Luận án Phát triển thị trường điện cạnh tranh tại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI ĐINH XUÂN BÁCH PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG ĐIỆN CẠNH TRANH TẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội, tháng 12/2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI ĐINH XUÂN BÁCH PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG ĐIỆN CẠNH TRANH TẠI VIỆT NAM Chuyên ngành : Quản lý kinh tế Mã số : 9.31.01.10 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS Nguyễn Thị Bích Loan 2. PGS.TS Đinh Văn Thành Hà Nội, tháng 12/2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng, luận án tiến sĩ “Phát triển thị trường điện cạnh tranh tại Việt Nam” do tôi thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Kết quả nghiên cứu nêu trong Luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án Đinh Xuân Bách ii LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin chân thành cảm ơn PGS.TS Nguyễn Thị Bích Loan và PGS.TS Đinh Văn Thành đã dành rất nhiều thời gian và tâm huyết hướng dẫn để tôi có thể hoàn thành Luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ tận tình của các Thầy, Cô giáo trong Trường Đại học Thương mại trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành Luận án Tiến sĩ. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã luôn ủng hộ và giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Xin trân trọng cảm ơn! Tác giả luận án Đinh Xuân Bách iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT .................................................................................. vi DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................ x DANH MỤC CÁC HÌNH ....................................................................................... xi MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu ................................................................... 1 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu ......................................................................... 2 3. Mục đích, câu hỏi, đối tượng và phạm vi nghiên cứu ..................................... 10 4. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................... 11 5. Những đóng góp mới của luận án ..................................................................... 13 6. Kết cấu luận án ................................................................................................... 14 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VỀ PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG ĐIỆN CẠNH TRANH .................................................... 15 1.1.Những vấn đề chung về thị trường điện và thị trường điện cạnh tranh ...... 15 1.1.1.Những vấn đề lý luận cơ bản về thị trường điện ......................................... 15 1.1.2. Thị trường điện cạnh tranh .......................................................................... 21 1.2. Phát triển thị trường điện cạnh tranh ............................................................ 32 1.2.1. Khái niệm phát triển thị trường điện cạnh tranh ...................................... 32 1.2.2. Nội dung và các tiêu chí đánh giá sự phát triển thị trường điện cạnh tranh .. 33 1.2.3. Các yếu tố quản lý nhà nước tác động đến phát triển thị trường điện cạnh tranh ......................................................................................................................... 40 1.3.Kinh nghiệm phát triển thị trường điện cạnh tranh của một số quốc gia và bài học cho Việt Nam ...................................................................................................... 42 1.3.1. Kinh nghiệm của Singapore ......................................................................... 43 1.3.2. Kinh nghiệm của Hàn Quốc ......................................................................... 