Luận án Quản lý hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở khu vực Bắc Trung Bộ đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH _____________________________________________ ĐẶNG VĂN HẢI QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ KHU VỰC BẮC TRUNG BỘ ĐÁP ỨNG CHƯƠNG TRÌNH GIÁO DỤC PHỔ THÔNG 2018 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC NGHỆ AN, NĂM 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH _____________________________________________ ĐẶNG VĂN HẢI QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ KHU VỰC BẮC TRUNG BỘ ĐÁP ỨNG CHƯƠNG TRÌNH GIÁO DỤC PHỔ THÔNG 2018 Chuyên ngành: Quản lý giáo dục Mã số: 9140114 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. NGUYỄN THỊ HƯỜNG 2. PGS.TS. PHẠM VĂN SƠN NGHỆ AN, NĂM 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tác giả xin cam kết Luận án “Quản lý hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở khu vực Bắc Trung Bộ đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018” là công trình nghiên cứu độc lập; các kết quả, số liệu được trình bày trong luận án chưa công bố trên công trình nghiên cứu nào. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Đặng Văn Hải ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành Luận án này, tôi xin trân trọng cám ơn sự ủng hộ, giúp đỡ, hỗ trợ của nhiều cá nhân và tập thể, đặc biệt là Quý Thầy Cô giáo đã giảng dạy, hướng dẫn cho tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu tại Trường Đại học Vinh. Trân trọng cám ơn Liên đoàn Lao động tỉnh, Công đoàn ngành Giáo dục Nghệ An; Các Sở Giáo dục và Đào tạo Nghệ An, Thanh Hóa, Hà Tĩnh cùng một số Phòng Giáo dục và Đào tạo, trường THCS ở 3 tỉnh đã tích cực giúp đỡ, tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất cho tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Xin chân thành cám ơn Cô, Thầy hướng dẫn khoa học là PGS.TS Nguyễn Thị Hường và PGS.TS. Phạm Văn Sơn đã tận tình chỉ bảo, giúp đỡ tôi hoàn thành luận án này. Xin cám ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên, hỗ trợ cho tôi hoàn thành nhiệm vụ học tập và nghiên cứu. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Đặng Văn Hải iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...........................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC .................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ........................................................................... vii DANH MỤC CÁC BIỂU .............................................................................................. x MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ ĐÁP ỨNG CHƯƠNG TRÌNH GIÁO DỤC PHỔ THÔNG 2018 ................................................. 9 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề ............................................................................ 9 1.1.1. Nghiên cứu về giáo dục hướng nghiệp cho học sinh ................................ 9 1.1.2. Nghiên cứu về quản lý hoạt động giáo dục hướng nghiệp học sinh trung học cơ sở .................................................................................................. 13 1.1.3. Đánh giá chung ........................................................................................ 16 1.2. Các khái niệm cơ bản ....................................................................................... 18 1.2.1. Hướng nghiệp .......................................................................................... 18 1.2.2. Giáo dục hướng nghiệp ........................................................................... 19 1.2.3. Hoạt động giáo dục hướng nghiệp .......................................................... 20 1.2.4. Quản lý hoạt động giáo dục hướng nghiệp ............................................. 20 1.3. Lý luận về hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 ...................................................... 22 1.3.1. Một số đặc điểm tâm lý của học sinh trung học cơ sở ............................ 22 1.3.2. Khái quát về giáo dục hướng nghiệp trong chương trình giáo dục phổ thông 2018 ......................................................................................................... 23 1.3.3. Vai trò, ý nghĩa của hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 ...................... 26 1.3.4. Mục tiêu của giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 ............................................... 29 1.3.5. Nội dung giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở theo chương trình giáo dục phổ thông 2018 ............................................................. 30 1.3.6. Phương pháp giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 ............................................... 31 1.3.7. Hình thức giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 ...................................................... 34 1.3.8. Đánh giá kết quả giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 ........................................... 37 1.4. Vấn đề quản lý hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 ............................................ 39 iv 1.4.1. Sự cần thiết phải quản lý hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 .............. 39 1.4.2. Mục tiêu của quản lý hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 ...................... 40 1.4.3. Nội dung quản lý hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 ...................... 40 1.4.4. Chủ thể quản lý hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 ............................... 49 1.5. Các yếu tố ảnh hưởng của đến quản lý hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở ................................................................................... 51 1.5.1. Các yếu tố khách quan ............................................................................ 51 1.5.2. Các yếu tố chủ quan ................................................................................ 53 Kết luận chương 1 ................................................................................................... 56 Chương 2. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ KHU VỰC BẮC TRUNG BỘ ĐÁP ỨNG CHƯƠNG TRÌNH GIÁO DỤC PHỔ THÔNG 2018 .................... 57 2.1. Khái quát về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội, giáo dục của khu vực Bắc Trung Bộ .................................................................................................................. 57 2.1.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của khu vực Bắc Trung Bộ ............ 57 2.1.2. Tình hình giáo dục trung học cơ sở của khu vực Bắc Trung Bộ ............ 59 2.2. Tổ chức khảo sát thực trạng ............................................................................. 