Luận án Quan hệ chính trị - An ninh, kinh tế giữa Nhật Bản và Mỹ từ năm 1951 đến năm 1960

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH _______________________________________________ HOÀNG THỊ MAI HƯƠNG QUAN HỆ CHÍNH TRỊ - AN NINH, KINH TẾ GIỮA NHẬT BẢN VÀ MỸ TỪ NĂM 1951 ĐẾN NĂM 1960 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ NGHỆ AN - 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH _______________________________________________ HOÀNG THỊ MAI HƯƠNG QUAN HỆ CHÍNH TRỊ - AN NINH, KINH TẾ GIỮA NHẬT BẢN VÀ MỸ TỪ NĂM 1951 ĐẾN NĂM 1960 Chuyên ngành: Lịch sử Thế giới Mã số: 9229011 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. PHẠM NGỌC TÂN 2. PGS.TS. VĂN NGỌC THÀNH NGHỆ AN - 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận án này là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận án là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Nếu sai sót tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm. Nghiên cứu sinh Hoàng Thị Mai Hương ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin được tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Phạm Ngọc Tân và PGS.TS Văn Ngọc Thành đã luôn hướng dẫn, đồng hành, giúp đỡ, động viên tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Tôi xin chân thành cảm ơn quý thầy cô Khoa Lịch sử, Trường Sư phạm, Trường Đại học Vinh đã nhiệt tình giúp đỡ, góp ý cho tôi trong quá trình thực hiện Luận án. Tôi xin cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp và gia đình đã luôn động viên, khích lệ và tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện Luận án này. Tác giả Luận án Hoàng Thị Mai Hương iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT .................................................................................... v DANH MỤC BẢNG, BIỂU .................................... Error! Bookmark not defined. MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ...................................... 6 1.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài ................................................................. 6 1.1.1. Các công trình nghiên cứu chính sách đối ngoại của Nhật Bản và Mỹ .......... 6 1.1.2. Các công trình nghiên cứu quan hệ chính trị - an ninh và kinh tế Nhật Bản - Mỹ .................................................................................................. 11 1.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam ................................................................. 17 1.2.1. Những công trình đề cập đến chính sách đối ngoại của Nhật Bản và Mỹ ....................................................................................................... 17 1.2.2. Những công trình đề cập đến quan hệ chính trị - an ninh, kinh tế Nhật Bản - Mỹ .................................................................................................. 20 1.3. Nhận xét về tình hình nghiên cứu và những vấn đề luận án cần tập trung giải quyết ..................................................................................................... 22 1.3.1. Nhận xét chung về tình hình nghiên cứu ................................................ 22 1.3.2. Những vấn đề luận án cần tập trung giải quyết ...................................... 24 Chương 2. NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN QUAN HỆ CHÍNH TRỊ - AN NINH, KINH TẾ GIỮA NHẬT BẢN VÀ MỸ TỪ NĂM 1951 ĐẾN NĂM 1960 ....................................................................................................... 25 2.1. Tình hình quốc tế và khu vực châu Á - Thái Bình Dương ............................ 25 2.1.1. Sự hình thành Trật tự thế giới hai cực và cuộc Chiến tranh lạnh ........... 25 2.1.2. Sự phát triển của Liên Xô, hệ thống XHCN và phong trào giải phóng dân tộc trên thế giới ............................................................................... 