Luận án Phát triển nông nghiệp nghệ an theo hướng hiện đại trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ HẢI YẾN PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP NGHỆ AN THEO HƯỚNG HIỆN ĐẠI TRONG ĐIỀU KIỆN HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ Ngành: Kinh tế chính trị Mã số: 9.31.01.02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN ĐÌNH LONG PGS.TS ĐINH TRUNG THÀNH Hà Nội, 2018 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu nêu trong luận án là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học trong luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. Tác giả luận án Nguyễn Thị Hải Yến ii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT AEC : Cộng đồng kinh tế ASEAN (Asean Economic Community) BĐKH BVTV : : Biến đổi khí hậu Bảo vệ thực vật CNC : Công nghệ cao CNH, HĐH CDCCKTNN CPTPP : Công nghiệp hóa, hiện đại hóa Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp Hiệp định Đối tác toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương DNNN : Doanh nghiệp nông nghiệp FAO : Tổ chức Lương thực và nông nghiệp Liên Hợp Quốc (The Food and Agriculture Organization of the United Nations) FTA : Hiệp định thương mại tự do (Free Trade Agreement) GAHP : Thực hành sản xuất chăn nuôi tốt (Good Animal Husbandry Practice) GDP : Tổng sản phẩm quốc nội (Gross Domestic Product) GLOBALGAP : Thực hành nông nghiệp tốt toàn cầu (Global Good Agricultural Practice) GTSX : Giá trị sản xuất HNKTQT : Hội nhập kinh tế quốc tế HTX : Hợp tác xã HTXNN ICM : Hợp tác xã nông nghiệp Quản lý cây trồng tổng hợp (Integrated Crop Management) IPM : Quản lý dịch hại tổng hợp (Integrated Pest Management) ISO : Tổ chức tiêu chuẩn hóa quốc tế (International Organization for Standardization) KHCN : Khoa học công nghệ KHKT : Khoa học kỹ thuật iii KH&CN : Khoa học và công nghệ KTTT : Kinh tế thị trường KT-XH : Kinh tế- xã hội NSLĐ : Năng suất lao động NNCNC : Nông nghiệp công nghệ cao NNƯDCNC NNHĐ : Nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao Nông nghiệp hiện đại PPP : Hình thức hợp tác công tư (Public Private Partnership) PTNN PTBV : Phát triển nông nghiệp Phát triển bền vững PTNNTHHĐ PVS : Phát triển nông nghiệp theo hướng hiện đại Phỏng vấn sâu SRI : Hệ thống canh tác lúa cải tiến (System Rice Intensification) SXNN : Sản xuất nông nghiệp TCSX : Tổ chức sản xuất UBND : Ủy ban nhân dân VietGAP : Thực hành nông nghiệp tốt Việt Nam (Vietnamese Good Agricultural Practices) WTO : Tổ chức Thương mại Thế giới (World Trade Organization) iv MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI .................................................................................................................................. 9 1.1. Những công trình nghiên cứu đã công bố liên quan đến đề tài luận án ...................... 9 1.2. Đánh giá chung các công trình đã nghiên cứu về phát triển nông nghiệp và khoảng trống cần tiếp tục nghiên cứu trong luận án .......................................................... 23 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP THEO HƯỚNG HIỆN ĐẠI .................................. 27 2.1. Cơ sở lý luận về phát triển nông nghiệp theo hướng hiện đại ................................... 27 2.2. Kinh nghiệm thực tiễn về phát triển nông nghiệp theo hướng hiện đại và bài học rút ra ......................................................................................................................... 57 CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP NGHỆ AN .......... 68 THEO HƯỚNG HIỆN ĐẠI............................................................................................. 68 3.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội ảnh hưởng đến sự phát triển nông nghiệp theo hướng hiện đại ở Nghệ An .................................................................................................. 68 3.2. Thực trạng phát triển nông nghiệp theo hướng hiện đại ở tỉnh Nghệ An ................. 