Luận án Phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành Hà Nội

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ KẾ HOẠCH VÀ ĐẦU TƯ VIỆN CHIẾN LƯỢC PHÁT TRIỂN _____________________________ NGUYỄN CÔNG NAM PHÁT TRIỂN SINH KẾ THEO HƯỚNG BỀN VỮNG TRONG LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP Ở NGOẠI THÀNH HÀ NỘI LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH KINH TẾ PHÁT TRIỂN HÀ NỘI – 2024 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ KẾ HOẠCH VÀ ĐẦU TƯ VIỆN CHIẾN LƯỢC PHÁT TRIỂN _____________________________ NGUYỄN CÔNG NAM PHÁT TRIỂN SINH KẾ THEO HƯỚNG BỀN VỮNG TRONG LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP Ở NGOẠI THÀNH HÀ NỘI Chuyên ngành: KINH TẾ PHÁT TRIỂN Mã số: 9310105 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH KINH TẾ PHÁT TRIỂN NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC 1: PGS.TS. Bùi Huy Nhượng 2: PGS. TS. Nguyễn Thị Nguyệt HÀ NỘI – 2024 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án “Phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành Hà Nội” là công trình nghiên cứu cá nhân của tôi. Số liệu, kết quả nghiên cứu của các tổ chức, cá nhân được tham khảo được trích dẫn trung thực. Số liệu và kết quả khảo sát trong luận án là hoàn toàn trung thực và chưa từng sử dụng hoặc công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào khác. Hà Nội, ngày tháng 01 năm 2024 Nghiên cứu sinh Nguyễn Công Nam ii LỜI CẢM ƠN Ngoài nỗ lực của bản thân, tác giả còn nhận được sự giúp đỡ, hỗ trợ tích cực của các tập thể và cá nhân để hoàn thành luận án “Phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành Hà Nội”. Trước hết, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc đến thầy, cô: PGS. TS. Bùi Huy Nhượng và PGS.TS. Nguyễn Thị Nguyệt, người trực tiếp hướng dẫn tôi hoàn thành luận án. Thầy, cô đã chỉ bảo, hướng dẫn và giúp đỡ tận tình trong suốt quá trình làm luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Viện trưởng Viện Chiến lược phát triển, Ban Lãnh đạo Viện, Ban Lãnh đạo và tập thể Văn phòng Viện và các các thầy, cô giảng dạy tại Viện Chiến lược phát triển, các thầy, cô giảng dạy tại trường Đại học Kinh tế Quốc dân, Lãnh đạo và tập thể các phòng chuyên môn Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Phòng kinh tế UBND các huyện trên địa bàn Hà Nội, Sở Du lịch Hà Nội, các nhà khoa học và đơn vị liên quan đã giúp đỡ tôi thu thập số liệu, đóng góp những ý kiến quý báu giúp tôi hoàn thành luận án. Tôi cũng gửi lời cảm ơn chân thành đến gia đình, bạn bè, đồng nghiệp tại Viện Chiến lược phát triển đã động viên, tạo điều kiện thuận lợi giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận án. Hà Nội, ngày tháng 01 năm 2024 Nghiên cứu sinh Nguyễn Công Nam iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ..................................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................................... ii MỤC LỤC ............................................................................................................................... iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ............................................................................................... vi DANH MỤC BẢNG ............................................................................................................ viii DANH MỤC HÌNH ................................................................................................................ x DANH MỤC PHỤ LỤC ........................................................................................................ xi PHẦN MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN PHÁT TRIỂN SINH KẾ THEO HƯỚNG BỀN VỮNG TRONG LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP ............................................................................................. 11 1.1. Tổng quan về sinh kế theo hướng bền vững ...................................................... 11 1.1.1. Về sinh kế .................................................................................................... 11 1.1.2. Về sinh kế theo hướng bền vững ................................................................. 13 1.2. Tổng quan về các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển sinh kế theo hướng bền vững ................................................................................................................................ 18 1.2.1. Đô thị hóa của thành phố và ảnh hưởng của nó tới sinh kế của ngoại thành ... 18 1.2.2. Chính sách phát triển khu vực ngoại thành ................................................. 21 1.2.3. Phát triển kết cấu hạ tầng ở ngoại thành ...................................................... 23 1.2.4. Khả năng tài chính để phát triển sinh kế của khu vực ngoại thành ............ 24 1.2.5. Yếu tố con người của vùng ngoại thành ...................................................... 