Luận án Phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ngành công nghiệp cho vùng Đông Nam Bộ trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHAN TUẤN ANH PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC CHẤT LƯỢNG CAO NGÀNH CÔNG NGHIỆP CHO VÙNG ĐÔNG NAM BỘ TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội, 2024 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHAN TUẤN ANH PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC CHẤT LƯỢNG CAO NGÀNH CÔNG NGHIỆP CHO VÙNG ĐÔNG NAM BỘ TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ Ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 93 10 105 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Nguyễn Tiến Dũng 2. TS. Lưu Đức Hải Hà Nội, năm 2024 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu đọc lập của riêng tôi , các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận của luận án chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào. Tác giả luận án ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập và nghiên cứu tại Học Viện khoa học xã hội thuộc Viện Hàn Lâm KHXH Việt Nam. Tôi luôn được sự giúp đỡ của cơ quan và các đồng nghiệp trong quá trình thực hiện luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn Học viện Khoa học xã hội và Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ, đã tạo điều kiện thuận lợi giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu để hoàn thành luận án. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến giáo viên hướng dẫn PGS.TS. Nguyễn Tiến Dũng và TS. Lưu Đức Hải đã tận tình chỉ dẫn và giúp đỡ tôi thoàn thành luận án. Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn BQL Khu công nghiệp ở Bình Dương và TP.HCM đã giúp tôi trong quá trình thu thập số liệu và thông tin phục vụ cho luận án. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới các đồng chí lãnh đạo, đồng nghiệp, bè bạn và gia đình đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ, động viên khích lệ tôi, đồng thời có những ý kiến đóng góp trong quá trình tôi thực hiện và hoàn thành luận án. Hà Nội, ngày tháng năm 2024 Tác giả luận văn Phan Tuấn Anh iii MỤC LỤC MỞ ĐẦU..................... ............................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .......................................................................................... 13 1.1 Các nghiên cứu về vai trò phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao đối với phát triển kinh tế ............................................................................................... 13 1.2 Các nghiên cứu về thực trạng nguồn nhân lực chất lượng cao trong bối cảnh hội nhập quốc tế và cách mạng công nghiệp 4.0 .............................................. 15 1.3 Các nghiên cứu về phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao thông qua giáo dục đào tạo ........................................................................................................ 25 1.4 Nhận xét về kết quả nghiên cứu của các công trình khoa học đã công bố 36 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC CHẤT LƯỢNG CAO NGÀNH CÔNG NGHIỆP ĐỐI VỚI MỘT VÙNG CỦA MỘT QUỐC GIA TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ .... 39 2.1 Khái niệm về phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ngành công nghiệp .......... ......................................................................................................... 39 2.2 Nội dung phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ngành công nghiệp trong bối cảnh hội nhập quốc tế ................................................................................. 44 2.3 Các tiêu chí đánh giá phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ngành công nghiệp...................... ......................................................................................... 45 2.4 Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ngành công nghiệp đối với vùng của một quốc gia trong bối cảnh hội nhập quốc tế . 