Luận án Phát triển phẩm chất, năng lực học sinh Trung học Phổ thông trong dạy học ngữ văn qua hoạt động trải nghiệm

ỦY BAN NHÂN DÂN TỈNH TRÀ VINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH ISO 9001:2015 TRƯƠNG THANH TÒNG PHÁT TRIỂN PHẨM CHẤT, NĂNG LỰC HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG DẠY HỌC NGỮ VĂN QUA HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM LUẬN ÁN TIẾN SĨ Ngành: Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Ngữ văn TRÀ VINH, NĂM 2024 ỦY BAN NHÂN DÂN TỈNH TRÀ VINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH TRƯƠNG THANH TÒNG PHÁT TRIỂN PHẨM CHẤT, NĂNG LỰC HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG DẠY HỌC NGỮ VĂN QUA HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM LUẬN ÁN TIẾN SĨ Ngành: Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Ngữ văn Người hướng dẫn khoa học: 1. GS.TS. Lã Nhâm Thìn 2. GS.TS. Phạm Tiết Khánh TRÀ VINH, NĂM 2024 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi dưới sự hướng dẫn của GS.TS. Lã Nhâm Thìn và GS.TS. Phạm Tiết Khánh. Các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nào khác. Tôi xin cam đoan và chịu trách nhiệm về các thông tin và trích dẫn nguồn trong luận án này. Trà Vinh, ngày 15 tháng 01 năm 2024 Tác giả Trương Thanh Tòng ii LỜI CẢM ƠN Tôi tin rằng nếu không có những sự hỗ trợ quý báu của GS.TS. Lã Nhâm Thìn và GS.TS. Phạm Tiết Khánh, tôi sẽ không thể hoàn thành nghiên cứu này. Trước hết, tôi xin trân trọng cảm ơn GS.TS. Lã Nhâm Thìn và PGS.TS. Phạm Tiết Khánh đã tận tình hướng dẫn, động viên, dành nhiều thời gian trao đổi và định hướng cho tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Tôi chân thành cảm ơn quý lãnh đạo, quý thầy cô Trường Đại học Trà Vinh, Trường Ngôn ngữ – Văn hóa – Nghệ thuật Khmer Nam Bộ và Nhân văn, Phòng Đào tạo Sau Đại học, Khoa Sư phạm, lãnh đạo Trường THPT chuyên Nguyễn Thiện Thành đã tạo điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành luận án này trong điều kiện tốt nhất có thể. Tôi chân thành cảm ơn quý lãnh đạo, quý thầy cô và các em học sinh của Trường THPT chuyên Nguyễn Thiện Thành, thành phố Trà Vinh; Trường THPT Cầu Kè, huyện Cầu Kè; Trường THPT Hiếu Tử, huyện Tiểu Cần; Trường THPT Nguyễn Đáng, huyện Càng Long, tỉnh Trà Vinh. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn tất cả quý thầy cô; những người thân yêu trong gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã luôn khuyến khích, giúp đỡ và truyền nhiệt huyết để tôi hoàn thành luận án. iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN ..................................................................................................... ii MỤC LỤC ......................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC TỪ, CỤM TỪ VIẾT TẮT ..................................................... vi DANH MỤC BẢNG BIỂU ............................................................................... vii DANH MỤC HÌNH VẼ, BIỂU ĐỒ ................................................................... viii MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu .................................................................. 1 2. Mục tiêu nghiên cứu......................................................................................... 4 3. Câu hỏi nghiên cứu .......................................................................................... 5 4. Đối tượng nghiên cứu ....................................................................................... 5 5. Phạm vi nghiên cứu .......................................................................................... 5 6. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................. 6 7. Giả thuyết nghiên cứu ...................................................................................... 9 8. Đóng góp của luận án ....................................................................................... 9 9. Kết cấu của luận án ....................................................................................... 10 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .................................... 12 1.1 Nghiên cứu về phẩm chất, năng lực học sinh và hoạt động trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn ...................................................................................................... 12 1.1.1 Nghiên cứu về phẩm chất học sinh ............................................................. 12 1.1.2 Nghiên cứu về năng lực học sinh ................................................................ 14 1.1.3 Nghiên cứu về hoạt động trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn ...................... 18 1.2 Nghiên cứu về dạy học phát triển phẩm chất, năng lực học sinh ...................... 28 1.2.1 Nghiên cứu ở ngoài nước .......................................................................... 28 1.2.2 Nghiên cứu ở trong nước ........................................................................... 