Luận án Phát triển nguồn nhân lực du lịch cho các tỉnh trung du, miền núi Bắc Bộ

i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu được nêu trong luận án có nguồn gốc rõ ràng và trung thực. Những kết luận được rút ra từ luận án là không trùng lặp và chưa được công bố trong bất cứ công trình khoa học nào khác./. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả luận án Nguyễn Mạnh Hùng ii LỜI CẢM ƠN Trước tiên, nghiên cứu sinh xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Ban Giám hiệu Trường Đại học Thương mại, đến Quý thầy cô Trường Đại học Thương mại đã tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất để Nghiên cứu sinh hoàn thành luận án này. Nghiên cứu sinh xin chân thành cảm ơn tập thể giáo viên hướng dẫn khoa học của luận án, thầy PGS,TS. Bùi Xuân Nhàn và PGS,TS. Nguyễn Viết Thái đã rất tận tình, tâm huyết và trách nhiệm giúp Nghiên cứu sinh những quy chuẩn về phương pháp nghiên cứu, nội dung và kiến thức quý báu để Nghiên cứu sinh hoàn thành luận án. Nghiên cứu sinh xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Vụ Đào tạo - Bộ Văn hóa Thế thao và Du lịch, Tổng Cục du lịch, Viện nghiên cứu Phát triển Du lịch, và Sở Văn hóa Thế thao và Du lịch của 14 tỉnh trong vùng trung du, miền núi Bắc Bộ, các cơ quan quản lý Nhà nước, doanh nghiệp, cá nhân và các tổ chức liên quan đến du lịch đã nhiệt tình hỗ trợ, cung cấp các tài liệu và trả lời phỏng vấn, điều tra. Cuối cùng, nghiên cứu sinh xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, những đồng nghiệp, sinh viên đã tận tình hỗ trợ, giúp đỡ nghiên cứu sinh trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả luận án Nguyễn Mạnh Hùng iii MỤC LỤC Lời cam đoan ............................................................................................................I Lời cảm ơn............................................................................................................... II Mục lục ................................................................................................................... III Danh mục từ viết tắt ............................................................................................. VII Danh mục bảng biểu ............................................................................................... IX Danh mục hình vẽ, sơ đồ ......................................................................................... X PHẦN MỞ ĐẦU ..................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu ................................................................. 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................... 4 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 5 4. Những đóng góp mới của đề tài luận án............................................................ 6 5. Kết cấu của luận án ............................................................................................ 7 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC DU LỊCH VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............ 8 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án ............ 8 1.1.1. Các công trình nghiên cứu về phát triển nguồn nhân lực .................................. 8 1.1.2. Các công trình nghiên cứu về phát triển nguồn nhân lực du lịch .................... 11 1.1.3. Một số kết luận rút ra qua tổng quan tình hình nghiên cứu và những khoảng trống cần được tiếp tục nghiên cứu .......................................................................... 18 1.2. Phương pháp nghiên cứu của luận án .......................................................... 20 1.2.1. Quy trình thực hiện nghiên cứu của luận án ................................................... 20 1.2.2. Khung nghiên cứu của luận án ....................................................................... 21 1.2.3. Phương pháp thu thập dữ liệu ........................................................................ 