Luận án Phát triển nuôi trồng thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ PHẠM THỊ NGỌC PHÁT TRIỂN NUÔI TRỒNG THỦY SẢN VÙNG VEN BIỂN TỈNH THANH HÓA LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC NÔNG NGHIỆP - 2017 HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ PHẠM THỊ NGỌC PHÁT TRIỂN NUÔI TRỒNG THỦY SẢN VÙNG VEN BIỂN TỈNH THANH HÓA Chuyên ngành : Kinh tế nông nghiệp Mã số : 62.62.01.15 Người hướng dẫn khoa học : TS. NGUYỄN THỊ DƯƠNG NGA GS.TS. TÔ DŨNG TIẾN HÀ NỘI - 2017 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng bảo vệ để lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cám ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng 10 năm 2017 Tác giả luận án Phạm Thị Ngọc ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập nghiên cứu và thực hiện luận án “Phát triển nuôi trồng thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa”, tôi đã nhận được sự giúp đỡ rất tận tình của tập thể và cá nhân, các cơ quan trong và ngoài Học viện Nông nghiệp Việt Nam. Trước tiên tôi xin chân thành cảm ơn sâu sắc tới GS.TS. Tô Dũng Tiến và TS. Nguyễn Thị Dương Nga là thầy cô giáo đã trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ tôi về mọi mặt trong quá trình thực hiện để hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám đốc Học viện Nông nghiệp Việt Nam, Ban Chủ nhiệm và tập thể giáo viên Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn, Bộ môn Phân tích định lượng, cán bộ Ban Quản lý Đào tạo, bạn bè, đồng nghiệp đã giúp đỡ tôi để tôi hoàn thành quá trình học tập và thực hiện luận án. Tôi trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ và tạo điều kiện của Lãnh đạo Sở Nông nghiệp và PTNT tỉnh Thanh Hóa, một số Chi cục, Phòng, Ban, Đoàn thuộc Sở Nông nghiệp và PTNT tỉnh Thanh Hóa, một số Sở ngành thuộc UBND tỉnh Thanh Hóa, các huyện vùng ven biển mà trực tiếp là phòng Nông nghiệp và PTNT của huyện: Hoằng Hóa; Hậu Lộc; Tĩnh Gia, Quảng Xương; UBND các xã là các điểm nghiên cứu, các trang trại, hộ nuôi trồng thủy sản đã tạo cung cấp và giúp cho thu thập thông tin để thực hiện luận án. Cuối cùng, xin cảm ơn gia đình, người thân những người luôn sát cánh, động viên chia sẻ những khó khăn trong suốt thời gian nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng 10 năm 2017 Tác giả luận án Phạm Thị Ngọc iii MỤC LỤC Lời cam đoan ..................................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................................ ii Mục lục ............................................................................................................................ iii Danh mục từ viết tắt ......................................................................................................... vi Danh mục bảng ............................................................................................................... vii Danh mục sơ đồ ................................................................................................................ x Danh mục hình .................................................................................................................. x Danh mục hộp ................................................................................................................... x Danh mục biểu đồ ............................................................................................................ xi Trích yếu luận án ............................................................................................................ xii Thesis abstract ................................................................................................................ xiv Phần 1. Mở đầu ............................................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................................ 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................. 3 1.2.1. Mục tiêu chung ..................................................................................................... 3 1.2.2. Mục tiêu cụ thể ..................................................................................................... 3 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 3 1.4. Đóng góp mới của đề tài ....................................................................................... 4 1.5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn .............................................................................. 5 Phần 2. Tổng quan tài liệu về phát triển nuôi trồng thủy sản vùng ven biển .......... 6 2.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan .............................................. 6 2.1.1. Các nghiên cứu về phát triển chung toàn ngành thủy sản..................................... 6 2.1.2. Các nghiên cứu về những đóng góp của nuôi trồng thủy sản cho phát triển kinh tế-xã hội ........................................................................................................ 6 2.1.3. Các nghiên cứu về nuôi trồng thủy sản ................................................................. 7 2.2. Cơ sở lý luận về phát triển nuôi trồng thủy sản .................................................... 9 2.2.1. Các khái niệm cơ bản ............................................................................................ 9 2.2.2. Tầm quan trọng phát triển nuôi trồng thủy sản vùng ven biển ........................... 14 2.2.3. Đặc điểm nuôi trồng thủy sản vùng ven biển ..................................................... 16 2.2.4. Nội dung phát triển nuôi trồng thủy sản vùng ven biển ...................................... 21 iv 2.2.5. Yếu tố ảnh hưởng đến phát triển nuôi trồng thủy sản vùng ven biển ................. 25 2.3. Cơ sở thực tiễn về phát triển nuôi trồng thủy sản ............................................... 32 2.3.1. Kinh nghiệm của một số nước trên thế giới về phát triển nuôi trồng thủy sản vùng ven biển ............................................................................................... 32 2.3.2. Kinh nghiệm phát triển nuôi trồng thủy sản vùng ven biển Việt Nam ............... 37 2.3.3. Bài học kinh nghiệm phát triển nuôi trồng thủy sản cho vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa ................................................................................................... 45 Tóm tắt phần 2 ................................................................................................................ 47 Phần 3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 48 3.1. Phương pháp tiếp cận và khung phân tích .......................................................... 