48 1.3.3.Kinh nghiệm của Trung Quốc ...................................................................... 51 1.3.4. Kinh nghiệm một số quốc gia khác .............................................................. 55 1.3.5.Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam .............................................................. 55 Kết luận chương 1 ................................................................................................... 62 iv CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG ĐIỆN CẠNH TRANH TẠI VIỆT NAM ....................................................................................... 63 2.1.Tổng quan về thị trường điện tại Việt Nam .................................................... 63 2.1.1.Khái quát về quá trình hình thành, phát triển thị trường điện tại Việt Nam . 63 2.1.2.Khái quát nhu cầu phụ tải điện tại Việt Nam.............................................. 65 2.1.3. Khái quát các nguồn cung điện năng tại Việt Nam ................................... 66 2.1.4. Khái quát mức giá điện tại Việt Nam .......................................................... 72 2.2.Thực trạng phát triển thị trường điện cạnh tranh tại Việt Nam .................. 74 2.2.1.Thực trạng phát triển thị trường điện bán buôn cạnh tranh .................... 74 2.2.2.Thực trạng phát triển thị trường điện bán lẻ cạnh tranh .......................... 84 2.3.Thực trạng các yếu tố quản lý nhà nước tác động đến phát triển thị trường điện cạnh tranh tại Việt Nam ................................................................................. 92 2.3.1.Thực trạng chính sách phát triển thị trường điện ...................................... 92 2.3.2.Thực trạng tổ chức bộ máy quản lý và điều tiết thị trường điện .............. 95 2.3.3.Thực trạng hệ thống truyền tải điện ............................................................ 97 2.3.4.Thực trạng hoạt động của Đơn vị vận hành Hệ thống điện và Thị trường điện Quốc gia - Trung tâm Điều độ HTĐ Quốc gia ............................................. 99 2.4.Đánh giá chung thực trạng phát triển thị trường điện cạnh tranh tại Việt Nam ......................................................................................................................... 102 2.4.1.Kết quả đạt được trong quá trình phát triển thị trường điện cạnh tranh .. 102 2.4.2.Một số hạn chế, bất cập - Những vấn đề đặt ra trong phát triển thị trường điện cạnh tranh ...................................................................................................... 105 Kết luận Chương 2 ................................................................................................ 119 CHƯƠNG 3. QUAN ĐIỂM, ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG ĐIỆN CẠNH TRANH TẠI VIỆT NAM VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP ............... 120 3.1.Quan điểm phát triển thị trường điện cạnh tranh tại Việt Nam ................ 120 3.1.1.Dự báo phát triển kinh tế và nhu cầu tiêu thụ điện tại Việt Nam ........... 120 3.1.2. Quan điểm phát triển thị trường điện cạnh tranh tại Việt Nam ............ 122 3.2. Định hướng phát triển thị trường điện cạnh tranh tại Việt Nam.............. 122 3.2.1. Về mô hình tổ chức thị trường ................................................................... 122 3.2.2. Về thị trường bán buôn điện cạnh tranh .................................................. 123 3.2.3. Về thị trường bán lẻ điện cạnh tranh ........................................................ 128 3.3. Một số giải pháp quản lý nhà nước nhằm phát triển thị trường điện cạnh tranh tại Việt Nam ............................................................................................................ 