28 2.1.3. Sự ra đời và phát triển của nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa ......... 31 2.1.4. Chiến tranh Triều Tiên và Chiến tranh Việt Nam .................................. 33 2.2. Quan hệ Nhật Bản - Mỹ trước năm 1951 ...................................................... 36 2.2.1. Quan hệ Nhật Bản - Mỹ trước năm 1945 ............................................... 36 2.2.2. Quan hệ Nhật Bản - Mỹ từ năm 1945 đến năm 1951 ............................. 38 2.3. Tình hình Nhật Bản và chính sách đối ngoại của Nhật Bản đối với Mỹ (1951 - 1960) .......................................................................................................... 43 2.3.1. Tình hình chính trị, kinh tế, xã hội của Nhật Bản (1951 - 1960) ........... 43 2.3.2. Chính sách đối ngoại của Nhật Bản đối với Mỹ (1951 - 1960) ............. 46 2.4. Tình hình Mỹ và chính sách đối ngoại của Mỹ đối với Nhật Bản (1951 - 1960) ....................................................................................................... 50 iv 2.4.1. Tình hình chính trị, kinh tế, xã hội Mỹ (1951 - 1960) ........................... 50 2.4.2. Chính sách đối ngoại của Mỹ đối với Nhật Bản (1951 - 1960) ............. 51 2.5. Vai trò của các nhà lãnh đạo Nhật Bản và Mỹ .............................................. 57 2.5.1. Thủ tướng Nhật Bản Yoshida Shigeru và Kishi Nobusuke ................... 57 2.5.2. Tổng thống Mỹ Harry Truman và Dwight David Eisenhower .............. 59 Tiểu kết chương 2 ................................................................................................. 62 Chương 3. THỰC TRẠNG QUAN HỆ CHÍNH TRỊ - AN NINH, KINH TẾ GIỮA NHẬT BẢN VÀ MỸ TỪ NĂM 1951 ĐẾN NĂM 1960 ..................... 64 3.1. Quan hệ chính trị - an ninh ............................................................................ 64 3.1.1. Tiến trình phát triển của quan hệ chính trị - an ninh Nhật Bản - Mỹ (1951 - 1960) .................................................................................................... 64 3.1.2. Quan hệ chính trị - an ninh Nhật Bản - Mỹ trong các vấn đề cụ thể (1951 - 1960) .................................................................................................... 78 3.2. Quan hệ kinh tế .............................................................................................. 92 3.2.1. Tiến trình phát triển của quan hệ kinh tế Nhật Bản - Mỹ trong những năm 1951 - 1960 .................................................................................... 92 3.2.2. Các lĩnh vực trong quan hệ kinh tế ......................................................... 99 Tiểu kết chương 3 ............................................................................................... 108 Chương 4. NHẬN XÉT VỀ QUAN HỆ CHÍNH TRỊ - AN NINH, KINH TẾ GIỮA NHẬT BẢN VÀ MỸ TỪ NĂM 1951 ĐẾN NĂM 1960 ................... 109 4.1. Kết quả và hạn chế của quan hệ chính trị - an ninh, kinh tế Nhật Bản - Mỹ giai đoạn 1951 - 1960 ................................................................................... 109 4.1.1. Kết quả .................................................................................................. 109 4.1.2. Hạn chế ................................................................................................. 114 4.2. Tác động của quan hệ chính trị - an ninh, kinh tế giữa Nhật Bản và Mỹ giai đoạn 1951 - 1960 ................................................................................. 117 4.2.1. Đối với Nhật Bản ................................................................................ 117 4.2.2. Đối với Mỹ ........................................................................................... 123 4.2.3. Đối với khu vực và quốc tế .................................................................. 