Luận án Quản lý hoạt động dạy học tích hợp trong môn Toán cấp tiểu học tại Thành phố Hồ Chí Minh luận án tiến sĩ khoa học giáo dục Thành phố

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH --------------------- HUỲNH THỊ KIM TRANG QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC TÍCH HỢP TRONG MÔN TOÁN CẤP TIỂU HỌC TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Thành phố Hồ Chí Minh - 2024 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH --------------------- HUỲNH THỊ KIM TRANG QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC TÍCH HỢP TRONG MÔN TOÁN CẤP TIỂU HỌC TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ GIÁO DỤC MÃ SỐ: 62 14 01 14 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN KIM DUNG TS. VŨ LAN HƯƠNG Thành phố Hồ Chí Minh - 2024 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án Tiến sĩ Khoa học Giáo dục “Quản lý hoạt động dạy học tích hợp trong môn Toán cấp tiểu học tại Thành phố Hồ Chí Minh” là công trình do chính tôi nghiên cứu và thực hiện. Các thông tin, số liệu sử dụng, kết quả xử lý trong luận án này hoàn toàn trung thực, chính xác, có dẫn nguồn từ các tài liệu giảng dạy ở các trường Đại học; nguồn từ Phòng Giáo dục Tiểu học của Sở Giáo dục và Đào tạo Thành phố Hồ Chí Minh. Tác giả luận án Huỳnh Thị Kim Trang ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT..................................................................... vi DANH MỤC CÁC BẢNG ..................................................................................... vii MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC TÍCH HỢP TRONG MÔN TOÁN CẤP TIỂU HỌC ..................................................... 11 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề ...................................................................... 11 1.1.1. Nghiên cứu vấn đề về hoạt động DHTH trong môn Toán cấp tiểu học ...................................................................................................................... 11 1.1.2. Nghiên cứu vấn đề quản lý hoạt động DHTH trong môn Toán cấp tiểu học ................................................................................................................ 17 1.1.3. Nhận định về tổng quan và các vấn đề cần giải quyết ....................... 26 1.2. Khái niệm công cụ ....................................................................................... 29 1.2.1. Hoạt động DHTH trong môn Toán .................................................... 29 1.2.2. Quản lý hoạt động DHTH trong môn Toán cấp tiểu học ................... 31 1.3. Hoạt động DHTH trong môn Toán cấp tiểu học ......................................... 33 1.3.1. Vai trò của hoạt động DHTH trong môn Toán .................................. 33 1.3.2. Mục tiêu của dạy học tích hợp trong môn Toán ................................ 35 1.3.3. Nội dung, chương trình của môn Toán .............................................. 37 1.3.4. Phương pháp và hình thức DHTH trong môn Toán .......................... 40 1.3.5. Kiểm trá đánh giá của hoạt động dạy học tích hợp trong môn Toán . 42 1.3.6. Điều kiện hỗ trợ hoạt động dạy học tích hợp ..................................... 44 1.4. Quản lý hoạt động DHTH trong môn Toán cấp tiểu học ............................ 45 1.4.1. Yêu cầu và tầm quan trọng của quản lý hoạt động dạy học tích hợp trong môn Toán cấp tiểu học ....................................................................... 45 1.4.2. Nội dung quản lý hoạt động dạy học tích hợp trong môn Toán cấp tiểu học ................................................................................................................ 47 iii 1.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý hoạt động dạy học tích hợp trong môn Toán cấp tiểu học ................................................................................................ 61 1.5.1. Nhận thức của CBQL, GV về hoạt động DHTH trong môn Toán .... 61 1.5.2. Năng lực của các lực lượng giáo dục ................................................. 