26 1.3. Tổng quan về hiệu quả phát triển sinh kế .......................................................... 29 1.3.1. Về bản chất hiệu quả phát triển sinh kế ....................................................... 29 1.3.2. Về đánh giá hiệu quả phát triển sinh kế ...................................................... 32 1.4. Đánh giá kết quả tổng quan ................................................................................. 38 1.4.1. Những điểm có thể kế thừa cho luận án ...................................................... 38 1.4.2. Những vấn đề luận án cần tiếp tục nghiên cứu làm rõ ................................ 38 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN SINH KẾ THEO HƯỚNG BỀN VỮNG TRONG LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP Ở NGOẠI THÀNH THÀNH PHỐ TRỰC THUỘC TRUNG ƯƠNG ...... 40 2.1. Cơ sở lý luận về phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành của thành phố trực thuộc trung ương ................................. 40 2.1.1. Khái niệm về sinh kế theo hướng bền vững ở ngoại thành ......................... 40 iv 2.1.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành thành phố trực thuộc trung ương ........................... 53 2.1.3. Đánh giá phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành của thành phố trực thuộc trung ương .............................................. 63 2.2. Kinh nghiệm phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành của một số thành phố trực thuộc trung ương ở trong nước ............................................................................................................................... 66 2.2.1. Kinh nghiệm của thành phố Hồ Chí Minh .................................................. 66 2.2.2. Kinh nghiệm của thành phố Hải Phòng ....................................................... 68 2.2.3. Bài học cho thành phố Hà Nội đối với phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành ............................................................. 70 CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN SINH KẾ THEO HƯỚNG BỀN VỮNG TRONG LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP Ở NGOẠI THÀNH HÀ NỘI ........................ 72 3.1. Khái quát ảnh hưởng từ đặc điểm tự nhiên, kinh tế, xã hội ngoại thành Hà Nội và tình hình thực hiện chức năng của các cấp chính quyền thành phố Hà Nội đối với phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ....................... 72 3.1.1. Đặc điểm tự nhiên, kinh tế, xã hội ngoại thành Hà Nội và ảnh hưởng của các yếu tố tới phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành Hà Nội ................................................................................................ 72 3.1.2. Tình hình thực hiện chức năng của chính quyền thành phố Hà Nội để phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ............................ 86 3.2. Thực trạng phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành Hà Nội ................................................................................................... 92 3.2.1. Khái quát phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ...... 93 3.2.2. Đánh giá phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành Hà Nội thông qua điều tra khảo sát ............................................... 109 3.3. Đánh giá tổng quát thực trạng phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành Hà Nội ........................................................... 118 3.3.1. Kết quả đạt được và nguyên nhân đối với phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành Hà Nội ...................................... 118 3.3.2. Hạn chế và nguyên nhân của hạn chế trong phát triển sinh kế lĩnh vực nông nghiệp theo hướng bền vững ở ngoại thành Hà Nội ............................................ 120 CHƯƠNG 4 ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN SINH KẾ THEO HƯỚNG BỀN VỮNG TRONG LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP Ở NGOẠI THÀNH HÀ NỘI ĐẾN NĂM 2030 .................................................................................................. 124 v 4.1. Định hướng phát triển kinh tế - xã hội và phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành Hà Nội ....................................... 124 4.1.1. Bối cảnh và định hướng phát triển kinh tế - xã hội ngoại thành thành phố Hà Nội đến năm 2030 ................................................................................................ 124 4.1.2. Định hướng phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ngoại thành Hà Nội đến năm 2030 .......................................................... 130 4.2. Giải pháp gia tăng phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành phố Hà Nội đến năm 2030 ................................................... 138 4.2.1. Các căn cứ đề xuất giải pháp ..................................................................... 