ tăng trưởng GDP và lạm phát toàn cầu 2016-2020 .................... 141 Hình 4.2: Máy trồng cây đậu tương tại Mỹ............................................................. 158 Hình 4.3: Công nghệ điện toán đám mây được ứng dụng trong trồng trọt ............. 159 1 LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trồng trọt là một trong những ngành kinh tế xuất hiện sớm nhất trong lịch sử loài người, gắn bó mật thiết với sự ra đời của nhiều nền văn hóa thế giới. Dù trải qua bốn cuộc cách mạng công nghiệp với sự ra đời của nhiều ngành kinh tế mới, con người không thể nào phủ nhận vị thế quan trọng hàng đầu của ngành trồng trọt bởi nó tạo ra lương thực nuôi sống con người. Tuy nhiên, do sự biến đổi của cơ cấu ngành kinh tế, sự tăng lên nhanh chóng của dân số toàn cầu, biến đổi khí hậu; ngành trồng trọt ngày nay đã dần dần được phát triển theo hướng đi mới, thích ứng với điều kiện tự nhiên khắc nghiệt hơn và quỹ đất canh tác thu hẹp. Hướng đi đó chính là áp dụng khoa học, công nghệ và máy móc vào canh tác nông nghiệp nhằm nâng cao sản lượng, giảm sự phụ thuộc vào thời tiết và đảm bảo chất lượng nông sản an toàn cho sức khỏe người tiêu dùng. Nói các khác, PTNTT theo hướng ứng dụng CNC là xu thế tất yếu để phù hợp với điều kiện tự nhiên và điều kiện kinh tế - xã hội hiện nay của con người. Việt Nam là quốc gia có nhiều đặc điểm phù hợp để phát triển ngành trồng trọt theo hướng công nghệ cao. Với khí hậu nhiệt đới và ôn đới ở một số vùng, Việt Nam có thể trồng được nhiều loại cây trồng khác nhau, bao gồm cả những loại cây trồng hữu cơ, công nghệ cao như rau, hoa, cây ăn quả ; kết hợp với một số thuận lợi như: đất đai phong phú, diện tích đất trồng lớn, nguồn lao động dồi dào, Việt Nam có tiềm năng lớn để phát triển trồng trọt công nghệ cao, đem lại lợi ích cho người nông dân, góp phần phát triển kinh tế và giảm thiểu tác động đến môi trường. Tính đến năm 2021, ngành trồng trọt của Việt Nam đã mở rộng xuất khẩu ra nhiều thị trường, trong đó có cả những thị trường khó tính như Nhật Bản, Mỹ và EU. Có 5 mặt hàng trồng trọt đạt kim ngạch trên 3 tỉ USD là gỗ và sản phẩm gỗ; rau quả; hạt điều; gạo, cao su. Tỉnh Nghệ An là một địa phương trung tâm vùng Bắc Trung Bộ của Việt Nam với diện tích đất trồng trọt rộng lớn và có tiềm năng lớn cho phát triển nông nghiệp. Tuy nhiên, việc sử dụng công nghệ truyền thống trong trồng trọt đang gặp nhiều hạn chế, đặc biệt là trong bối cảnh biến đổi khí hậu và khó khăn trong khai thác nguồn lao động. Vì vậy, việc phát triển nông nghiệp 2 công nghệ cao tại Nghệ An đã trở nên bức thiết với những lý do sau: Nghệ An có diện tích đất trồng lớn và tiềm năng phát triển nông nghiệp cao, tuy nhiên, sản lượng nông sản của tỉnh vẫn chưa đạt được tiềm năng và chất lượng cao do sử dụng công nghệ truyền thống. Nghệ An có khí hậu đặc biệt khắc nghiệt với mùa khô kéo dài, thường xuyên xảy ra hạn hán và lũ lụt, gây ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp truyền thống; sử dụng công nghệ cao trong nông nghiệp và trồng trọt có thể giúp giảm thiểu tác động của khí hậu và nâng cao năng suất sản xuất. Phát triển trồng trọt công nghệ cao còn giúp tăng cường sức bền của đất, giảm ô nhiễm môi trường, đảm bảo an toàn thực phẩm và nâng cao thu nhập cho người nông dân trên địa bàn tỉnh. Nghệ An đang trong quá trình phát triển kinh tế và đô thị hoá, việc sử dụng công nghệ cao trong nông nghiệp và trồng trọt không chỉ giúp tăng năng suất và chất lượng sản phẩm, mà còn giúp thúc đẩy phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường. Việc phát triển trồng trọt công nghệ cao ở Nghệ An còn giúp tăng cường năng lực cạnh tranh của tỉnh trên thị trường nông sản trong nước và quốc tế. Ngoài những lý do trên, phát triển nông nghiệp và trồng trọt công nghệ cao cũng giúp tỉnh Nghệ An trực tiếp giải quyết những vấn đề bức thiết liên quan đến biến đổi khí hậu và nguy cơ giảm sản lượng lương thực. Nghệ An, cũng như các vùng đất khác của Việt Nam, đang phải đối mặt với những thách thức như mưa lũ, hạn hán, sâu bệnh và các tác động khác. Sử dụng công nghệ cao trong trồng trọt có thể giúp giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu và đảm bảo sự ổn định sản xuất nông nghiệp. Ví dụ, việc sử dụng các phương pháp canh tác thông minh, bảo vệ đất và nước, có thể giúp hạn chế lượng khí thải nhà kính và giảm sự phát tán của các chất độc hại ra môi trường. Ngoài ra, Nghệ An thường xuyên bị ảnh hưởng bởi bão, lũ lụt và sạt lở đất, gây thiệt hại nặng nề cho người dân và sản xuất nông nghiệp. Việc áp dụng công nghệ cao trong trồng trọt có thể giúp người nông dân ứng phó với thiên tai, như giảm thiểu thiệt hại khi cây trồng bị phá hủy bởi mưa bão hoặc tăng cường nguồn nước tưới tiêu khi khô hạn kéo dài. Cuối cùng, việc phát triển nông nghiệp công nghệ cao có thể giúp tăng năng suất và chất lượng sản phẩm, giảm chi phí và tăng thu nhập cho người nông dân, đảm bảo cung cấp lương thực đủ đáp ứng nhu cầu cho dân số trong bối cảnh tăng trưởng dân số ngày càng gia tăng. 3 Tuy nhiên, quá trình PTNTT theo hướng ứng dụng CNC của tỉnh Nghệ An vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế như quy hoạch tổng thể vùng trồng trọt ứng dụng CNC còn chưa rõ ràng, hạ tầng cơ sở chưa được đầu tư phù hợp, yêu cầu để PTNTT bền vững chưa được quan tâm nhiều, các chuỗi liên kết thúc đẩy tiêu thụ sản phẩm đầu ra của TTCNC vẫn còn yếu và thương hiệu nông sản CNC của tỉnh chưa được xây dựng cụ thể. Xuất phát từ những lý do trên, nghiên cứu sinh đã lựa chọn đề tài “Phát triển ngành trồng trọt theo hướng ứng dụng công nghệ cao ở Việt Nam: Nghiên cứu trường hợp ở tỉnh Nghệ An” làm luận án tiến sĩ, nhằm vận dụng lý luận vào điều kiện thực tiễn hoạt động trồng trọt theo hướng ứng dụng CNC trên địa bàn tỉnh Nghệ An, qua