61 1.5.3. Văn bản, nguồn tài nguyên ................................................................ 62 1.5.4. Điều kiện về cơ sở vật chất ................................................................ 62 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ........................................................................................ 64 CHƯƠNG 2 THỰC TRẠNG QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC TÍCH HỢP TRONG MÔN TOÁN CẤP TIỂU HỌC TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH . 65 2.1. Tổng quan kinh tế xã hội và đặc điểm giáo dục tiểu học Thành phố Hồ Chí Minh .................................................................................................................... 65 2.1.1. Tổng quan về kinh tế - xã hội tại Thành phố Hồ Chí Minh ............... 65 2.1.2. Đặc điểm Giáo dục tiểu học tại Thành phố Hồ Chí Minh ................. 66 2.2. Tổ chức khảo sát, đánh giá thực trạng ......................................................... 69 2.2.1. Mục đích khảo sát .............................................................................. 69 2.2.2. Nội dung khảo sát .............................................................................. 70 2.2.3. Phương pháp khảo sát ........................................................................ 70 2.2.4. Địa bàn nghiên cứu ............................................................................ 71 2.2.5. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................ 72 2.2.6. Phương pháp xử lý số liệu khảo sát ................................................... 72 2.3. Tìm hiểu thực trạng hoạt động DHTH trong môn Toán cấp tiểu học tại Thành phố Hồ Chí Minh ................................................................................................ 75 2.3.1. Nhận thức về DHTH trong môn Toán cấp tiểu học ........................... 75 2.3.2. Thực trạng về hoạt động DHTH trong môn Toán cấp tiểu học ......... 78 2.3.3. Các điều kiện hỗ trợ hoạt động DHTH trong môn Toán cấp tiểu học ...................................................................................................................... 87 2.4. Tìm hiểu thực trạng về quản lý hoạt động DHTH trong môn Toán cấp tiểu học tại Thành phố Hồ Chí Minh ......................................................................... 89 iv 2.4.1. - Nhận thức về tầm quan trọng của việc quản lý hoạt động DHTH trong môn Toán cấp tiểu học ................................................................................. 89 2.4.2. Thực trạng công tác quản lý hoạt động DHTH trong môn Toán cấp tiểu học ................................................................................................................ 93 2.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến việc quản lý hoạt động DHTH trong môn Toán cấp tiểu học .............................................................................................................. 109 2.6. Đánh giá chung .......................................................................................... 111 2.6.1. Ưu điểm ............................................................................................ 111 2.6.2. Hạn chế ............................................................................................ 113 2.6.3. Nguyên nhân của những hạn chế ..................................................... 117 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ...................................................................................... 118 CHƯƠNG 3............................................................................................................ 120 BIỆN PHÁP QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC TÍCH HỢP TRONG MÔN TOÁN CẤP TIỂU HỌC TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ......................... 120 3.1. Nguyên tắc xây dựng biện pháp quản lý hoạt động dạy học tích hợp trong môn Toán cấp tiểu học ...................................................................................... 