72 3.3. Những hạn chế và vấn đề đặt ra trong quá trình PTNNTHHĐ ở Nghệ An. .......... 113 CHƯƠNG 4: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP NHẰM PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP NGHỆ AN THEO HƯỚNG HIỆN ĐẠI TRONG ĐIỀU KIỆN HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ ......................................................................................... 122 4.1. Bối cảnh quốc tế, trong nước tác động đến quá trình phát triển nông nghiệp Nghệ An theo hướng hiện đại ..................................................................................................... 122 4.2. Quan điểm và định hướng phát triển nông nghiệp Nghệ An theo hướng hiện đại128 4.3. Một số giải pháp nhằm phát triển nông nghiệp Nghệ An theo hướng hiện đại trong điều kiện HNKTQT ........................................................................................................... 133 KẾT LUẬN ....................................................................................................................... 149 DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ............................... 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................... 152 PHỤ LỤC .......................................................................................................................... 164 v DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1. So sánh nông nghiệp truyền thống với nông nghiệp hiện đại .................. 29 Bảng 2.2. Tiêu chí đánh giá kết quả phát triển nông nghiệp theo hướng hiện đại cấp tỉnh ............................................................................................................................. 53 Bảng 3.1. Giá trị sản xuất và cơ cấu ngành nông nghiệp tỉnh Nghệ An giai đoạn 2010 – 2016 (giá thực tế) .......................................................................................... 73 Bảng 3.2. Cơ cấu giá trị SXNN theo giá hiện hành phân theo ngành kinh tế........... 74 Bảng 3.3. Cơ cấu cây hàng năm theo giá hiện hành ................................................. 75 Bảng 3.4. Cơ cấu cây lâu năm theo giá hiện hành .................................................... 76 Bảng 3.5. So sánh hiệu quả của việc áp dụng KHCN vào sản xuất một số cây trồng, vật nuôi ở Nghệ An ................................................................................................... 86 Bảng 3.6. Doanh thu thuần sản xuất kinh doanh của các DNNN ở Nghệ An .......... 95 Bảng 3.7 Đánh giá hiệu quả hoạt động của các mô hình tổ chức sản xuất lúa trên địa bàn tỉnh Nghệ An ...................................................................................................... 96 Bảng 3.8. So sánh hiện trạng phát triển nông nghiệp Nghệ An với bộ tiêu chí phát triển nông nghiệp hiện đại cấp tỉnh ......................................................................... 102 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Thực hiện đường lối đổi mới toàn diện nền kinh tế (1986), sau hơn 30 năm, nông nghiệp Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu to lớn, đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong việc đảm bảo an ninh lương thực, tạo việc làm và thu nhập cho hơn 70% dân cư. Giá trị sản xuất nông nghiệp bình quân đạt khá cao khoảng 5,5% trong suốt giai đoạn từ 1986 đến 2005 [4]. Từ một nền nông nghiệp sản xuất trì trệ, yếu kém, hàng năm phải nhập khẩu lương thực, Việt Nam đã vươn lên trở thành một trong những quốc gia xuất khẩu hàng đầu thế giới về lương thực và hàng nông sản. Trong tình hình kinh tế thế giới suy giảm, nhờ sự ổn định của nông nghiệp mà kinh tế Việt Nam vẫn giữ được thế cân bằng. Phát triển nông nghiệp đã góp phần làm cho nông thôn ngày càng đổi mới, đời sống cư dân nông thôn ngày càng được cải thiện rõ rệt. Tuy vậy, những năm gần đây tốc độ tăng trưởng nông nghiệp có xu hướng