48 2.5 Yêu cầu đối với phát triển nguồn nhân lựu chất lượng cao trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ................................................................................... 53 2.6 Bài học kinh nghiệm phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ngành công nghiệp ở một số quốc gia trên thế giới ............................................................. 54 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ......................................................................................... 65 2.7 Đề xuất khung phân tích ............................................................................ 66 CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC CHẤT LƯỢNG CAO NGÀNH CÔNG NGHIỆP CHO VÙNG ĐÔNG NAM BỘ TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ .................................... 67 3.1 Khái quát về vùng đông nam bộ ................................................................ 67 iv 3.2 Thực trạng chính sách phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ngành công nghiệp của một số tỉnh/thành vùng đông nam bộ ............................................. 68 3.3 Thực trạng phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ngành công nghiệp ở đông nam bộ ..................................................................................................... 81 3.4 Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ngành công nghiệp ở đông nam bộ ............................................................................. 97 3.5 Đánh giá chung về phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ngành công nghiệp ở đông nam bộ trong bối cảnh hội nhập quốc tế ................................ 116 3.6 Nguyên nhân của những hạn chế trong phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ngành công nghiệp ở đông nam bộ trong bối cảnh hội nhập quốc tế ...... 128 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 ....................................................................................... 133 CHƯƠNG 4: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC CHẤT LƯỢNG CAO NGÀNH CÔNG NGHIỆP CHO VÙNG ĐÔNG NAM BỘ TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ ................ 135 4.1 Xu hướng phát triển ngành công nghiệp trong bối cảnh hội nhập quốc tế và yêu cầu đặt ra đối với phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ngành công nghiệp của vùng đông nam bộ ........................................................................ 135 4.2 Cơ hội và thách thức trong phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ngành công nghiệp ở đông nam bộ trong bối cảnh hội nhập .................................... 141 4.3 Yêu cầu đặt ra đối với phát triển nnlclc ngành công nghiệp của vùng đông nam bộ............. ............................................................................................... 147 4.4 Quan điểm và định hướng phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ngành công nghiệp của vùng đông nam bộ trong bối cảnh hội nhập quốc tế ........... 152 4.5 Giải pháp phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ngành công nghiệp của vùng đông nam bộ trong bối cảnh hội nhập ................................................... 158 TIỂU KẾT CHƯƠNG 4 ....................................................................................... 171 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 173 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 176 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 189 v DANH MỤC HÌNH Hình 1.1 Đánh giá về mức độ sẵn sàng cho sản xuất trong tương lai của Việt Nam so với các nước ASEAN ................................................................................................ 16 Hình 1.2 Mô hình phát triển nhân lực của Việt Nam 2015-2035 ............................. 32 Hình 1.3 Mô hình tổ chức đại học ở Việt Nam ......................................................... 32 Hình 1.4 Mô hình tiêu chuẩn nghề nghiệp cơ bản và tiêu chuẩn nghề nghiệp trong Cách mạng công nghiệp 4.0 ...................................................................................... 