120 3.1.1. Đảm bảo tính mục tiêu ..................................................................... 120 3.1.2. Đảm bảo tính hệ thống và đồng bộ .................................................. 120 3.1.3. Đảm bảo tính khả thi ........................................................................ 121 3.1.4. Đảm bảo tính hiệu quả ..................................................................... 121 3.2. Các biện pháp quản lý hoạt động dạy học tích hợp trong môn Toán cấp tiểu học ..................................................................................................................... 122 3.2.1. Quản lý cách thức tổ chức nâng cao nhận thức của CBQL, GV trong hoạt động DHTH. ....................................................................................... 122 3.2.2. Quản lý việc tổ chức, sắp xếp kế hoạch DHTH trong môn toán cấp tiểu học .............................................................................................................. 125 3.2.3. Cải tiến phương thức bồi dưỡng năng lực chuyên môn cho đội ngũ CBQL và GV tại trường ............................................................................. 129 v 3.2.4. Quản lý xây dựng nguồn tài nguyên phục vụ cho hoạt động DHTH trong môn Toán cấp tiểu học ............................................................................... 134 3.2.5. Điều chỉnh kịp thời các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý hoạt động DHTH trong môn Toán cấp tiểu học ..................................................................... 135 3.2.6. Mối quan hệ giữa các biện pháp ...................................................... 138 3.3. Khảo nghiệm tính cần thiết và tính khả thi của các biện pháp đề xuất ..... 139 3.3.1. Mục đích, nội dung, đối tượng và phương pháp khảo nghiệm ........ 139 3.3.2. Kết quả khảo nghiệm ....................................................................... 140 3.4. Tổ chức thực nghiệm một số biện pháp quản lý hoạt động dạy học tích hợp trong môn Toán cấp tiểu học tại Thành phố Hồ Chí Minh .............................. 153 3.4.1. Mục đính, nội dung, hình thức, giả thuyết thực nghiệm .................. 153 3.4.2. Tiến trình thực nghiệm ..................................................................... 154 3.4.3. Kết quả- đánh giá thực nghiệm ........................................................ 157 3.4.4. Kết luận chung về thực nghiệm ....................................................... 166 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ...................................................................................... 168 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ....................................................................... 170 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Nội dung đầy đủ HT Hiệu trưởng PHT Phó hiệu trưởng BGD & ĐT Bộ Giáo dục và Đào tạo CBQL Cán bộ quản lý CT. GDPT 2006 Chương trình giáo dục phổ thông 2006 CT. GDPT 2018 Chương trình giáo dục phổ thông 2018 DHTH Dạy học tích hợp SHCM Sinh hoạt chuyên môn GV Giáo viên GDPT Giáo dục phổ thông HS Học sinh PGD & ĐT Phòng Giáo dục và Đào tạo SGD & ĐT Sở Giáo dục và Đào tạo Thành phố Hồ Chí Minh SGK Sách giáo khoa TPHCM ĐTB ĐLC Thành phố Hồ Chí Minh Điểm trung bình Độ lệch chuẩn NDCT Nội dung chương trình KHDH Kế hoạch dạy học KHBD Kế hoạch bài dạy PPDH Phương pháp dạy học SHCM Sinh hoạt chuyên môn BDCM Bồi dưỡng chuyên môn KTĐG Kiểm tra đánh giá ĐKHT Điều kiện hỗ trợ PC & NL Phẩm chất và năng lực vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Quy mô phát triển mạng lưới trường, lớp, học sinh ................................. 66 Bảng 2.2: Đánh giá xếp loại đội ngũ giáo viên ......................................................... 67 Bảng 2.3: Đánh giá xếp loại năng lực học sinh ........................................................ 68 Bảng 2.4: Kết quả khảo sát năng lực học sinh lớp 3 môn Toán ............................... 