48 3.1.1. Phương pháp tiếp cận .......................................................................................... 48 3.1.2. Khung phân tích .................................................................................................. 50 3.2. Phương pháp chọn điểm nghiên cứu ................................................................... 51 3.2.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu ............................................................................. 51 3.2.2. Chọn điểm nghiên cứu ........................................................................................ 55 3.3. Phương pháp thu thập tài liệu ............................................................................. 56 3.3.1. Phương pháp thu thập thông tin, số liệu thứ cấp ................................................ 56 3.3.2. Phương pháp thu thập số liệu sơ cấp .................................................................. 57 3.4. Phương pháp xử lý số liệu .................................................................................. 60 3.5. Phương pháp phân tích số liệu, thông tin............................................................ 61 3.6. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu .............................................................................. 64 3.6.1. Nhóm chỉ tiêu thể hiện phát triển nuôi trồng thủy sản theo chiều rộng .............. 64 3.6.2. Nhóm chỉ tiêu thể hiện phát triển nuôi trồng thủy sản theo chiều sâu ................ 64 3.6.3. Nhóm chỉ tiêu thể hiện các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển nuôi trồng thủy sản ............................................................................................................... 65 Tóm tắt phần 3 ................................................................................................................ 66 Phần 4. Kết quả nghiên cứu và thảo luận ................................................................... 67 4.1. Thực trạng phát triển nuôi trồng thủy sản vùng ven biển tỈnh Thanh Hóa ......... 67 4.1.1. Mở rộng về quy mô nuôi trồng thủy sản ............................................................. 67 4.1.2. Đa dạng hóa chủng loại, hình thức tổ chức sản xuất nuôi trồng thủy sản .......... 74 4.1.3. Tăng cường áp dụng tiến bộ kỹ thuật trong nuôi trồng thủy sản ........................ 83 4.1.4. Đẩy mạnh tổ chức tiêu thụ trong nuôi trồng thủy sản......................................... 88 v 4.1.5. Kết quả và hiệu quả trong nuôi trồng thủy sản ................................................... 92 4.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển nuôi trồng thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa ................................................................................................. 107 4.2.1. Các yếu tố ảnh hưởng ....................................................................................... 107 4.2.2. Đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến năng suất tôm sú ...................................... 125 4.3. Giải pháp chủ yếu đẩy mạnh phát triển nuôi trồng thủy sản tại vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa ......................................................................................... 128 4.3.1. Căn cứ đề xuất giải pháp ................................................................................... 128 4.3.2. Các giải pháp .................................................................................................... 132 Tóm tắt phần 4 .............................................................................................................. 146 Phần 5. Kết luận và kiến nghị .................................................................................... 148 5.1. Kết luận ............................................................................................................. 148 5.2. Kiến nghị ........................................................................................................... 149 Danh mục các công trình đã công bố có liên quan đến luận án .................................... 151 Tài liệu tham khảo ........................................................................................................ 152 Phụ lục .......................................................................................................................... 163 vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt BQ Bình quân BTC Bán thâm canh CC Cơ cấu CRSD Nguồn lợi ven biển vì sự phát triển bền vững ĐVT Đơn vị tính GAP Thức hành nông nghiệp tốt GTSX Giá trị sản xuất HTX Hợp tác xã LD Lao động NN Nông nghiệp NN & PTNT Nông nghiệp và Phát triển nông thôn NTTS Nuôi trồng thủy sản PTNT Phát triển nông thôn QC Quảng canh QCCT Quảng canh cải tiến QCVN Quy chuẩn Việt Nam SL Số lượng TC Thâm canh TĐPTBQ Tốc độ phát triển bình quân Tr.đ Triệu đồng TT Trang trại UBND Ủy ban nhân dân VietGAP Thực hành sản xuất nông nghiệp tốt ở Việt Nam WB Ngân hàng thế giới vii DANH MỤC BẢNG 2.1 Mối quan hệ các ngành trong ngành thủy sản .................................................. 17 2.2. Diện tích nuôi trồng thủy sản Việt Nam phân theo vùng giai đoạn 2010-2015 ......................................................................................................... 37 2.3. Diện tích nuôi trồng thủy sản phân theo loại nuôi và nước nuôi của Việt Nam giai đoạn 2010-2015 ................................................................................ 38 2.4. Sản lượng nuôi trồng thủy sản phân bổ theo khu vực ..................................... 39 2.5. Diện tích, sản lượng nuôi trồng thủy sản tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2010-2015 ......................................................................................................... 41 2.6. Diện tích nuôi trồng thủy sản phân theo loài, phương thức và môi trường tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2010-2015 ................................................... 42 3.1. Nội dung thu thập tài liệu thứ cấp .................................................................... 56 3.2. Số lượng cơ sở khảo sát dựa vào từng loài nuôi .............................................. 58 3.3. Số cơ sở điều tra các huyện vùng ven biển ....................................................... 58 3.4. Khung phân tích SWOT ................................................................................... 62 4.1. Diện tích nuôi trồng thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2010 – 2015 ...................................................................................................... 