giảm, từ 4,7% (năm 2008) xuống 3,16% (năm 2016) [83] và bộc lộ nhiều bất cập như: (i) Trong nông nghiệp còn phổ biến tập quán canh tác lạc hậu, trình độ dân trí thấp, lạm dụng hóa chất làm suy thoái tài nguyên thiên nhiên, ô nhiễm nguồn nước; (ii) Phương pháp, năng lực và điều kiện thực hiện CNH, HĐH nông nghiệp chưa đồng bộ; (iii) Do đầu tư dàn trải, thiếu trọng tâm, trọng điểm cho nên không thể tạo bước đột phá trong phát triển nông nghiệp; (iv) Các mô hình hiện đại hóa nông nghiệp chưa thực sự hiệu quả; (v) Nhiều chính sách nông nghiệp chưa thực sự phát huy tác dụng; (vi) Vai trò chủ thể của nông dân trong phát triển nông nghiệp chưa được thể hiện rõ Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng, nông nghiệp Việt Nam đang phải đối mặt với rất nhiều những trở ngại, thách thức, bởi trình độ phát triển của nông nghiệp nước ta còn thấp, quy mô sản xuất nhỏ, năng suất lao động chưa cao, chất lượng nông sản kém đồng đều, chưa an toàn và khả năng cạnh tranh còn hạn chế ngay cả trên thị trường nội địa. Tăng trưởng nông nghiệp chững lại trong thập kỷ gần đây đang đặt ra áp lực phải cơ cấu lại và đổi mới toàn diện nền nông nghiệp nhằm đáp ứng yêu cầu hội nhập và phát triển bền vững. Nghệ An là một tỉnh rộng có nhiều tiềm năng và lợi thế của 3 vùng sinh thái: trung du miền núi, đồng bằng và vùng ven biển, hội tụ những điều kiện cần thiết 2 cho sự phát triển của nông nghiệp. Trong những năm qua, ngành nông nghiệp Nghệ An đã đạt được tốc độ tăng trưởng khá cao và ổn định. Cùng với việc xây dựng kết cấu hạ tầng khu vực nông thôn, vấn đề đầu tư phát triển nền nông nghiệp công nghệ cao gắn với việc hình thành chuỗi liên kết, nâng cao giá trị sản phẩm đã được chú trọng thực hiện, bước đầu đã hình thành được một số vùng sản xuất hàng hóa gắn với chế biến và tiêu thụ sản phẩm, phát triển chăn nuôi tập trung theo hướng trang trại, gia trại, đảm bảo an ninh lương thực, tạo việc làm và thu nhập cho dân cư nông thôn, góp phần xóa đói giảm nghèo và phát triển kinh tế - xã hội.Tuy vậy, nông nghiệp Nghệ An vẫn không tránh khỏi những tồn tại chung của nền nông nghiệp đất nước như: sản xuất nhỏ lẻ, manh mún, chưa tạo ra được các chuỗi sản phẩm có giá trị gia tăng cao; Mô hình phát triển sản xuất nông nghiệp chủ yếu là tăng trưởng theo chiều rộng nên hiệu quả và tính bền vững còn hạn chế; Thu nhập và đời sống của nông dân còn thấpđang là những thách thức lớn đối với Nghệ An trong giai đoạn hiện nay. Với yêu cầu sản xuất nông nghiệp phải đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng nhanh của người dân với chất lượng tốt hơn, an toàn hơn và trước sức ép cạnh tranh gay gắt khi Việt Nam hội nhập sâu hơn vào nền kinh tế thế giới, nhất là sau khi Cộng đồng kinh tế ASEAN (AEC) và Hiệp định Đối tác toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) đi vào hoạt động thì việc phát triển nông nghiệp của tỉnh Nghệ An theo hướng hiện đại càng trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh Nghệ An lần thứ XVIII (nhiệm kỳ 2015- 2020) cũng đã chỉ rõ: Phải chuyển đổi cách nghĩ, cách làm, phải phát triển nông nghiệp theo hướng hiện đại, hiệu quả; Đổi mới quy hoạch, tổ chức sản xuất nông nghiệp theo hướng quy mô lớn, có tính cạnh tranh quốc tế, đạt đến hiệu quả cao, đem lại thu nhập cao hơn cho nông dân.[23] Từ thực tế đó có thể thấy, việc đánh giá đúng thực trạng hoạt động của nông nghiệp Nghệ An trong thời gian qua để xây dựng một chiến lược phát triển nông nghiệp toàn diện, nâng cao giá trị gia tăng và phát triển bền vững là vấn đề có tính thời sự và cấp thiết cả về lý luận cũng như thực tiễn. Vấn đề đặt ra là phải phát triển nông nghiệp theo định hướng cụ thể như thế nào? Cơ sở để thực hiện là gì? Cần có những giải pháp gì để phát triển một nền nông nghiệp mới?... Xuất phát từ những lý 3 do đó, nghiên cứu sinh đã lựa chọn vấn đề: "Phát triển nông nghiệp Nghệ An theo hướng hiện đại trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế" làm đề tài luận án tiến sĩ kinh tế, chuyên ngành Kinh tế chính trị với mong muốn đóng góp thêm những cơ sở lý luận và thực tiễn cho sự phát triển kinh tế nông nghiệp Nghệ An thời gian tới. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1 Mục đích nghiên cứu Từ việc hệ thống hóa cơ sở lý luận chung và khái quát kinh nghiệm thực tiễn trong việc phát triển nông nghiệp theo hướng hiện đại (PTNNTHHĐ), luận án đi sâu phân tích, đánh giá thực trạng, chỉ rõ những vấn đề đặt ra trong quá trình PTNNTHHĐ ở Nghệ An. Trên cơ sở đó, đề xuất quan điểm, định hướng và những giải pháp cơ bản nhằm phát triển nông nghiệp Nghệ An theo hướng hiện đại trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế (HNKTQT). 2.2 Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu trên, luận án sẽ thực hiện các nhiệm vụ sau: - Nghiên cứu cơ sở lý luận chung về phát triển nông nghiệp và những kinh nghiệm thực tiễn trong việc PTNNTHHĐ, xây dựng khung phân tích của luận án. - Phân tích, đánh giá thực trạng phát triển nông nghiệp ở Nghệ An giai đoạn từ năm 2010 - 2016, chỉ ra những kết quả đạt được, những hạn chế tồn tại và các vấn đề đặt ra cần giải quyết đối với việc phát triển nông nghiệp Nghệ An theo hướng hiện đại trong những năm tới. - Xây dựng quan điểm, đề xuất phương hướng và giải pháp phát triển nông nghiệp Nghệ An theo hướng hiện đại đến năm 2025 và tầm nhìn đến năm 2030. * Câu hỏi nghiên cứu Luận án đứng trước những câu hỏi cần được giải mã như sau: 1) Tại sao Nghệ An phải phát triển nông nghiệp theo hướng hiện đại? 2) Phát triển nông nghiệp theo hướng hiện đại gồm những nội dung gì? Có những nhân tố nào ảnh hưởng đến mô hình phát triển đó? 3) Cần có những giải pháp nào để nông nghiệp Nghệ An phát triển theo hướng hiện đại? * Khung phân tích của luận án: Trên cơ sở xác định mục đích nghiên cứu, luận án sẽ giải quyết các nhiệm vụ đặt ra theo sơ đồ khung phân tích như sau: 4 Các nhân tố ảnh hưởng đến PTNNTHHĐ Nhân tố khách quan: - Điều kiện tự nhiên - HNKTQT - Thị trường - Cách mạng 4.0 - Nhân tố BĐKH Nhân tố chủ quan - Năng lực các yếu tố đầu vào (đất, vốn, nhân lực, kết cấu hạ tầng) - Chính sách của Nhà nước - Sự đồng thuận của cộng đồng - Quá trình xây dựng NTM Sản phẩm đầu ra - Năng suất, chất lượng, hiệu quả - Giá trị gia tăng - Tiết kiệm tài nguyên Tác động lan tỏa - Bảo vệ tài nguyên - Giải quyết việc làm - Ứng phó với BĐKH - Kết nối phát triển Quan điểm Giải pháp Phát triển bền vững Phát triển nông nghiệp theo hướng hiện đại - Quy hoạch các vùng sx tập trung, vùng NNCNC - Đẩy mạnh ứng dụng KHCN, hình thành chuỗi giá trị sản phẩm. - Gắn kết thị trường, phát triển thương mại trong bối cảnh hội nhập quốc tế - Đổi mới tổ chức sản xuất và quản lý theo hướng hiện đại - Liên kết chặt chẽ giữa các chủ thể, trong đó doanh nghiệp là chủ đạo Những vấn đề đặt ra 5 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1 Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là những vấn đề lý luận và thực tiễn về sự phát triển ngành nông nghiệp Nghệ An theo hướng hiện đại trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế. 3.2 Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về nội dung: Luận án nghiên cứu, phân tích, luận giải quá trình phát triển nông nghiệp ở Nghệ An chủ yếu trong giai đoạn 2010 - 2016, trong đó giới hạn bàn về lĩnh vực trồng trọt và chăn nuôi, tức là tiếp cận khái niệm nông nghiệp theo nghĩa hẹp. - Phạm vi về không gian: Luận án tập trung nghiên cứu ngành nông nghiệp thuần ở tỉnh Nghệ An trong đó chú ý nhiều hơn đến các huyện có hoạt động sản xuất nông nghiệp nổi bật gồm: Nam Đàn, Thanh Chương, Đô Lương, Yên Thành, Diễn Châu, Nghĩa Đàn. - Phạm vi về thời gian: Thời gian nghiên cứu được xác định là từ năm 2010 đến năm 2016, giải pháp đến 2025 và tầm nhìn 2030. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án 4.1 Phương pháp luận Để thực hiện luận án, tác giả dựa vào: - Cơ sở phương pháp luận của luận án là chủ nghĩa duy vật biện chứng (tức là nghiên cứu đối tượng trên cơ sở các quan điểm lịch sử - cụ thể, nguyên lý phát triển, nguyên lý về mối liên hệ phổ biến) và chủ nghĩa duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin. Phương pháp luận duy vật lịch sử được cụ thể bằng các quan điểm, đường lối của Đảng, chủ trương chính sách của Nhà nước, của tỉnh Nghệ An về các vấn đề nông nghiệp, cơ cấu lại ngành nông nghiệp. - Luận án cũng kế thừa kết quả của một số công trình nghiên cứu đã công bố có liên quan đến chủ đề nghiên cứu. 4.2 Phương pháp nghiên cứu Trong luận án, tác giả sử dụng hai nhóm phương pháp nghiên cứu chính: 6 - Nhóm phương pháp nghiên cứu lý thuyết: phương pháp trừu tượng hóa, lôgic kết hợp với lịch sử; phương pháp hê ̣ thống hóa lý thuyết; phương pháp phân tích, tổng hơp̣. Phương pháp trừu tượng hóa khoa học được sử dụng trong luận án với đặc trưng gạt bỏ những yếu tố cụ thể, đơn lẻ của các hiện tượng và quá trình kinh tế để đi vào nghiên cứu những vấn đề mang tính phổ biến, có ảnh hưởng đến quá trình phát triển nông nghiệp... Phương pháp này được áp dụng chủ yếu ở chương 2 và chương 3 để làm rõ các khái niệm, nội dung của nông nghiệp hiện đại và thực trạng phát triển nông nghiệp ở Nghệ An. Phương pháp lôgic kết hợp với lịch sử được sử dụng trong toàn luận án nhưng nhiều nhất là ở chương 3 nhằm đưa ra những nhận xét, đánh giá sát thực về tình hình phát triển nông nghiệp theo hướng hiện đại của Nghệ An trên các măṭ nội dung cơ bản, chỉ ra những thành tựu, hạn chế và nguyên nhân của những hạn chế đó. Phương pháp tâp̣ hơp̣, hệ thống hóa lý thuyết được sử dụng trong tất cả các chương của luận án, nhằm kế thừa kết quả nghiên cứu của những người đi trước và vận dụng một cách phù hợp với mục đích nghiên cứu. Phương pháp phân tích, tổng hợp được sử dụng khi đánh giá tác động của các nhân tố khách quan và chủ quan có ảnh hưởng đến phát triển nông nghiệp ở Nghệ An. Phương pháp này giúp xem xét mối tương quan giữa các nhân tố như hội nhập kinh tế quốc tế, biến đổi khí hậu, cách mạng 4.0, thị trường, cơ chế, chính sáchvới phát triển nông nghiệp của tỉnh hiện nay như thế nào. Từ sự phân tích đó kết hợp với những vấn đề đặt ra sẽ là cơ sở để luận án giải quyết các nhiệm vụ đặt ra trong chương 4. - Nhóm phương pháp nghiên cứu thưc̣ tiêñ: phương pháp thống kê, so sánh; phương pháp phân tích mô hình thưc̣ tiêñ... Nhóm phương pháp này được sử dụng trong cả chương 2 và chương 3, đặc biệt trong phần nghiên cứu kinh nghiệm thực tiễn và đánh giá thực trạng của phát triển nông nghiệp. Phương pháp thu thập và xử lý tài liệu: Luận án sử dụng các số liệu thứ cấp, tức là các số liệu thống kê đã công bố từ các nguồn: Tổng cục Thống kê, Cục Thống kê tỉnh Nghệ An, Uỷ ban nhân dân tỉnh và các sở, ban, ngành của tỉnh Nghệ An... Trên cơ sở các nguồn số liệu đó, tác giả tiến hành phân tích, tính toán thông qua 7 công cụ là phần mềm Word, Excel trên máy tính. Phương pháp này chủ yếu được sử dụng trong chương 3. Ngoài ra, tác giả còn chú trọng phương pháp chuyên gia, tức là tham khảo, phỏng vấn sâu (PVS) các chuyên gia, các nhà khoa học quan tâm tới nông nghiệp, các nhà quản lý trong lĩnh vực này nhằm hình thành được đánh giá và cách phân tích mang tính chuyên môn, từ đó đưa ra những kiến nghị, giải pháp có tính khả thi, thực tiễn. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Luận án có một số đóng góp mới về mặt lý luận và thực tiễn sau: Thứ nhất, luận án góp phần làm rõ hơn các khái niệm: phát triển nông nghiệp, nông nghiệp hiện đại, đưa ra định nghĩa phát triển nông nghiệp theo hướng hiện đại, khẳng định tính tất yếu khách quan của sự phát triển này trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế. Tác giả luận án đã phân tích các lý thuyết về phát triển nông nghiệp từ cách tiếp cận của kinh tế chính trị làm căn cứ xây dựng những nội dung của phát triển nông nghiệp theo hướng hiện đại, phân tích các nhân tố ảnh hưởng và thiết lập