24 1.2.4. Phương pháp xử lý và phân tích dữ liệu ......................................................... 27 CHƯƠNG 2 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC DU LỊCH .......................................... 31 2.1. Nguồn nhân lực du lịch và phát triển nguồn nhân lực du lịch ................... 31 2.1.1. Khái niệm du lịch, nguồn nhân lực và nguồn nhân lực du lịch ....................... 31 2.1.2. Vai trò và đặc điểm của nguồn nhân lực du lịch ............................................ 35 iv 2.1.3. Phân loại, các chức danh nhân lực trong ngành Du lịch ................................. 37 2.1.4. Khái niệm phát triển nguồn nhân lực du lịch.................................................. 40 2.2. Nội dung, yêu cầu và hoạt động phát triển nguồn nhân lực du lịch........... 42 2.2.1. Nội dung phát triển nguồn nhân lực du lịch ................................................... 42 2.2.2. Yêu cầu phát triển nguồn nhân lực du lịch ..................................................... 44 2.2.3. Các hoạt động phát triển nguồn nhân lực du lịch ........................................... 45 2.2.4. Tiêu chí đánh giá sự phát triển nguồn nhân lực du lịch .................................. 54 2.3. Các yếu tố ảnh hưởng tới phát triển nguồn nhân lực du lịch ..................... 62 2.3.1. Yếu tố thuộc về môi trường vĩ mô ................................................................. 62 2.3.2. Yếu tố thuộc môi trường ngành ..................................................................... 64 2.3.3. Yếu tố thuộc về doanh nghiệp và bản thân người lao động ............................ 65 2.4. Kinh nghiệm phát triển nguồn nhân lực du lịch ở một số vùng du lịch trong nước, thế giới và bài học kinh nghiệm rút ra cho các tỉnh TDMNBB ................................ 67 2.4.1. Kinh nghiệm phát triển nguồn nhân lực du lịch ở một số vùng du lịch trong nước và thế giới ............................................................................................................... 67 2.4.2. Bài học kinh nghiệm rút ra cho các tỉnh trung du, miền núi Bắc Bộ ............... 71 CHƯƠNG 3 THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC DU LỊCH CỦA CÁC TỈNH TRUNG DU, MIỀN NÚI BẮC BỘ ........................................ 73 3.1. Khái quát tiềm năng, tình hình phát triển du lịch tại các tỉnh trung du, miền núi Bắc Bộ ............................................................................................................. 73 3.1.1. Khái quát điều kiện tự nhiên, kinh tế và xã hội các tỉnh trung du, miền núi Bắc Bộ .................................................................................................................... 73 3.1.2. Khái quát về tình hình phát triển du lịch các tỉnh trung du, miền núi Bắc Bộ . 74 3.2. Phân tích thực trạng phát triển nguồn nhân lực du lịch của các tỉnh trung du, miền núi Bắc Bộ .............................................................................................. 84 3.2.1. Thực trạng nguồn nhân lực du lịch các tỉnh trung du, miền núi Bắc Bộ ......... 84 3.2.2. Thực trạng các hoạt động phát triển nguồn nhân lực du lịch của các tỉnh trung du, miền núi Bắc Bộ ................................................................................................ 93 3.2.3. Đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển nguồn nhân lực du lịch của các tỉnh trung du, miền núi Bắc Bộ .............................................................................. 113 v 3.3. Đánh giá chung về thực trạng phát triển nguồn nhân lực du lịch các tỉnh trung du, miền núi Bắc Bộ thời gian qua .......................................................... 120 3.3.1. Những ưu điểm và nguyên nhân .................................................................. 120 3.3.2. Những hạn chế và nguyên nhân ................................................................... 