68 4.2. Diện tích nuôi trồng thủy sản phân theo loại thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2010 – 2015 .................................................................... 70 4.3. Diện tích nuôi trrồng thủy sản của cơ sở vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa ........ 72 4.4. Diện tích nuôi trồng thủy sản phân theo phương thức nuôi vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2010 – 2015 .................................................... 74 4.5. Mô tả sự phát triển các chủng loại sản phẩm nuôi trồng thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa .................................................................................. 75 4.6. Mô tả sự phát triển các hình thức nuôi trồng thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa ........................................................................................................ 77 4.7. Số lượng các hình thức tổ chức sản xuất trong nuôi trồng thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa .................................................................................. 78 4.8. Hình thức tổ chức nuôi trồng thủy sản phân theo các huyện vùng ven biển năm 2015 .................................................................................................. 79 viii 4.9. Hình thức liên kết trong sản xuất và tiêu thụ sản phẩm thủy sản của các cơ sở nuôi trồng thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa ................................ 83 4.10. Số lượt tham gia các lớp tập huấn, thông tin tuyên truyền ............................... 84 4.11. Nhận thức nuôi trồng thủy sản theo hướng VietGAP của các hộ ..................... 85 4.12. So sánh hiệu quả mô hình dự án với mô hình đối chứng ................................. 87 4.13. Tỷ lệ tiêu thụ sản phẩm qua các tác nhân trong nuôi trồng thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa .................................................................................. 90 4.14. Khó khăn trong việc tiêu thụ sản phẩm của các loại hình nuôi trồng thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa ................................................................... 91 4.15. Năng suất nuôi trồng thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa phân theo loài nuôi giai đoạn 2010 – 2015 ....................................................................... 93 4.16. Sản lượng nuôi trồng thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa phân theo loài nuôi giai đoạn 2010 – 2015 ....................................................................... 95 4.17. Năng suất, sản lượng bình quân hộ của các loại hình trong nuôi trồng thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa ........................................................... 95 4.18. Giá trị sản xuất nuôi trồng thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2010 – 2015 ............................................................................................. 96 4.19. Chi phí sản xuất của các hộ và trang trại nuôi trồng thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa phân theo loài nuôi (tính bình quân 1 ha) ..................... 100 4.20. Kết quả và hiệu quả kinh tế nuôi trồng thủy sản ............................................ 102 4.21. Số lượng lao động tham gia nuôi trồng thủy sảnvùng ven biển tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2010 – 2015 .................................................................. 104 4.22. Một số hoạt động nuôi trồng thủy sản có thể ảnh hưởng và tác động đến môi trường ...................................................................................................... 106 4.23. Đánh giá của người nuôi trồng thủy sản về việc vay vốn............................... 108 4.24. Lý do khó tiếp cận nguồn vốn của các hộ nuôi trồng thủy sản ...................... 109 4.25. Số lượng doanh nghiệp chế biến thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2010 – 2015 .................................................................................... 114 4.26. Khó khăn trong việc tiếp cận nguồn vốn phục nuôi trồng thủy sản các loại hình vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa .................................................. 116 4.27. Tình hình lao động của các loại hình nuôi trồng thủy sảnvùng ven biển tỉnh Thanh Hóa ............................................................................................... 118 ix 4.28. Nguồn giống trong nuôi trồng thủy sản các loại hình vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa ...................................................................................................... 119 4.29. Khó khăn trong việc tiếp cận nguồn thức ăn phục vụ nuôi trồng thủy sản các loại hình vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa .................................... 122 4.30. Khó khăn trong việc tiếp cận nguồn thuốc thủy sản phục vụ nuôi trồng thủy sản các loại hình vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa .................................... 123 4.31. Thống kê các biến đưa vào mô hình ............................................................... 126 4.32. Kết quả ước lượng mô hình các yếu tố ảnh hưởng năng suất tôm sú vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa ....................................................................... 127 4.33. Kết quả phân tích SWOT cho nuôi trồng thủy sản vùng ven biển Thanh Hóa ...................................................................................................... 128 4.34. Danh mục các dự án đầu tư chủ yếu cho nông lâm thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa đến năm 2020 ................................................................ 141 x DANH MỤC SƠ ĐỒ 2.1. Mối liên kết giữa dọc giữa các chủ thể trong ngành nuôi trồng thủy sản ........ 20 3.1. Khung phân tích phát triển nuôi trồng thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa ........................................................................................................ 50 4.1. Phân cấp chức năng lập, thực hiện quản lý quy hoạch nuôi trồng thủy sản vùng ven biển tỉnh Thanh Hóa ................................................................. 134 4.2. Mô hình quản lý cộng đồng tổ hợp tác nuôi trồng thủy sản ........................... 137 DANH MỤC HÌNH 4.1. Mô hình liên kết trong tiêu thụ sản phẩm tôm thương phẩm của hợp tác xã nuôi trồng thủy sản Hoằng Phong, Hoằng Hóa ............................................. 82 4.2. Mô hình nuôi lách vụ tại Cồn Trường, Hoằng Châu, Hoằng Hóa ................