126 4.3. Đặc điểm của quan hệ chính trị - an ninh, kinh tế Nhật Bản - Mỹ giai đoạn 1951 - 1960 ................................................................................................ 128 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 146 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ .............................................................................................................. 150 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 151 PHỤ LỤC .............................................................................................................. PL1 v DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT A. Tiếng Anh TT Viết tắt Tiếng Anh Nghĩa tiếng Việt 1 ANZUS Australia, New Zealand, United States Security Treaty Hiệp ước An ninh Australia, New Zealand và Mỹ 2 CENTO Central Treaty Organization Tổ chức Hiệp ước Trung tâm 3 CIA Central Intelligence Agency Cục Tình báo Trung ương Mỹ 4 EU European Union Liên minh châu Âu 5 GATT General Agreement on Tariffs and Trade Hiệp ước chung về thuế quan và thương mại 6 GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội 7 GNP Gross National Product Tổng sản phẩm quốc gia 8 FEFTCL Foreign Exchange and Foreign Trade Control Law Luật trao đổi với nước ngoài và kiểm soát ngoại thương của Nhật Bản 9 IMF International Monetary Fund Quỹ Tiền tệ quốc tế 10 MAP Military Assistance Program Chương trình hỗ trợ quân sự của Mỹ 11 MITI Ministry of International Trade and Industry Bộ Công nghiệp và Thương mại quốc tế của Nhật Bản 12 NATO North Atlantic Treaty Organization Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương 13 SCAP Supreme Commander fo the Allied Powers Chỉ huy tối cao các lực lượng Đồng minh 14 SEATO Southeast Asia Treaty Organization Tổ chức Hiệp ước Đông Nam Á 15 USD United States dollar Đô la Mỹ 16 WB World Bank Ngân hàng Thế giới B. Tiếng Việt TT Viết tắt Nghĩa tiếng Việt 1 CHND Cộng hoà nhân dân 2 CHDCND Cộng hoà dân chủ nhân dân 3 CHDC Cộng hòa dân chủ 4 CNCS Chủ nghĩa cộng sản 5 CNTB Chủ nghĩa tư bản 7 CNXH Chủ nghĩa xã hội 8 GPDT Giải phóng dân tộc 10 Nxb Nhà xuất bản 12 TBCN Tư bản chủ nghĩa 13 XHCN Xã hội chủ nghĩa vi 6 Bảng Bảng 2.1. Tỷ lệ học sinh Nhật Bản đi học qua các năm ........................................... 46 Bảng 2.2. Giá trị viện trợ và cho vay về kinh tế của Mỹ đối với Nhật Bản (1948 -1960) .............................................................................................................. 56 Bảng 3.1. Những nội dung thể hiện mức độ quan hệ Mỹ - Nhật Bản (1951-1960) ....... 77 Bảng 3.2. Hỗ trợ quân sự của Mỹ dành cho thế giới và Nhật Bản (1951-1960) ........... 90 Bảng 3.3. Giá trị hàng hóa và dịch vụ của Mỹ trong Chiến tranh Triều Tiên .......... 93 Bảng 3.4. Chỉ số kinh tế Nhật Bản trong và sau Chiến tranh Triều Tiên ................. 94 Bảng 3.5. Tăng giá của Nhật Bản (so sánh với Mỹ, Anh) trong Chiến tranh Triều Tiên .................................................................................................................. 95 Bảng 3.6. Giá trị xuất, nhập khẩu của Nhật Bản (1951 - 1960) ................................ 98 Bảng 3.7. Cán cân thương mại của Nhật Bản với Mỹ (1951 - 1960) ..................... 101 Bảng 3.8. Khối lượng xuất nhập khẩu giữa Nhật Bản với Mỹ và các khu vực năm 1950, 1955, 1960 ............................................................................................. 102 Bảng 3.9. Đầu tư trực tiếp của Mỹ đến các quốc gia, khu vực trong các năm 1951, 1955, 1960 ..................................................................................................... 105 Bảng 3.10. Đầu tư của Mỹ ở Nhật Bản, Indonesia, Philippines (1951-1960) ................ 106 Bảng 4.1. Giá trị xuất khẩu của Mỹ đến Nhật Bản, Hàn Quốc, Philippines ............... 