31 1.3 Nghiên cứu về phát triển phẩm chất, năng lực học sinh trong dạy học Ngữ văn qua hoạt động trải nghiệm .......................................................................... 31 1.3.1 Nghiên cứu ở ngoài nước .......................................................................... 35 1.3.2 Nghiên cứu ở trong nước ........................................................................... 40 1.4 Những vấn đề còn bỏ ngỏ ............................................................................. 44 iv Tiểu kết chương 1 ............................................................................................. 46 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI..................... 47 2.1 Cơ sở lí luận ................................................................................................ 47 2.1.1 Cơ sở lí luận về giáo dục học .................................................................... 47 2.1.1.1 Hoạt động trải nghiệm và hoạt động trải nghiệm trong môn Ngữ văn ........ 47 2.1.1.2 Quan điểm lấy người học làm trung tâm và hoạt động học tập................... 50 2.1.1.3 Dạy học theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh ......... 54 2.1.1.4 Lí thuyết đa trí tuệ và hoạt động trải nghiệm ............................................ 56 2.1.2 Cơ sở lí luận về về văn học ........................................................................ 57 2.1.1 Văn học trong cuộc sống ............................................................................ 59 2.1.2 Văn học trong nhà trường .......................................................................... 61 2.1.3 Lí thuyết về tiếp nhận văn học; thuyết tương tạo; thể loại lời nói, thể loại của văn bản tác phẩm văn học ........................................................................ 64 2.1.3 Cơ sở lí luận về chương trình, SGK Ngữ văn 2018 ...................................... 68 2.1.3.1 Về chương trình môn Ngữ văn 2018 ........................................................ 68 2.1.3.2 Về sách giáo khoa Ngữ văn 2018............................................................. 71 2.2 Cơ sở thực tiễn ............................................................................................. 75 2.2.1 Cơ sở thực tiễn về dạy học môn Ngữ văn qua hoạt động trải nghiệm ở trường trung học phổ thông .................................................................................. 75 2.2.2 Đánh giá thực trạng dạy học môn Ngữ văn qua hoạt động trải nghiệm ở trường trung học phổ thông .................................................................................. 89 Tiểu kết chương 2 ............................................................................................. 94 CHƯƠNG 3: TỔ CHỨC DẠY HỌC NGỮ VĂN QUA HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM ......................................................................................................... 95 3.1 Mục tiêu dạy học Ngữ văn qua hoạt động trải nghiệm để phát triển phẩm chất, năng lực học sinh trung học phổ thông ...................................................... 95 3.2 Nguyên tắc dạy học Ngữ văn qua hoạt động trải nghiệm để phát triển phẩm chất, năng lực học sinh trung học phổ thông.............................................. 97 3.3 Phương thức tổ chức và loại hình hoạt động trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn ....................................................................................................... 102 3.4 Quy trình tổ chức, mô hình, dạng thức trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn. 106 3.4.1 Quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn ............ 106 v 3.4.2 Mô hình hoạt động trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn ............................. 111 3.4.2.1 Mô hình hoạt động trải nghiệm Khám phá ............................................. 111 3.4.2.2 Mô hình hoạt động trải nghiệm Thể nghiệm, tương tác ........................... 112 3.4.2.3 Mô hình hoạt động trải nghiệm Cống hiến ............................................. 113 3.4.2.4 Mô hình hoạt động trải nghiệm Nghiên cứu............................................ 115 3.4.3 Khắc phục độ vênh giữa lí thuyết về các MH HĐTN với việc ứng dụng trong thực tiễn dạy học Ngữ văn ...................................................................... 116 3.4.4 Các hình thức và dạng thức trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn ................. 117 3.4.4.1 Các hình thức trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn .................................. 117 3.4.4.2 Các dạng thức trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn.................................. 119 3.5 Phương pháp dạy học tích cực trong dạy học Ngữ văn qua hoạt động trải nghiệm ................................................................................................... 122 3.5.1 Phương pháp dạy học giải quyết vấn đề .................................................. 123 3.5.2 Phương pháp dạy học đóng vai ............................................................... 