135 v 3.3.1. Tiếp tục hoàn thiện cơ chế, chính sách phát triển thị trường điện cạnh tranh ....................................................................................................................... 135 3.3.2. Hoàn thiện mô hình tổ chức thị trường điện cạnh tranh ........................ 140 3.3.3. Tăng cường quản lý, giám sát thị trường điện cạnh tranh ..................... 152 3.3.4. Đầu tư, nâng cấp phát triển cơ sở hạ tầng phục vụ thị trường điện ........ 153 3.3.5. Các giải pháp hỗ trợ phát triển thị trường ............................................... 154 Kết luận chương 3 ................................................................................................. 157 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 158 DANH MỤC BÀI BÁO CÔNG BỐ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI LUẬN ÁN TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Tiếng Việt ACCC Australian Consumer and Competition Commision/ Ủy ban Cạnh tranh và Người tiêu dùng Úc AEMC Ủy ban thị trường năng lượng Úc AEMO Đơn vị vận hành hệ thống điện và thị trường điện Australia AGC Automatic Generation Control/ Điều khiển phát điện tự động AGL Tông ty bán lẻ điện ở Úc. AGO Đàm phán sản lượng điện kế hoạch năm ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á BCT Bộ Công Thương BOT Xây dựng-Vận hành-Chuyển giao BST Giá bán buôn điện nội CAN Giá công suất thị trường CASE Consumers Association of Singapore/ Hiệp hội người tiêu dùng Singapore CBP Cost-Based Pool/ Chào giá theo chi phí CĐTĐL Cơ quan điều tiết trung ương CfD Hợp đồng chênh lệch CNTT Công nghệ thông tin CPI Chỉ số giá tiêu dùng DER Nguồn điện lực phân tán DN Doanh nghiệp DPPA Cơ chế mua bán điện trực tiếp DSC Công ty phân phối DSO Vận hành hệ thống điện phân phối EGO Sản lượng dự kiến năm ELSPOT Trung bình cộng của giá thị trường ngày tới EMA Cơ quan Điều tiết năng lượng EMC Công ty vận hành thị trường điện EMS Quản lý năng lượng ENARSA Công ty nhà nước đặc biệt (ENARSA), chịu trách nhiệm cho sự phát triển năng lượng của Argentina EPTC Công ty Mua bán điện vii ERAV Cục Điều tiết điện lực ERCOT Trung tâm điều độ hệ thống điện cho khu vực bang Texas, Mỹ EU Liên minh châu Âu EVN Tập đoàn Điện lực Việt EVN GENCO Tổng công ty Phát điện EVNCPC Tổng công ty Điện lực miền Trung EVNHCM Tổng công ty Điện lực Thành phố Hồ Chí Minh EVNHN Tổng công ty Điện lực Thành phố Hà Nội EVNNLDC (A0) Trung tâm Điều độ hệ thống điện Quốc gia EVNNPC Tổng công ty Điện lực miền Bắc EVNPC Năm tổng công ty điện lực EVNSPC Tổng công ty Điện lực miền Nam FBMC Cơ chế để phân bổ năng lực xuyên biên giới FIT Feed-in Tariff/ Biểu giá điện hỗ trợ FMP Giá thị trường toàn phần GDP Tổng sản phẩm quốc nội HĐMBĐ Hợp đồng mua bán điện HTĐ Hệ thống điện ID Định danh IES Tư vấn xây dựng quy định vận hành TTĐ Việt Nam IPA Công ty tư vấn phân tích dự án độc lập IPP Nhà máy điện độc lập ISO Independent System Operator/ Nhà điều hành hệ thống độc lập KEPCO Tổng công ty Điện lực Hàn Quốc KNK Khí nhà kính KOREC Uỷ ban điều tiết điện lực Hàn Quốc KPX Korean Electric Power Exchange/ Sàn giao dịch điện lực Hàn Quốc LMP Cơ chế định giá biên nút LNG Khí tự nhiên hóa lỏng MMS Hệ thống thông tin quản lý thị trường điện MPR Đơn vị bán lẻ trực tiếp tham gia thị trường bán buôn điện MSSL Đơn vị cung cấp các dịch vụ cho thị trường viii NCS Nghiên cứu sinh NEA Cơ quan quản trị năng lượng quốc gia NECA Cơ quan quản lý Quy định điện lực quốc gia NEM Thị trường điện quốc gia NEMMCO Công ty vận hành hệ thống điện và thị trường điện NEMS Thị trường điện quốc giá Singapore NGMC National Grid Management Council/ Hội đồng quản lý lưới điện quốc gia NLTT Năng lượng tái tạo NMNĐ Nhà máy nhiệt điện NMPR Đơn vị bán lẻ điện không tham gia thị trường bán buôn điện NP Nord Pool/ Sàn giao dịch năng lượng Bắc Âu NSW Bang New South Wales NVE Cục Năng lượng và Tài nguyên nước OEM Thị trường điện mở PBP Price Based Pool/ Chào giá theo giá sàn Pc Giá hợp