35 Hình 3.1 Mô hình IPA&AEG của nghiên cứu .......................................................... 87 Hình 3.2 Một số chỉ tiêu y tế cơ bản giai đoạn 2004-2020 ..................................... 111 DANH MỤC BẢNG Bảng 1 : Khung điểm đánh giá nhu cầu của doanh nghiệp và đáp ứng của lao động về trình độ và kỹ năng ...................................................................................................... 9 Bảng 2 : Mối quan hệ giữa nhu cầu doanh nghiệp và khả năng đáp ứng của lao động về trình độ, kỹ năng ..................................................................................................... 9 Bảng 3 : Mô hình IPA&AEG của nghiên cứu .......................................................... 10 Bảng 4 : Các gợi ý chiến lược từ mô hình IPA&AEG.............................................. 10 Bảng 1.1 Phân loại các kỹ năng và năng lực cần thiết cho CMCN 4.0 .................... 24 Bảng 1.2 Tỷ lệ đóng góp TFP của một số nước ASEAN ......................................... 28 Bảng 2.1 Các quy định yêu cầu về các cấp bậc chứng chỉ kỹ năng nghề ................. 47 Bảng 3.1 Số lượng lao động ngành công nghiệp-xây dựng Vùng Đông Nam Bộ năm 2015 và 2020 ............................................................................................................. 82 Bảng 3.2 Nhu cầu và đánh giá của doanh nghiệp đối với trình độ chuyên môn kỹ thuật và kỹ năng của người lao động ................................................................................. 89 Bảng 3.3 Năng suất lao động ngành công nghiệp-xây dựng theo giá 2010 của các tỉnh/thành vùng Đông Nam Bộ so với cả nước ......................................................... 92 Bảng 3.4 Chiều cao của người Việt Nam phân theo giới tính qua các năm ............. 95 Bảng 3.5 Cân nặng của người Việt Nam phân theo giới tính qua các năm .............. 95 Bảng 3.6 Tuổi thọ trung bình tính từ lúc sinh của cả nước 2016-2020 chia theo vùng ................................................................................................................................... 96 vi Bảng 3.7 Bảng xếp hạng chỉ số sức khoẻ của các tỉnh vùng Đông Nam Bộ giai đoạn 2016-2020.................................................................................................................. 97 Bảng 3.8 Mục đích tuyển dụng và đào tạo của doanh nghiệp đổi mới công nghệ và máy móc thiết bị sản xuất ........................................................................................ 106 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1: Cơ cấu kinh tế của vùng Đông Nam Bộ năm 2010 và năm 2020 ........ 68 Biểu đồ 3.2 So sánh cơ cấu lao động theo độ tuổi của vùng Đông Nam Bộ với cả nước năm 2020 ................................................................................................................... 81 Biểu đồ 3.3 So sánh cơ cấu lao động theo ngành giữa Đông Nam Bộ ..................... 83 Biểu đồ 3.4 Tỷ lệ lao động có chuyên môn kỹ thuật của Đông Nam Bộ năm 2010 và năm 2020 ................................................................................................................... 84 Biểu đồ 3.5 So sánh cơ cấu lao động của Đông Nam Bộ phân theo trình độ năm 2010 và năm 2020 .............................................................................................................. 85 Biểu đồ 3.6 So sánh năng suất lao động ngành công nghiệp chế biến - chế tạo (theo giá 2010) của TP.HCM; Bình Dương; Đồng Nai và cả nước ................................... 