125 Bảng 4.2. Chi tiêu quân sự của Mỹ (hàng hoá và dịch vụ) ở Nhật Bản, Hàn Quốc, Philippines và Thái Lan (1953 - 1960) ......................................................... 142 Biểu Biểu 4.1. Thị phần của Mỹ trong thương mại Nhật Bản (1931-1977) ................... 112 Biểu 4.2. Tốc độ tăng sản phẩm quốc dân Nhật Bản (tính theo giá cố định) những năm 1953 - 1960 .......................................................................................... 120 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Quan hệ Nhật Bản và Mỹ có lịch sử lâu dài và trải qua nhiều thăng trầm. Từ giữa thế kỷ XIX, Mỹ đã “mở cửa” Nhật Bản và buộc quốc gia này phải ký kết các hiệp ước bất bình đẳng. Từ đó, Nhật Bản trở thành điểm dừng chân quan trọng của Mỹ ở châu Á. Dưới thời Minh Trị, Nhật Bản từng bước đấu tranh và giành được quyền bình đẳng hơn trong quan hệ với Mỹ. Trong gần 50 năm đầu thế kỷ XX, về cơ bản Nhật Bản và Mỹ trở thành hai đối thủ cạnh tranh trong quá trình tìm kiếm thị trường và mở rộng ảnh hưởng ở châu Á - Thái Bình Dương. Đặc biệt, trong Chiến tranh thế giới thứ hai, hai nước trở thành đối thủ trực tiếp trên chiến trường. Sau khi chiến tranh kết thúc, Nhật Bản là nước bại trận và Mỹ được quyền thay mặt các nước Đồng minh chiếm đóng Nhật Bản. Ngày 8/9/1951, Hiệp ước Hoà bình San Francisco được ký kết, mở ra trang mới trong lịch sử Nhật Bản. Theo đó, kể từ ngày Hiệp ước có hiệu lực, tình trạng chiến tranh giữa Nhật Bản và các nước Đồng minh chấm dứt. Cùng ngày, Hiệp ước An ninh Nhật - Mỹ cũng được ký kết, đánh dấu một bước ngoặt trong quan hệ giữa Nhật Bản và Mỹ. Với hai hiệp ước này, quan hệ hai nước đã chuyển sang giai đoạn mới. Đến ngày 19/1/1960, hai nước tiếp tục ký Hiệp ước hợp tác và an ninh tương hỗ Nhật - Mỹ, đánh dấu sự củng cố của mối quan hệ đồng minh. Quan hệ đồng minh giữa Nhật Bản và Mỹ được hình thành trong bối cảnh cuộc Chiến tranh lạnh bước vào giai đoạn căng thẳng, quan hệ Mỹ - Xô đối đầu, tình hình quốc tế và khu vực diễn biến rất phức tạp. Chính vì vậy, mối quan hệ này chịu ảnh hưởng sâu sắc của tình hình quốc tế, đồng thời thể hiện một cách rõ nét sự toan tính lợi ích quốc gia của mỗi nước. Quan hệ Nhật Bản và Mỹ giai đoạn 1951-1960 có vị trí hết sức đặc biệt trong lịch sử quan hệ hai nước. Đây là giai đoạn mở ra một trang mới trong lịch sử Nhật Bản khi quốc gia này chấm dứt số phận bị chiếm đóng và được đối xử bình đẳng trong quan hệ quốc tế. Đây cũng là giai đoạn tình hình quốc tế diễn biến phức tạp, căng thẳng. Bởi vậy, việc Nhật Bản và Mỹ thiết lập quan hệ đồng minh được xem là kết quả tất yếu của sự tác động những nhân tố chủ quan và khách quan. Việc hai nước thiết lập, tăng cường và củng cố quan hệ đồng minh không chỉ nhằm phục vụ cho mục tiêu, lợi ích của mỗi nước, mà còn đặt cơ sở vững chắc cho quan hệ song phương giữa hai nước trong giai đoạn sau. Trong giai đoạn 1951- 1960, quan hệ 2 Nhật Bản và Mỹ được triển khai toàn diện, tuy nhiên quan hệ chính trị - an ninh và kinh tế là những lĩnh vực nổi bật và quan trọng nhất. Do đó, nghiên cứu, làm sáng rõ quan hệ chính trị - an ninh, kinh tế giữa Nhật Bản và Mỹ trong giai đoạn 1951 - 1960 là việc làm cần thiết, có ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn: Về mặt khoa học: Nghiên cứu quan hệ chính trị - an ninh, kinh tế giữa Nhật Bản và Mỹ từ năm 1951 đến năm 1960 sẽ làm sáng rõ những nhân tố tác động, thực trạng mối quan hệ song phương, đánh giá kết quả, hạn chế, tác động và đặc điểm của nó. Qua nghiên cứu vấn đề này, có thể thấy được sự vận động của mối quan hệ giữa hai nước trong bối cảnh cuộc Chiến tranh lạnh và những toan tính của mỗi nước. Nghiên cứu quan hệ Nhật Bản - Mỹ trong giai đoạn 1951 - 1960 sẽ góp phần lý giải sự thành công của Nhật Bản, đồng thời hiểu rõ hơn chiến lược toàn cầu của Mỹ trong bối cảnh quốc tế phức tạp lúc bấy giờ. Về mặt thực tiễn: Trên nền tảng được thiết lập từ năm 1951, quan hệ đồng minh giữa Nhật Bản và Mỹ mặc dù xảy ra không ít khó khăn, thách thức, nhưng về cơ bản luôn được củng cố và phát triển. Đến nay, quan hệ Nhật - Mỹ vẫn là một trong những mối quan hệ đồng minh vững chắc. Hai nước vẫn đóng vai trò quan trọng trong chính sách của nhau và trở thành mối quan hệ điển hình trong quan hệ quốc tế. Với những lý do nêu trên, chúng tôi lựa chọn vấn đề: “Quan hệ chính trị - an ninh, kinh tế giữa Nhật Bản và Mỹ từ năm 1951 đến năm 1960" làm đề tài luận án tiến sĩ chuyên ngành Lịch sử thế giới của mình. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là quan hệ chính trị - an ninh, kinh tế giữa Nhật Bản và Mỹ từ năm 1951 đến năm 1960. Phạm vi nghiên cứu Về thời gian: Thời gian mà luận án tập trung nghiên cứu là từ năm 1951 đến năm 1960. Tác giả xác định mốc mở đầu là ngày 8/9/1951 - ngày ký Hiệp ước Hoà bình San Francisco và Hiệp ước An ninh Nhật - Mỹ, tạo ra bước chuyển biến căn bản trong quan hệ giữa Nhật Bản và Mỹ. Mốc kết thúc là ngày 19/1/1960 - ngày ký Hiệp ước hợp tác và an ninh tương hỗ Nhật - Mỹ. Đây là sự kiện thể hiện sự củng cố quan hệ song phương giữa hai nước Nhật, Mỹ. 3 Tuy nhiên, để đảm bảo tính liên tục và hệ thống, luận án còn đề cập khái quát đến quan hệ Nhật Bản - Mỹ thời kỳ trước năm 1951 cũng như có những đánh giá, nhận xét về quan hệ giữa hai nước giai đoạn sau. Về không gian: Không gian nghiên cứu chính của luận án là Nhật Bản và Mỹ. Mặc dù vậy, do quan hệ chính trị - an ninh và kinh tế giữa hai nước trong giai đoạn 1951 - 1960 diễn ra trong bối cảnh quốc tế hết sức phức tạp, chịu sự tác động lớn của nhiều nhân tố ở khu vực nên luận án có đề cập đến khu vực châu Á - Thái Bình Dương ở những thời điểm khác nhau. Về nội dung: Luận án tập trung nghiên cứu quan hệ chính trị - an ninh và kinh tế song phương giữa Nhật Bản và Mỹ trong giai đoạn 1951 - 1960. Bởi đây là những lĩnh vực quan trọng và nổi bật nhất, thể hiện bản chất của quan hệ hai nước giai đoạn này. Quan hệ chính trị - an ninh chủ yếu xoay quanh vấn đề sự hình thành, triển khai quan hệ đồng minh giữa hai nước. Quan hệ kinh tế tập trung vào lĩnh vực thương mại và đầu tư. Luận án không nghiên cứu quan hệ chính trị - an ninh và kinh tế giữa hai nước trong các diễn đàn đa phương. Trong luận án, diễn đàn đa phương chỉ được tiếp cận dưới góc độ tham chiếu, bổ trợ cho việc làm rõ quan hệ song phương giữa hai nước. Ngoài giới hạn về thời gian, không gian và nội dung nói trên, những vấn đề khác không thuộc phạm vi nghiên cứu của luận án. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu của luận án là phục dựng quan hệ giữa Nhật Bản và Mỹ trên lĩnh vực chính trị - an ninh và kinh tế giai đoạn 1951 - 1960. Từ đó, đánh giá kết quả đạt được, hạn chế và tác động của mối quan hệ này đối với từng nước, khu vực, quốc tế; đồng thời rút ra những đặc điểm của mối quan hệ chính trị - an ninh, kinh tế giữa hai nước giai đoạn 1951-1960. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án được xác định là: - Thứ nhất, phân tích những nhân tố tác động đến quan hệ chính trị - an ninh và kinh tế Nhật Bản - Mỹ giai đoạn 1951 - 1960. - Thứ hai, phân tích tiến trình và những nội dung chủ yếu trong quan hệ chính trị - an ninh và kinh tế Nhật Bản - Mỹ giai đoạn 1951 - 1960. - Thứ ba, đánh giá, nhận xét về quan hệ chính trị - an ninh và quan hệ kinh tế giữa Nhật Bản và Mỹ trong giai đoạn 1951 - 1960. Trong đó tập trung làm rõ những 4 kết quả đạt được, hạn chế; tác động đối với từng nước, khu vực, quốc tế; những đặc điểm của mối quan hệ này. 4. Nguồn tài liệu Tài liệu gốc: Bao gồm các hiệp ước, hiệp định, thoả thuận hợp tác; tuyên bố chung giữa hai nước; các báo cáo thống kê về quan hệ giữa hai nước của Bộ Ngoại giao Nhật Bản và Mỹ; các bài phát biểu, diễn văn của lãnh đạo hai nước được tập hợp trong các tập tư liệu hoặc đăng tải trên báo chí, website chính thống Tài liệu tham khảo: Bao gồm các sách chuyên khảo, sách tham khảo bằng t