đồng mua bán điện PJM Thị trường hoạt động mạnh, ổn định và tăng trưởng tốt là các thị trường tại Mỹ PPA Hợp đồng mua bán điện PSO Công ty vận hành hệ thống điện PVGC Công ty khí Việt Nam Qc Sản lượng hợp đồng QĐ Quyết định QHĐ VII ĐC Quy hoạch điện VII điều chỉnh QHĐ VIII Quy hoạch điện VIII QLD Bang Queensland của Úc QLKT Quản lý kinh tế QLNN Quản lý nhà nước Rsmp Khoản thanh toán cho phần sản lượng được thanh toán theo giá điện năng thị trường SC Công ty bán lẻ SCADA Giám sát điều khiển và thu thập số liệu SGX Sàn Chứng khoán Singapore ix SMHP Nhà máy thủy điện chiến lược đa mục tiêu SMO Đơn vị vận hành hệ thống điện và thị trường điện SMP Giá biên hệ thống SPC State Power Corporation/ Tổng công ty Điện lực Nhà nước TCTĐL Tổng công ty điện lực TĐTN Thuỷ điện tích năng TNHH MTV Trách nhiệm hữu hạn một thành viên TOU Biểu giá điện của Úc TSO Vận hành hệ thống điện truyền tải TT Thông tư TTCK Thị trường cạnh tranh TTĐ Thị trường điện TWBP Two-Way Bidding Pool/ Chào gia hai chiều USEP Uniform Singapore Energy Price/ Giá năng lượng thống nhất của Singapore VAT Thuế giá trị gia tăng VCGM Thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam VIC Bang Victoria VREM Thị trường bán lẻ điện cạnh tranh VWEM Thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam WEM Thị trường bán buôn điện Australia x DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 0.1: Các chỉ tiêu cơ bản đánh giá sự phát triển của thị trường .......................... 6 Bảng 0.2: Quy mô và cơ cấu mẫu khảo sát ............................................................... 12 Bảng 1.1 So sánh 2 thị trường theo chi phí và theo giá ............................................ 21 Bảng 1.2: Phân loại chỉ số TTĐ ................................................................................ 39 Bảng 1.3: Các chỉ số được các bên quan tâm............................................................ 40 Bảng 1.4: Các phương án lựa chọn mua điện của khách hàng Singapore ................ 46 Bảng 2.1: Cơ cấu nguồn theo loại hình tham gia TTĐ ............................................. 65 Bảng 2.2: Nhu cầu phụ tải điện tại Việt Nam giai đoạn 2012-2022 ......................... 65 Bảng 2.3: Phụ tải hệ thống điện quốc gia giai đoạn 2012-2023 ............................... 78 Bảng 2.4: Nguồn mới trên 30MW vào vận hành giai đoạn 2012 - 2022 .................. 79 Bảng 2.5: Thống kê công suất đặt nguồn NLTT giai đoạn 2012 – 2022 .................. 81 Bảng 2.6: Các chỉ sổ được các bên quan tâm............................................................ 85 Bảng 2.7: Thống kê các lần điều chỉnh giá bán lẻ điện 2010 - 2023 ........................ 87 Bảng 2.8: Sản lượng điện theo từng cấp điện áp của các TCTĐL ............................ 89 Bảng 2.9: Tỷ lệ số lượng khách hàng từng cấp điện áp của các TCTĐL ................. 89 Bảng 2.10: Tỷ lệ cơ cấu khách hàng giữa các TCTĐL ............................................. 90 Bảng 2.11: Giá trần thị trường điện theo các năm .................................................. 111 Bảng 3.1: Kịch bản tăng trưởng trung bình GDP của Việt Nam (%) ..................... 120 Bảng 3.2: Dự báo sản lượng điện thương phẩm và công suất cực đại .................... 121 Bảng 3.3: Định hướng phát triển nguồn điện .......................................................... 123 Bảng 3.4: Chỉ tiêu phát triển nguồn điện ................................................................ 124 Bảng 3.5: Các giai đoạn triển khai thực hiện thị trường bán lẻ điện ...................... 129 Bảng 3.6: Hình thức giao dịch và mối quan hệ các đơn vị trong cơ chế DPPA ..... 131 Bảng 3.7: Các cấp độ tách bạch chức năng phân phối điện và bán lẻ điện ............ 141 xi DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1: Thị trường toàn phần ................................................................................. 