69 Bảng 2.5: Bảng đánh giá độ tin cậy của thang đo ..................................................... 73 Bảng 2.6: Nhận thức về hoạt động DHTH ................................................................ 76 Bảng 2.7: Thực trạng về nội dung chương trình môn Toán cấp tiểu học ................. 79 Bảng 2.8: Thực trạng về phương pháp-hình thức tổ chức hoạt động DHTH ........... 83 Bảng 2.9:Thực trạng về kiểm tra – đánh giá hoạt động DHTH ................................ 84 Bảng 2.10: Thực trạng về các điều kiện hỗ trợ hoạt động DHTH ............................ 88 Bảng 2.11: Nhận thức về tầm quan trọng của quản lý hoạt động DHTH ................. 90 Bảng 2.12: Quản lý nội dung chương trình ............................................................. 933 Bảng 2.13: Quản lý kế hoạch dạy học và kế hoạch bài dạy ...................................... 95 Bảng 2.14: Quản lý phương pháp DHTH ................................................................. 98 Bảng 2.15: Quản lý sinh hoạt chuyên môn về DHTH ............................................ 100 Bảng 2.16: Quản lý hoạt động bồi dưỡng năng lực chuyên môn giáo viên............ 103 Bảng 2.17: Quản lý công tác kiểm tra - đánh giá hoạt động DHTH ...................... 105 Bảng 2.18: Quản lý các điều kiện hỗ trợ cho hoạt động DHTH ............................. 107 Bảng 2.19: Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý hoạt động DHTH .......................... 109 Bảng 3.1: Quản lý cách thức tổ chức nâng cao nhận thức của CBQL và GV trong hoạt động DHTH ............................................................................................................. 141 Bảng 3.2: Quản lý việc tổ chức, sắp xếp kế hoạch DHTH .................................... 144 Bảng 3.3: Cải tiến phương thức bồi dưỡng năng lực chuyên môn cho CBQL và GV tại trường ................................................................................................................. 147 Bảng 3.4: Quản lý xây dựng nguồn tài nguyên phục vụ cho hoạt động DHTH ...... 150 Bảng 3.5: Điều chỉnh kịp thời các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý hoạt động DHTH ................................................................................................................................. 151 viii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Sơ đồ Ngũ giác sư phạm ........................................................................... 30 Hình 1.2: Sơ đồ Hoạt động dạy học tích hợp ............................................................ 45 Hình 1.3: Sơ đồ Quản lý hoạt động dạy học theo nội dung ...................................... 47 Hình 1.4: Sơ đồ Quản lý hoạt động DHTH trong môn Toán cấp tiểu học ............... 63 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Căn cứ kết luận của Hội nghị lần thứ 8 Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam khoá XI họp tại Hà Nội từ ngày 30-9 đến ngày 9-10-2013 cho thấy sự nghiệp giáo dục và đào tạo nước ta đã đạt được những thành tựu quan trọng, trong đó có nói đến chất lượng và hiệu quả giáo dục ở các cấp học có tiến bộ. Đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục vẫn còn những hạn chế bất cập như chất lượng chuyên môn, nghiệp vụ, có mặt chưa đáp ứng yêu cầu, phương pháp dạy học chưa thật sự chú trọng phát triển tư duy, năng lực sáng tạo, kĩ năng thực hành của người học. Trong khi đó “quản lý tốt là tiền đề căn bản để dạy tốt và học tốt” (Ban Chấp hành Trung ương Đảng, 2013) Trong bối cảnh đó, Hội nghị lần thứ 8 Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam (khóa XI) đã thông qua Nghị quyết số 29/NQ-TW ngày 4 tháng 11 năm 2013 về Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hoá, hiện đại hoá trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Vì vậy, đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục được khẳng định là vấn đề cấp thiết trong giai đoạn hiện nay. Bên cạnh đó Quốc hội cũng đã ban hành Nghị quyết số 88/2014/QH13 ngày 28 tháng 11 năm 2014 về Đổi