123 3.5.3 Phương pháp dạy học dự án .................................................................... 125 3.5.4 Phương pháp dạy học khám phá ............................................................. 126 3.5.5 Phương pháp dạy học hợp tác ................................................................. 128 3.5.6 Phương pháp dạy học theo hướng nghiên cứu ......................................... 129 3.6 Bảng danh mục thể loại, văn bản ứng dụng các mô hình và dạng thức trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn ............................................................. 131 3.6.1 Bộ Cánh Diều – Lớp 10 và 11 ................................................................ 131 3.5.2 Bộ Kết nối tri thức với cuộc sống – Lớp 10 và 11 ................................... 133 3.5.2 Bộ Chân trời sáng tạo – Lớp 10 và 11 .................................................... 134 Tiểu kết chương 3 ............................................................................................ 138 CHƯƠNG 4: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .................................................. 139 4.1 Mục tiêu thực nghiệm ................................................................................. 139 4.1.1 Mục tiêu thực nghiệm vòng 1 ................................................................... 139 4.1.2 Mục tiêu thực nghiệm vòng 2 ................................................................... 139 4.2 Phạm vi, đối tượng và thời gian thực nghiệm ............................................... 139 4.2.1 Phạm vi thực nghiệm ............................................................................... 139 4.2.2 Đối tượng thực nghiệm ............................................................................ 139 4.2.3 Thời gian thực nghiệm............................................................................. 140 vi 4.3 Tiến trình thực nghiệm .............................................................................. 141 4.3.1 Chọn mẫu thực nghiệm ........................................................................... 141 4.3.2 Quy trình tổ chức thực nghiệm ................................................................. 141 4.4 Bộ công cụ thực nghiệm ............................................................................. 143 4.4.1 Chủ đề: Sống với rừng biển bao la (truyện ngắn) ...................................... 143 4.4.2 Chuyên đề học tập: Sân khấu hóa tác phẩm văn học .................................. 168 4.5 Kết quả thực nghiệm .................................................................................. 179 4.5.1 Thực nghiệm vòng 1 ................................................................................ 179 4.5.1.1 Thực nghiệm dạy học chủ đề “Sống với biển rừng bao la” qua hoạt động trải nghiệm ............................................................................................ 179 4.5.1.2 Thực nghiệm dạy học chuyên đề “Sân khấu hóa tác phẩm văn học” qua hoạt động trải nghiệm ................................................................................... 184 4.5.1.3 Ý kiến của học sinh .............................................................................. 184 4.5.1.4 Nhận xét của nghiên cứu sinh ................................................................ 184 4.5.2 Thực nghiệm vòng 2 ................................................................................ 187 4.5.2.1 Mẫu thực nghiệm vòng 2 ...................................................................... 188 4.5.2.2 Bộ công cụ thực nghiệm vòng 2 ............................................................ 188 4.5.2.3 Kết quả thực nghiệm vòng 2 .................................................................. 188 4.6 Đánh giá chung về kết quả thực nghiệm ...................................................... 192 4.6.1 Đánh giá định tính ................................................................................... 192 4.6.2 Đánh giá định lượng ................................................................................ 193 4.7 Kết luận thực nghiệm sư phạm .................................................................... 194 Tiểu kết chương 4 ............................................................................................ 197 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ................................................................. 198 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .............................................................................................. 203 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................... 205 vii DANH MỤC CÁC TỪ, CỤM TỪ VIẾT TẮT GDPT Giáo dục phổ thông CT Chương trình CTGD Chương trình giáo dục GV Giáo viên HĐDH Hoạt động dạy học HĐGD Hoạt động giáo dục HĐHT Hoạt động học tập HĐNK Hoạt động ngoại khóa HĐTN Hoạt động trải nghiệm HS Học sinh KT Kiểm tra ĐG Đánh giá KHBD Kế hoạch bài dạy KT – ĐG Kiểm tra đánh giá MH Mô hình NL Năng lực NLNN Năng lực ngôn ngữ NLVH Năng lực văn học NLTM Năng lực thẩm mĩ PC Phẩm chất PPDH Phương pháp dạy học SGK Sách giáo khoa THPT Trung học phổ thông viii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1 Bảng so sánh giữa HĐNK môn Ngữ văn của CTGD 2006 và HĐTN trong môn Ngữ văn của CT GDPT 2018 .......................................................... 