138 4.2.2. Các giải pháp chủ yếu phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành Hà Nội ...................................................................... 138 KẾT LUẬN .......................................................................................................................... 158 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .................................................................................................... 159 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................ 160 PHỤ LỤC ............................................................................................................................ 174 vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Từ viết đầy đủ ATTP An toàn thực phẩm BĐKH Biến đổi khí hậu CMCN 4.0 Cách mạng công nghiệp 4.0 CNH Công nghiệp hóa CSHT Cơ sở hạ tầng CTRSH Chất thải rắn sinh hoạt DFID Bộ Phát triển Quốc tế Anh DN Doanh nghiệp DTTS Dân tộc thiểu số ĐBSCL Đồng bằng sông Cửu Long ĐBSH Đồng bằng sông Hồng ĐTH Đô thị hóa GRDP Tổng sản phẩm trên địa bàn GTSL Giá trị sản lượng HĐND Hội đồng nhân dân HTX Hợp tác xã IDS Viện Nghiên cứu Phát triển IFAD Quỹ phát triển nông nghiệp quốc tế KHCN Khoa học công nghệ KHKT Khoa học kỹ thuật LLLĐ Lực lượng lao động MHSKBV Mô hình sinh kế bền vững NSLĐ Năng suất lao động vii Từ viết tắt Từ viết đầy đủ NTM Nông thôn mới OCOP Mỗi xã một sản phẩm RAT Rau an toàn SPSS Thống kê cho các ngành khoa học xã hội TCH Toàn cầu hóa THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông TMĐT Thương mại điện tử TNHH Trách nhiệm hữu hạn TNBQ Thu nhập bình quân UDCNC Ứng dụng công nghệ cao UNDP Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc UNESCO Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hợp Quốc UBND Ủy ban nhân dân VietGAP Thực hành sản xuất nông nghiệp tốt ở Việt Nam WCED Ủy ban Môi trường và Phát triển Thế giới viii DANH MỤC BẢNG Bảng 1: Mẫu khảo sát các ý kiến đối với các lĩnh vực sinh kế tiêu biểu ở ngoại thành Hà Nội .................................................................................................................... 8 Bảng 2: Bảng giá trị của thang đo ........................................................................... 9 Bảng 2.1: Tổng hợp sinh kế trong lĩnh vực nông nghiệp có thể phát triển ở ngoại thành của thành phố trực thuộc trung ương ........................................................... 52 Bảng 3.1: Hiện trạng sử dụng đất nông, lâm nghiệp của các huyện ngoại thành Hà Nội . 74 Bảng 3.2: Dân số thành thị, diện tích đất nông nghiệp giảm của Hà Nội giai đoạn 2011-2022 ............................................................................................................ 80 Bảng 3.3: Tổng hợp các chủ trương, chính sách phát triển sinh kế bền vững ở ngoại thành Hà Nội đến năm 2022 ................................................................................. 81 Bảng 3.4: Một số chỉ tiêu về hệ thống giao thông khu vực ngoại thành Hà Nội .... 82 Bảng 3.5: Hệ thống thủy lợi trên địa bàn ngoại thành Hà Nội ............................... 83 Bảng 3.6: Một số tác động của toàn cầu hóa và cách mạng công nghiệp 4.0 tới phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành Hà Nội ........ 86 Bảng 3.7: Lao động làm việc theo loại hình sinh kế trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành Hà Nội ............................................................................................... 94 Bảng 3.8: Một số chỉ tiêu về xuất khẩu nông sản của Hà Nội đến năm 2022 ......... 95 Bảng 3.9: Tổng hợp phát triển sinh kế bền vững đối với lĩnh vực trồng trọt ......... 96 Bảng 3.10: Thu nhập của các dạng sinh kế quan trọng trong lĩnh vực trồng trọt, năm 2022 ... 103 Bảng 3.11: Một số chỉ tiêu về sinh kế trong lĩnh vực chăn nuôi ở ngoại thành Hà Nội ... 104 Bảng 3.12: Thu nhập của sinh kế trong lĩnh vực chăn nuôi, năm 2022 ................ 105 Bảng 3.13: Phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực chăn nuôi ..... 106 Bảng 3.14: Một số chỉ tiêu về sinh kế trong chăn nuôi ở ngoại thành Hà Nội ..... 108 Bảng 3.15: Lĩnh vực và đối tượng mẫu khảo sát ................................................. 110 Bảng 3.16: Một số chỉ tiêu về lao động sinh kế trong các lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành Hà Nội ............................................................................................. 118 Bảng 4.1: Dự báo đô thị hóa của thành phố Hà Nội ............................................ 126 Bảng 4.2: Dự báo đất nông nghiệp và lao động dôi dư từ khu vực nông nghiệp vùng ngoại thành Hà Nội đến năm 2030 ...................................................................... 129 Bảng 4.3: Dự báo nhu cầu nông sản thực phẩm của thành phố Hà Nội đến năm 2025 và năm 2030 ....................................................................................................... 