20 Hình 1.2: Thị trường một phần ................................................................................. 20 Hình 1.3: Mô hình công ty điện lực độc quyền liên kết dọc ..................................... 25 Hình 1.4: Mô hình cạnh tranh phát điện (mô hình một người mua duy nhất) .......... 28 Hình 1.5: Thị trường điện cạnh tranh bán buôn (Mô hình nhiều người mua, nhiều người bán) ................................................................................................................. 30 Hình 1.6: Mô hình TTĐ bán lẻ cạnh tranh ................................................................ 31 Hình 1.7: Cấu trúc TTĐ Singapore ........................................................................... 43 Hình 1.8: Các bước phát triển mở rộng phạm vi TTĐ bán lẻ ................................... 45 Hình 1.9: Các bước phát triển mở rộng phạm vi TTĐ bán lẻ ................................... 48 Hình 2.1: Phụ tải hệ thống điện quốc gia giai đoạn 2009-2022 ................................ 66 Hình 2.2: Tăng trưởng thủy điện giai đoạn 2010 – 2023 .......................................... 68 Hình 2.3: Tăng trưởng Nhiệt điện than 2010 – 2023 ................................................ 69 Hình 2.4: Tăng trưởng Tuabin khí giai đoạn 2010 – 2023 ....................................... 69 Hình 2.5: Tăng trưởng Nhiệt điện dầu 2010 – 2021 ................................................. 70 Hình 2.6: Điện nhập khẩu các năm ........................................................................... 72 Hình 2.7: Tương quan công suất đặt, phụ tải và giá điện giai đoạn 2012 - 2022 ..... 73 Hình 2.8: Mô hình tổ chức và cơ chế thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam ................................................................................................................................... 75 Hình 2.9: Thị phần các doanh nghiệp tham gia sản xuất điện tại Việt Nam ............ 77 Hình 2.10: Tương quan phụ tải HTĐ và công suất nguồn điện giai đoạn 2012 – 2023 ................................................................................................................................... 79 Hình 2.11: Thống kê công tác đóng điện các nhà máy điện mặt trời ....................... 80 Hình 2.12: Điểm số khảo sát bên cung điện về mức độ quan trọng của TTĐ .......... 83 Hình 2.13: Điểm số khảo sát bên cung điện về mức độ thực hiện của TTĐ ............ 83 Hình 2.14: Điểm số khảo sát bên cung điện về mức độ hài lòng về TTĐ ................ 84 Hình 2.15: Tỷ lệ sản lượng điện thương phẩm giữa các TCTĐL ............................. 88 Hình 2.16: Tỷ lệ sản lượng điện thương phẩm tại từng cấp điện áp ......................... 89 Hình 2.17: Điểm khảo sát bên cầu điện về mức độ quan trọng của TTĐ ................. 91 Hình 2.18: Điểm khảo sát bên cầu điện về mức độ thực hiện của TTĐ ................... 91 Hình 2.19: Điểm khảo sát bên cầu điện về mức độ hài lòng về TTĐ ....................... 92 Hình 2.20: Lộ trình phát triển Thị trường điện theo QĐ 63/2013/QĐ-TTg ............. 93 Hình 2.21: Cấu trúc bộ máy quản lý - điều tiết thị trường điện Việt Nam ............... 96 xii Hình 2.22: Mô hình tổ chức Tổng công ty truyền tải điện quốc gia ......................... 97 Hình 2.23: Tăng trưởng số lượng các đơn vị phát điện tham gia thị trưởng .......... 103 Hình 2.24: Tỷ trọng các nhà máy trực tiếp chào giá trên hệ thống ......................... 106 Hình 2.25: Giá biên TTĐ trung bình các giờ 6 tháng đầu năm 2019 – 2020 ......... 107 Hình 2.26: Giá CAN trung bình qua các năm ......................................................... 109 Hình 2.27: Giá CAN trung bình các tháng .............................................................. 110 Hình 3.1: Mô hình thị trường điện cạnh tranh Việt Nam ..............