mới chương trình, sách giáo khoa giáo dục phổ thông, góp phần đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo; chuyển nền giáo dục nặng về truyền thụ kiến thức sang nền giáo dục phát triển toàn diện cả về phẩm chất và năng lực, hài hòa đức, trí, thể, mĩ và phát huy tốt nhất tiềm năng của mỗi học sinh. Thực tế hiện nay, nền giáo dục của các nước phát triển đã chuyển hướng “từ chương trình theo định hướng nội dung thành chương trình theo định hướng năng lực” (Hoàng Hoà Bình, 2015). Chương trình giáo dục Việt Nam cần đổi mới để đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế. Để thực hiện các Nghị quyết của Đảng, Quốc hội và Chỉ thị, Quyết định của Thủ tướng Chính phủ, ngày 26/12/2018 Bộ Giáo dục và Đào tạo (BGD & ĐT) ban 2 hành Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT về việc thực hiện Chương trình giáo dục phổ thông 2018 (CT.GDPT 2018). CT. GDPT 2018 được xây dựng theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực của học sinh. Dạy học tích hợp (DHTH) là xu thế chung của CT. GDPT các nước. Ở Việt Nam, DHTH đã được thực hiện trong CT hiện hành (CT.GDPT 2006). So với CT.GDPT 2006, chủ trương DHTH trong CT GDPT 2018 có một số điểm khác như: tăng cường tích hợp nhiều nội dung trong cùng một môn học; yêu cầu tích hợp được thể hiện cả trong mục tiêu, nội dung, phương pháp giáo dục và đánh giá kết quả giáo dục. (Nguyễn Minh Thuyết, 2019). Chính vì thế trong CT. GDPT 2018, DHTH trong môn Toán được thể hiện thông qua sự kết nối, tích hợp giữa các ý tưởng toán học, giữa toán học với thực tiễn, giữa toán học với các môn học và hoạt động giáo dục khác, đặc biệt với các môn Khoa học, Công nghệ, Kĩ thuật để thực hiện giáo dục STEM. (CT. GDPT 2018). Ngoài ra, để có thể hội nhập quốc tế, năng lực của học sinh Thành phố Hồ Chí Minh cũng phải được hình thành qua việc học toán, nhằm đáp ứng với những thách thức của đời sống hiện tại và tương lai. Muốn thế, trong hoạt động dạy, GV không chỉ dạy kiến thức toán đơn thuần mà mục tiêu cốt lõi là gắn việc dạy học toán với việc tích hợp, “ huy động nội dung, kiến thức, kỹ năng thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau, ở các môn học khác để tạo ra các tình huống phức hợp – thường là gắn với thực tiễn. Chính nhờ quá trình đó, HS nắm vững kiến thức, hình thành khái niệm, phát triển năng lực và các phẩm chất cá nhân”. (Đỗ Hương Trà nnk., 2015) Với những yêu cầu đó, các cấp quản lý từ BGD & ĐT, Sở Giáo dục và Đào tạo (SGD & ĐT) đến Phòng Giáo dục và Đào tạo (PGD & ĐT) đã chỉ đạo thông qua văn bản hướng dẫn chuyên môn thực hiện chương trình giáo dục phổ thông hiện hành theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh từ năm học 2017 - 2018. Trong đó đặc biệt lưu ý tăng cường quyền tự chủ của nhà trường trong việc thực hiện kế hoạch giáo dục cũng như giao quyền chủ động điều chỉnh xây dựng các bài học theo chủ đề, tích hợp các kiến thức như CT. GDPT 2018 (Bộ Giáo dục và Đào tạo, 2017). Do đó công tác quản lý hoạt động dạy học ở các trường nói chung và công tác 3 quản lý hoạt động dạy học tích hợp trong môn Toán nói riêng cần phải được đặc biệt quan tâm nhất là trong giai đoạn cả nước đang tiến hành thực hiện Chương trình giáo dục phổ thông 2018. Chương trình giáo dục tiểu học hiện nay đang tồn tại song song 02 chương trình: CT. GDPT 2006 và CT. GDPT 2018. Trong đó sách giáo khoa (SGK) toán tiểu học từ lớp 1 đến lớp 3 được biên soạn theo CT. GDPT 2018 có tích hợp liên môn giữa môn Toán và các môn học khác nhằm tạo cơ hội cho HS được trải nghiệm, áp dụng toán học vào thực tiễn. Riêng đối với các lớp 4 và lớp 5 môn Toán vẫn chưa thể hiện tường minh những nội dung tích hợp theo chủ đề hoặc tích hợp liên môn để GV có thể lồng ghép những nội dung, kiến thức, kỹ năng thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau, ở các môn học khác. SGK chưa đưa các tình huống thực tế của cuộc sống vào việc học toán mà trong SGK hiện nay chỉ thể hiện tiềm ẩn bên trong một số bài toán giải có lời văn, đây là dạng tích hợp ở mức độ thấp. Bên cạnh