131 Bảng 4.4: Dự báo chỉ số so sánh về hiệu quả của các loại hình sinh kế trong lĩnh vực nông nghiệp theo hướng bền vững ở ngoại thành Hà Nội đến năm 2030 ............. 132 ix Bảng 4.5: Dự báo một số chỉ tiêu hiệu quả của các loại hình sinh kế trong lĩnh vực trồng trọt, năm 2030, giá hiện hành .................................................................... 134 Bảng 4.6: Dự báo một số chỉ tiêu hiệu quả của sinh kế trong lĩnh vực chăn nuôi và thủy sản năm 2030, giá hiện hành ....................................................................... 137 Bảng 4.7: Dự báo vốn đầu tư cho lĩnh vực nông nghiệp ngoại thành Hà Nội ...... 141 Bảng 4.8: Dự báo đào tạo nhân lực cho lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành Hà Nội ........ 146 x DANH MỤC HÌNH Hình 1: Khung nghiên cứu của luận án ................................................................... 4 Hình 3.1: Bản đồ hành chính Hà Nội .................................................................... 73 Hình 3.2: Dân số các huyện ngoại thành Hà Nội năm 2022 .................................. 76 Hình 3.3: Diện tích đất nông nghiệp giảm và số lao động nông nghiệp Hà Nội ..... 79 dôi dư giai đoạn 2011 -2022 ................................................................................. 79 Hình 3.4: Đánh giá của các chủ thể sản xuất về các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển sinh kế trong lĩnh vực nông nghiệp ..................................................... 111 Hình 3.5: Số lao động thường xuyên bình quân của các loại hình sinh kế trong lĩnh vực nông nghiệp chính ........................................................................................ 113 Hình 3.6: Thu nhập bình quân 1 lao động theo các loại hình sinh kế trong lĩnh vực nông nghiệp chính .............................................................................................. 113 Hình 3.7: Lợi nhuận bình quân theo các loại hình sinh kế trong lĩnh vực nông nghiệp chính .................................................................................................................. 114 Hình 3.8: Đánh giá của các chủ thể sản xuất đối với từng tiêu chí cụ thể của hiệu quả kinh tế ................................................................................................................ 115 Hình 3.9: Đánh giá của các chủ thể sản xuất đối với từng tiêu chí cụ thể của hiệu quả xã hội ................................................................................................................. 116 Hình 3.10: Đánh giá của các chủ thể sản xuất đối với từng tiêu chí cụ thể của hiệu quả môi trường ................................................................................................... 117 Hình 4.1: Vùng ngoại thành và định hướng lên quận của các huyện của thành phố Hà Nội đến năm 2030 .............................................................................................. 127 xi DANH MỤC PHỤ LỤC Phụ lục 1: Phiếu khảo sát về phát triển sinh kế trong lĩnh vực nông nghiệp theo hướng bền vững ở ngoại thành Hà Nội ................................................................................... 174 Phụ lục 2: Mô hình phân tích ..................................................................................... 180 Phụ lục 3: Thiết kế bảng thang đo xây dựng bảng hỏi ............................................... 183 Phụ lục 4: Kết quả tổng hợp tác động của các yếu tố đến hiệu quả kinh tế, hiệu quả xã hội và hiệu quả môi trường của các mô hình sinh kế nông nghiệp theo hướng bền vững ..................................................................................................................................... 187 Phụ lục 5: Nội dung chi tiết của phần phân tích định lượng mô hình ........................ 189 Phụ lục 6: Một số hình ảnh khảo sát các mô hình sinh kế trong lĩnh vực nông nghiệp khu vực ngoại thành Hà Nội ........................................................................................ 197 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Lý luận cũng còn những vấn đề chưa rõ. Vấn đề phát triển sinh kế đã được giới quản lý cũng như các nhà khoa học quan tâm và bàn thảo nhiều nhưng sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành những thành phố trực thuộc trung ương đang có nhiều vấn đề lý luận chưa được nghiên cứu thỏa đáng. Nổi bật như sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp được hiểu như thế nào cho đúng, phát triển nó ra sao, các yếu tố ảnh hưởng trực tiếp đến phát triển sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp là gì và thứ tự quan trọng của chúng ra sao; chỉ tiêu nào phản ánh sinh kế bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành của thành phố trực thuộc trung ương là gì thì dường như chưa được nghiên cứu đầy đủ. Thực tiễn vấn đề sinh kế theo hướng bền vững trong lĩnh vực nông nghiệp ở ngoại thành Hà Nội còn ít