93 vii BẢNG CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Nghĩa của chữ viết tắt AEC Cộng đồng Kinh tế ASEAN BQL Ban quản lý CMCN 4.0 Cách mạng công nghiệp 4.0 CNTT Công nghệ thông tin CNH-HĐH Công nghiệp hóa - Hiện đại hoá DN Doanh nghiệp ĐHNCL Đại học ngoài công lập GDĐT Giáo dục đào tạo GDP Tổng sản phẩm quốc nội GDĐH Giáo dục đại học GDNN Giáo dục nghề nghiệp GRDP Tổng sản phẩm quốc nội trên địa bàn ILO Tổ chức lao động quốc tế KCN Khu công nghiệp KHCN Khoa học công nghệ KT-XH Kinh tế - Xã hội KTĐQG Khung trình độ quốc gia LĐCMKT Lao động chuyên môn kỹ thuật NNLCLC Nguồn nhân lực chất lượng cao R&D Nghiên cứu phát triển SHTP Khu công nghệ cao TP.HCM TVET Đào tạo kỹ thuật và dạy nghề UNESCO Tổ chức giáo dục, khoa học và văn hoá của Liên hiệp quốc WEF Diễn đàn kinh tế thế giới WIPO Tổ chức sở hữu trí tuệ thế giới WTO Tổ chức Thương mại thế giới 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong ngành công nghiệp, khi lợi thế khai thác nguồn lực tự nhiên đang dần mất đi thì đầu tư vào nguồn lực nhân lực ngày càng thể hiện được ưu thế lâu dài. Nguồn nhân lực chất lượng cao (NNLCLC) ngành công nghiệp không chỉ là một trong những nguồn lực quyết định chất lượng quá trình tăng trưởng mà còn là là yếu tố hàng đầu để đẩy mạnh sự phát triển và ứng dụng khoa học công nghệ (KHCN). Một nền công nghiệp nếu muốn tăng trưởng nhanh và bền vững thì phải dựa trên ít nhất ba trụ cột cơ bản: ứng dụng KHCN, cơ sở hạ tầng hiện đại và lực lượng lao động có chuyên môn, tay nghề cao. Trong đó, lao động chuyên môn kỹ thuật chất lượng cao là yếu tố quan trọng nhất. Bởi vì, đầu tư về vốn chỉ góp một phần nhỏ vào sự tăng trưởng kinh tế, trong khi đó chất lượng lao động mới là yếu tố quyết định phần lớn giá trị thặng dư của sản phẩm. Ngoài ra, trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế, ưu thế cạnh tranh luôn nghiêng về các quốc gia công nghiệp có lực lượng lao động trình độ cao. Vì vậy, Việt Nam đã xác định phát triển nguồn vốn nhân lực là trọng tâm của chiến lược phát triển ngành công nghiệp, trong đó lực lượng lao động chuyên môn kỹ thuật cao là yếu tố cạnh tranh cơ bản nhất. Vùng Đông Nam Bộ là một vùng công nghiệp trọng yếu của cả nước, đã hình thành và liên kết mạng lưới các khu công nghiệp (KCN) tập trung, phát triển các ngành công nghiệp mũi nhọn như: khai thác và chế biến dầu khí, luyện cán thép, năng lượng điện, công nghệ tin học, hóa chất cơ bản, phân bón và vật liệu làm nền tảng công nghiệp hóa của cả nước. Đây là vùng hội tụ đủ các điều kiện và lợi thế để phát triển công nghiệp, dịch vụ, đi đầu trong sự nghiệp công nghiệp hóa- hiện đại hóa (CNH-HĐH), được Đảng và Nhà nước kì vọng là vùng kinh tế động lực, tạo sự phát triển lan tỏa rộng về không gian kinh tế - xã hội tới các vùng xung quanh. Để đạt được điều này, Đông Nam Bộ cần phải sở hữu một lực lượng lao động công nghiệp có đầy đủ chất và lượng nhằm đáp ứng được nhu cầu phát triển về công nghệ, trình độ sản xuất và ứng dụng khoa học. Bởi vì lực lượng này chính là thành phần chủ chốt trong công cuộc đổi mới công nghệ của doanh nghiệp giúp vùng có thể vượt qua bẫy thu nhập trung bình, phát triển bền vững trong bối cảnh hội nhập và CMCN 4.0. 2 Hiện tại, nguồn nhân lực của Vùng Đông Nam Bộ đang khá dồi dào về số lượng tuy nhiên cũng giống như thực trạng chung của cả nước, lại rất hạn chế về mặt chất lượng “chỉ đạt 3,79/10 điểm (xếp thứ 11/12 nước châu Á tham gia xếp hạng của WB) trong khi Hàn Quốc là 6,91; Ấn Độ là 5,76; Malaysia là 5,59; Thái Lan là 4,94...”[87tr.21]. Cơ cấu phân bổ lao động theo ngành nghề cũng mất cân đối. Các ngành kỹ thuật - công nghệ, nông - lâm - ngư nghiệp chiếm tỷ trọng thấp, trong khi đó các ngành khoa học xã hội như: luật, kinh tế, ngoại ngữ... lại chiếm tỷ lệ khá cao. Nhiều ngành nghề, lĩnh vực trong đó có ngành công nghiệp đang ở trong tình trạng thừa về số lượng lao động nhưng lại thiếu nhân lực có trình độ và chất lượng cao. Không chỉ bị hạn chế về trình độ chuyên môn, nghiệp vụ mà các kỹ năng giao tiếp, làm việc nhóm, trình độ tin học và ngoại ngữ cũng không đáp ứng được nhu cầu của nhà tuyển dụng, nhất là các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. Theo Cục Thống kê TP.HCM (2019), hiện năng suất lao động của các ngành công nghiệp chủ lực của Đông Nam Bộ bao gồm ngành chế biến lương thực thực phẩm, hóa chất - cao su, cơ khí và điện tử - công nghệ thông tin vẫn thấp. Bên cạnh đó, thể lực của lao động Việt Nam ở mức trung bình kém, tinh thần trách nhiệm trong công việc nói chung chưa đáp ứng được yêu cầu