123 CHƯƠNG 4 MỘT SỐ GIẢI PHÁP VÀ KIẾN NGHỊ NHẰM PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC DU LỊCH CHO CÁC TỈNH TRUNG DU, MIỀN NÚI BẮC BỘ TỚI NĂM 2025, TẦM NHÌN NĂM 2030 .......................................... 128 4.1. Quan điểm, mục tiêu, định hướng và dự báo nhu cầu phát triển nguồn nhân lực du lịch các tỉnh vùng trung du, miền núi Bắc Bộ ....................................... 128 4.1.1. Những thuận lợi, khó khăn trong phát triển du lịch tại các tỉnh trung du, miền núi Bắc Bộ ............................................................................................................ 128 4.1.2. Quan điểm phát triển nguồn nhân lực du lịch các tỉnh trung du, miền núi Bắc Bộ .................................................................................................................. 130 4.1.3. Mục tiêu và định hướng phát triển nguồn nhân lực du lịch các tỉnh trung du, miền núi Bắc Bộ thời gian tới ................................................................................ 133 4.1.4. Dự báo về nhu cầu phát triển nhân lực du lịch các tỉnh trung du, miền núi Bắc Bộ thời gian tới ..................................................................................................... 135 4.2. Đề xuất các giải pháp phát triển nguồn nhân lực du lịch cho các tỉnh trung du, miền núi Bắc Bộ thời gian tới ...................................................................... 139 4.2.1. Hoàn thiện hoạt động quản lý nhà nước trong đào tạo và phát triển nguồn nhân lực du lịch ............................................................................................................. 139 4.2.2. Thực hiện chính sách để thu nguồn nhân lực du lịch giỏi về làm việc tại địa phương và tại đơn vị kinh doanh du lịch ................................................................ 142 4.2.3. Đẩy mạnh đào tạo, bồi dưỡng nâng cao chất lượng nhân lực du lịch ............ 144 4.2.4. Tăng cường hoạt động liên kết, hợp tác trong phát triển nguồn nhân lực du lịch . 148 4.2.5. Nâng cao ý thức và trách nhiệm của người lao động trong ngành Du lịch với việc phát triển và nâng cao trình độ chuyên môn ................................................... 150 4.3. Kiến nghị ...................................................................................................... 151 4.3.1. Kiến nghị với Chính phủ, Bộ Giáo dục và đào tạo, Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch và Tổng Cục du lịch ....................................................................................... 151 4.3.2. Kiến nghị đối với Hiệp hội du lịch và Hiệp hội đào tạo du lịch Việt Nam .... 154 KẾT LUẬN ......................................................................................................... 156 vi TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................. 160 PHỤ LỤC ............................................................................................................ 170 Phụ lục 1: Mẫu phỏng vấn chuyên gia ................................................................... 170 Phụ lục 2: Danh sách và thông tin về các chuyên gia ............................................. 172 Phụ lục 3: Tổng hợp và tóm tắt kết quả phỏng vấn sâu các chuyên gia .................. 174 Phụ lục 4: Bảng hỏi khảo sát cơ quan quản lý Nhà nước về du lịch ....................... 177 Phụ lục 5: Bảng hỏi khảo sát các doanh nghiệp kinh doanh du lịch ....................... 184 Phụ lục 6: Các tiêu chuẩn cho từng chức danh nhân lực QLNN về du lịch ............ 193 Phụ lục 7: Danh mục các chứng chỉ nghề du lịch VTOS ....................................... 197 Phụ lục 8: Bộ tiêu chuẩn nghề du lịch VTOS ........................................................ 199 Phụ lục 9: Tiêu chuẩn công việc cơ bản đối với nhân lực trực tiếp cung ứng và kinh doanh dịch vụ tại các đơn vị kinh doanh du lịch .................................................... 