25 Bảng 2.1 Tên các chủ đề/ chuyên đề trong 3 bộ SGK Ngữ văn lớp 10 – CT Ngữ văn 2018. ............................................................................................... 73 Bảng 2.2 Tên các chủ đề/ chuyên đề trong 3 bộ SGK Ngữ văn lớp 11 – CT Ngữ văn 2018. ............................................................................................... 73 Bảng 2.3. Số lượng GV và HS tham gia khảo sát ................................................ 75 Biểu đồ 2.1 Hình thức dạy học thường được sử dụng ......................................... 76 Biểu đồ 2.2 PPDH Ngữ văn qua HĐTN thường được sử dụng............................. 78 Biểu đồ 2.3 Những điều kiện cần thiết để dạy học Ngữ văn qua HĐTN hiệu quả.. 81 Biểu đồ 2.4 Những khó khăn HS thường gặp khi tham gia học tập qua HĐTN ..... 86 Biểu đồ 2.5 Điểm khác biệt trong giờ dạy Ngữ văn qua HĐTN ........................... 88 Hình 3.1 Mô hình hoạt động trải nghiệm Khám phá.......................................... 111 Hình 3.2 Mô hình hoạt động trải nghiệm Thể nghiệm, tương tác ....................... 112 Hình 3.3 Mô hình hoạt động trải nghiệm Cống hiến.......................................... 113 Bảng 3.4 Mô hình hoạt động trải nghiệm Nghiên cứu ....................................... 115 Bảng 3.1 Các dạng thức hoạt động trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn .............. 118 Bảng 3.2 Quy trình tổ chức các dạng thức hoạt động trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn ................................................................................................................. 120 Bảng 3.3 Danh mục thể loại, văn bản ứng dụng mô hình hoạt động trải nghiệm với dạng thức trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn đối với CT lớp 10 và CT lớp 11 – Bộ Cánh Diều ............................................................................... 130 Bảng 3.4 Danh mục thể loại, văn bản ứng dụng mô hình hoạt động trải nghiệm với dạng thức trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn đối với CT lớp 10 và CT lớp 11 – Kết nối tri thức với cuộc sống ........................................................ 132 Bảng 3.5 Danh mục thể loại, văn bản ứng dụng mô hình hoạt động trải nghiệm với dạng thức trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn đối với CT lớp 10 và CT lớp 11 – Chân trời sáng tạo ........................................................................ 134 Bảng 4.1 Thời gian và công việc thực nghiệm .................................................. 135 Bảng 4.2 Kết quả quan sát HĐHT của HS ........................................................ 193 Bảng 4.3 Kết quả phỏng vấn GV ..................................................................... 193 ix DANH MỤC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ Sơ đồ 1.1 Sơ đồ các năng lực trong mối tương quan với 4 trụ cột của UNESCO . 16 Sơ đồ 1.2 Cấu trúc của NL ................................................................................ 18 Sơ đồ 1.3 Mô hình trải nghiệm của Kolb ........................................................... 22 Sơ đồ 1.4 Mô hình hoạt động trải nghiệm trong dạy đọc hiểu ............................... 23 Sơ đồ 1.5 Mô hình hoạt động trải nghiệm trong dạy ngữ văn................................ 23 Sơ đồ 1.6 Mối quan hệ giữa mô hình hoạt động ngoại khóa môn Ngữ văn của Chương trình giáo dục 2006 và mô hình hoạt động trải nghiệm trong môn Ngữ văn của Chương trình giáo dục phổ thông 2018 ................................ 25 Sơ đồ 1.7 Mối quan hệ giữa phương pháp dạy học Ngữ văn và hoạt động trải nghiệm trong môn Ngữ văn...................................................................... 27 Sơ đồ 3.1 Quy trình tổ chức HĐTN trong dạy học Ngữ văn ............................... 107 1 MỞ ĐẦU 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1.1 Sự phát triển của nền kinh tế tri thức toàn cầu và thời đại công nghệ 4.0 đã đặt ra một yêu cầu cấp bách với ngành giáo dục là cần phải đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo nhằm phát triển phẩm chất và năng lực học sinh, tạo nguồn nhân lực chất lượng cao cho đất nước. Báo cáo Chính trị tại Đại hội Đảng lần thứ XII đã xác định rõ phương hướng nhiệm vụ của ngành giáo dục là: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ và đồng bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục, đào tạo theo hướng coi trọng phát triển năng lực, phẩm chất của người học” [24]. Để thực hiện nhiệm vụ này, chúng ta cần có những giải pháp khả thi nhằm khắc phục những hạn chế, bất cập mà một trong số đó là “phương pháp giáo dục, việc thi, kiểm tra và đánh giá kết quả còn lạc hậu, thiếu thực chất”. Vì thế, Nghị quyết Hội ngh