đặt ra của quá trình sản xuất công nghiệp. Ngoài ra, mặc dù tham gia cộng đồng chung ASEAN (AEC) sẽ tạo điều kiện đào tạo NNLCLC ngành công nghiệp của Vùng Đông Nam Bộ tiếp cận với tiêu chuẩn của thị trường lao động quốc tế, nhưng với trình độ phát triển về KHCN, thực trạng nâng cao chất lượng giáo dục đào tạo còn nhiều hạn chế như hiện nay thì chúng ta đang đánh mất dần cơ hội này. Ngành công nghiệp của vùng sẽ gặp nhiều trở ngại trong việc phát triển NNLCLC để bắt kịp với khu vực và thế giới. Sự bùng nổ của tự động hóa, trí tuệ nhân tạo và khả năng siêu kết nối từ cuộc CMCN 4.0 cùng với thời kỳ hội nhập sẽ tạo ra nhiều cơ hội việc làm mới với những yêu cầu cao hơn đối với người lao động về trình độ, về kỹ năng... Việc ứng dụng các thành tựu của công nghệ thông tin, điều khiển, tự động hóa, các hệ thống rô bốt có trí thông minh nhân tạo sẽ thay thế con người trong nhiều công đoạn hoặc toàn bộ dây chuyền sản xuất, nhất là trong những ngành sử dụng nhiều lao động. Do đó, NNLCLC ngành công nghiệp của Vùng Đông Nam Bộ đang đứng trước những cơ hội lớn và cả 3 những thách thức hết sức gay gắt. Lao động giá rẻ không còn là lợi thế cạnh tranh của vùng mà chính NNLCLC mới là nguồn lực quan trọng giúp Đông Nam Bộ có thể phát triển bứt phá, rút ngắn quá trình CNH-HĐH, gia tăng lợi thế so sánh khi cạnh tranh với các nước khác trong khu vực và trên thế giới. Nhận thức được điều này nên nghiên cứu sinh đã lựa chọn chủ đề nghiên cứu luận án tiến sỹ là PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC CHẤT LƯỢNG CAO NGÀNH CÔNG NGHIỆP CHO VÙNG ĐÔNG NAM BỘ TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ nhằm đánh giá vai trò, thực trạng và các vấn đề trong phát triển NNLCLC của ngành công nghiệp Vùng Đông Nam Bộ. Từ đó tìm kiếm phương hướng và giải pháp mới để phát triển hiệu quả lực lượng lao động có trình độ và kỹ năng nhằm gia tăng năng lực cạnh tranh, hội nhập và bắt kịp tốc độ phát triển chung của ngành công nghiệp trong khu vực và thế giới. 2. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu chung Đề xuất nhóm giải pháp và kiến nghị nhằm phát triển NNLCLC ngành công nghiệp của vùng Đông Nam Bộ trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế đến năm 2030. Mục tiêu cụ thể - Hệ thống hóa và làm rõ hơn cơ sở lý luận về phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao ở Việt Nam - Làm rõ thực trạng phát triển NNLCLC ngành công nghiệp của vùng Đông Nam Bộ nhằm rút ra những kết quả, hạn chế, nguyên nhân cùng cơ hội và thách thức để phát triển lực lượng lao động này trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế - Đề xuất định hướng và giải pháp phát triển NNLCLC ngành công nghiệp cho vùng Đông Nam Bộ trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế đến năm 2030. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Là phát triển NNLCLC ngành công nghiệp Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về đối tượng nghiên cứu: NNLCLC ngành công nghiệp trong luận án đề cập là lao động sản xuất có trình độ chuyên môn từ cao đẳng hoặc bậc thợ 3/7 4 trở lên, làm việc trong ngành chế biến chế tạo. - Phạm vi không gian: Nghiên cứu phát triển NNLCLC ngành công nghiệp của vùng Đông Nam Bộ trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế. - Phạm vi thời gian: Nghiên cứu thực trạng phát triển NNLCLC của vùng Đông Nam Bộ giai đoạn 2010-2020 và đề xuất giải pháp kiến và nghị đến năm 2030. 4. Câu hỏi nghiên cứu (1) Thực trạng phát triển NNLCL ngành công nghiệp của Đông Nam Bộ từ 2010-2020 như thế nào? Ưu thế, hạn chế của NNLCLC ngành công nghiệp ở Vùng Đông Nam Bộ hiện nay là gì? (2) Bối cảnh hội nhập quốc tế sẽ đặt ra cơ hội và thách thức gì cho việc phát triển NNLCLC ngành công nghiệp của Vùng này? (3) Những giải pháp nào để phát triển NNLCLC ngành công nghiệp ở Vùng Đông Nam Bộ trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế? 5. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu Cách tiếp cận Tiếp cận đa ngành: bên cạnh đánh giá, phân tích NNLCLC ở khía cạnh kinh tế phát triển như nội dung và các