201 Phụ lục 10: Danh mục các địa điểm tiềm năng phát triển khu du lịch quốc gia, điểm du lịch quốc gia và đô thị du lịch của vùng TDMNBB giai đoạn đến 2020, tầm nhìn 2030 ...................................................................................................................... 207 Phụ lục 11. Số lượng lao động du lịch vùng Trung du, miền núi Bắc Bộ ............... 208 Phụ lục 12: Cơ cấu lao động du lịch các tỉnh vùng Trung du, miền núi Bắc Bộ ..... 211 vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Tiếng Việt Stt Từ viết tắt Giải nghĩa 1. CSĐTDL Cơ sở đào tạo du lịch 2. DHNTB Duyên hải Nam Trung Bộ 3. DN Doanh nghiệp 4. DNDL Doanh nghiệp du lịch 5. GDĐT Giáo dục và Đào tạo 6. KDDL Kinh doanh du lịch 7. KTXH Kinh tế xã hội 8. LĐTBXH Lao động - Thương binh và Xã hội 9. LLLĐ Lực lượng lao động 10. NNL Nguồn nhân lực 11. NNLDL Nguồn nhân lực du lịch 12. NQ Nghị quyết 13. PTDL Phát triển du lịch 14. PTNNL Phát triển nguồn nhân lực 15. PTNNLDL Phát triển nguồn nhân lực du lịch 16. QLNN Quản lý nhà nước 17. TDMNBB Trung du, miền núi Bắc Bộ 18. TW Trung ương 19. UBND Ủy ban nhân dân 20. VHTTDL Văn hóa, Thể thao và Du lịch Từ viết tắt Tiếng Anh Stt Từ viết tắt Nghĩa tiếng Anh Nghĩa tiếng Việt 1. ASEAN Association of Southeast Asian Nations Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á 2. EU European Union Liên minh Châu Âu viii 3. GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội 4. ILO International Labour Organization Tổ chức Lao động Quốc tế 5. UNWTO World Tourism Organization Tổ chức Du lịch Thế giới thuộc Liên hợp quốc 6. VTOS Vietnam Tourism Occupational Skills Standards Tiêu chuẩn Kỹ năng nghề Du lịch Việt Nam ix DANH MỤC BẢNG BIỂU Trang Bảng 2.1. Các hoạt động phát triển nguồn nhân lực du lịch ..................................... 46 Bảng 2.2. Các tiêu chí đánh giá phát triển nguồn nhân lực du lịch ........................... 55 Bảng 2.3. Các tiêu chí đánh giá chất lượng nguồn nhân lực du lịch ......................... 57 Bảng 2.4. Phân loại sức khoẻ theo thể lực của người dân Việt Nam ........................ 60 Bảng 3.1. Số lượng cơ sở lưu trú và lữ hành của các tỉnh TDMNBB năm 2017....... 77 Bảng 3.2. Số lượng khách du lịch tới các tỉnh của vùng TDMNBB thời gian qua .... 80 Bảng 3.3. Tổng thu từ khách du lịch của các tỉnh trong vùng TDMNBB ................. 81 Bảng 3.4. Số lượng cơ sở đào tạo về du lịch vùng TDMNBB .................................. 83 Bảng 3.5. Số lượng lao động du lịch trực tiếp của các tỉnh trong vùng Trung du và miền núi Bắc Bộ giai đoạn 2010-2017 .......................................................................... 84 Bảng 3.6. Đánh giá công tác quản lý Nhà nước đối với phát triển NNLDL ............. 97 Bảng 3.7. Đánh giá về hoạt động và chính sách thu hút NNLDL tại các tỉnh trung du, miền núi Bắc Bộ.................................................................................................... 100 Bảng 3.8. Đánh giá về hoạt động hoạt động đào tạo, bỗi dưỡng phát triển NNLDL tại các tỉnh TDMNBB ................................................................................................ 108 Bảng 3.9. Đánh giá hoạt động liên kết phát triển NNLDL tại các tỉnh TDMNBB .. 112 Bảng 3.10. Đánh giá tác động của các yếu tố môi trường vĩ mô đến hoạt động phát triển NNLDL tại các tỉnh TDMNBB ..................................................................... 113 Bảng 3.11. Đánh giá tác động của các yếu tố môi trường ngành đến hoạt động phát triển NNLDL tại các tỉnh TDMNBB ..................................................................... 117 Bảng 3.12. Đánh giá nhận thức của doanh nghiệp đối với phát triển NNLDL tại các tỉnh TDMNBB ...................................................................................................... 119 Bảng 3.13. Đánh giá về nhận thức của đội ngũ nhân lực đối với phát triển NNLDL tại các tỉnh TDMNBB ................................................................................................ 119 Bảng 4.1. Dự báo chỉ tiêu PTDL vùng TDMNBB đến năm 2030 .......................... 136 Bảng 4.2. Dự báo chỉ tiêu phát triển NNLDL các tỉnh TDMNBB đến năm 2030 ... 138 x DANH MỤC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ Trang Hình 1.1. Quy trình thực hiện của luận án ............................................................... 21 Hình 1.2. Khung nghiên cứu của luận án ................................................................. 22 Hình 1.3. Mẫu khảo sát theo địa phương và lĩnh vực kinh doanh ............................. 27 Hình 2.1. Yêu cầu năng lực đối với nhân lực trực tiếp cung ứng và kinh doanh tại các đơn vị kinh doanh du lịch ........................................................................................ 39 Hình 2.2. Liên kết giữa nhà nước, nhà trường và doanh nghiệp trong PTNNLDL ... 53 Hình 2.3. Các yếu tố khách quan ảnh hưởng đến phát triển NNLDL ....................... 62 Hình 2.4. Mối quan hệ giữa Nhà nước và các chủ thể khác trong phát triển nguồn nhân lực du lịch ............................................................................................................... 64 Hình 3.1. Chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh năm 2016 - Khu vực TDMNBB ....... 74 Hình 3.2. Mức độ đáp ứng công việc của NNLDL vùng TDMNBB ........................ 92 Hình 3.3. Tần suất áp dụng các loại hình đào tạo, bồi dưỡng bên trong và bên ngoài tại các doanh nghiệp .......................................................Error! Bookmark not defined. Hình 3.4. Tần suất áp dụng các loại hình đào tạo, bồi dưỡng bên trong và công việc tại cơ quan Quản lý Nhà nước .................................................................................... 106 Hình 3.5. Hình thức hỗ trợ đào tạo, bồi dưỡng và nâng cao chất lượng của NNLDL tại các tỉnh TDMNBB ................................................................................................ 107 Hình 3.6. Đánh giá hoạt động liên kết và hợp tác phát triển NNLDL ..................... 109 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Về mặt lý luận: Thứ nhất, nguồn nhân lực du lịch (NNLDL) được đánh giá là một trong những yếu tố quan trọng hàng đầu, mang tính quyết định đối với phát triển du lịch của bất kỳ quốc gia nào. Theo đó, chất lượng của NNLDL đóng vai trò quan trọng, nó quyết định thành công của các đơn vị, tổ chức hay của chính ngành Du lịch. Có thể thấy, phần lớn lao động du lịch tiếp xúc trực tiếp với khách hàng, do đó, chất lượng lao động không chỉ phụ thuộc vào trình độ, kỹ năng tay nghề của người lao động mà còn phụ thuộc vào thái độ làm việc. Vì vậy, phát triển NNLDL là những hoạt động nhằm tăng cường nhân lực cả về số lượng, quy mô; gia tăng chất lượng và hợp lý cơ cấu của lực lượng lao động đang và sẽ làm việc trực tiếp trong ngành Du lịch. Thực tế hiện nay, phát triển NNLDL vẫn là bài toán khó đặt ra cho các địa phương, tổ chức, những nhà quản lý du lịch,.. bởi thực trạng NNLDL có chất lượng thấp, số lượng thiếu, cơ cấu bất hợp lý,... Trước tình hình này, nhiều địa phương, vùng du lịch đã coi trọng xây dựng các chính sách phát triển NNLDL; xác định phát triển NNLDL chính là công cụ để thu hút khách du lịch, qua đó khẳng định được vị thế cạnh tranh, phát triển DL bền vững và đem lại sự thịnh vượng cho người dân địa phương. Thứ hai, các lý luận và đề xuất phát triển nguồn nhân lực nói chung đã được khai thác, nghiên cứu từ khá lâu, vì vậy số lượng các công trình nghiên cứu về chủ đề này cả trong và ngoài nước khá nhiều, điển hình có các tác giả Koike (1997); Gilley Jerry và Eggland Steven và Gilley Ann Maycunich (2002); Trần Xuân Cầu và Mai Quốc Chánh (2012); Nguyễn Ngọc Quân và Nguyễn Vân Điềm (2012); Gamage Aruna S. (2016),...Với đặc thù là một ngành dịch vụ có tiềm năng phát triển lớn trong tương lai, ngành Du lịch đòi hỏi cần có đội ngũ nguồn nhân lực dồi dào, chất lượng cao. Chính vì vậy, nghiên cứu phát triển nguồn nhân lực du lịch là ho