62 2.2.1. Mục tiêu khảo sát .................................................................................... 62 2.2.2. Nội dung khảo sát .................................................................................... 62 2.2.3. Đối tượng, địa bàn khảo sát ..................................................................... 62 2.2.4. Phương pháp khảo sát ............................................................................. 64 2.2.5. Xử lý số liệu khảo sát .............................................................................. 65 2.3. Thực trạng hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở khu vực Bắc Trung Bộ đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 ................ 66 2.3.1. Thực trạng nhận thức về vai trò, ý nghĩa của hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở ...................................................... 66 2.3.2. Thực trạng thực hiện mục tiêu giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở .................................................................................................. 70 2.3.3. Thực trạng thực hiện nội dung giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở .................................................................................................. 73 2.3.4. Thực trạng sử dụng phương pháp giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở .......................................................................................... 75 2.3.5. Thực trạng sử dụng các hình thức giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở .......................................................................................... 77 2.3.6. Thực trạng đánh giá hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở khu vực Bắc Trung Bộ ............................................................ 78 v 2.4. Thực trạng quản lý hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở khu vực Bắc Trung Bộ đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 ........... 80 2.4.1. Thực trạng nhận thức về sự cần thiết của quản lý hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở ...................................................... 80 2.4.2. Thực trạng thực hiện mục tiêu của quản lí hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở ................................................................. 82 2.4.3. Thực trạng lập kế hoạch hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở .......................................................................................... 84 2.4.4. Thực trạng tổ chức hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở .................................................................................................. 86 2.4.5. Thực trạng chỉ đạo thực hiện hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở .................................................................................... 88 2.4.6. Thực trạng kiểm tra, đánh giá hoạt động hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 ...................... 90 2.4.7. Thực trạng quản lý các điều kiện bảo đảm hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 .............. 92 2.5. Thực trạng ảnh hưởng của các yếu tố đến quản lý hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở khu vực Bắc Trung Bộ đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 .................................................................... 94 2.5.1. Các yếu tố khách quan ............................................................................ 94 2.5.2. Các yếu tố chủ quan ................................................................................ 96 2.6. Đánh giá chung về thực trạng ........................................................................... 99 2.6.1. Mặt mạnh ................................................................................................. 99 2.6.2. Hạn chế .................................................................................................. 100 2.6.3. Nguyên nhân ......................................................................................... 101 Kết luận chương 2 ................................................................................................. 103 Chương 3. GIẢI PHÁP QUẢN LÝ HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ KHU VỰC BẮC TRUNG BỘ ĐÁP ỨNG CHƯƠNG TRÌNH GIÁO DỤC PHỔ THÔNG 2018 .................. 104 3.1. Nguyên tắc đề xuất các giải pháp ................................................................... 104 3.1.1. Đảm bảo tính mục tiêu .......................................................................... 104 3.1.2. Đảm bảo tính thực tiễn .......................................................................... 104 3.1.3. Đảm bảo tính hệ thống .......................................................................... 104 3.1.4. Đảm bảo tính hiệu quả .......................................................................... 104 3.1.5. Đảm bảo tính khả thi ............................................................................. 105 3.2. Các giải pháp quản lý hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở khu vực Bắc Trung Bộ đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 ........... 105 3.2.1. Tổ chức nâng cao nhận thức cho cán bộ quản lý, giáo viên và các lực lượng giáo dục về tầm quan trọng của giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở khu vực Bắc Trung Bộ đáp ứng chương trình giáo dục phổ vi thông 2018 ....................................................................................................... 105 3.2.2. Xây dựng kế hoạch giáo dục hướng nghiệp cho học sinh phù hợp với đặc điểm của khu vực Bắc Trung Bộ và điều kiện cụ thể của từng nhà trường trung học cơ sở đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 ........ 109 3.2.3. Tổ chức, chỉ đạo đổi mới nội dung, phương pháp và hình thức giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở khu vực Bắc Trung Bộ đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 .................................................... 114 3.2.4. Xây dựng bộ tiêu chí đánh giá chất lượng hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở khu vực Bắc Trung Bộ đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 ........................................................... 118 3.2.5. Tổ chức bồi dưỡng nâng cao năng lực giáo dục hướng nghiệp và quản lý hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho đội ngũ giáo viên, cán bộ quản lý trường trung học cơ sở khu vực Bắc Trung Bộ đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018......................................................................... 122 3.2.6. Đảm bảo các điều kiện để quản lý hiệu quả hoạt động giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở khu vực Bắc Trung Bộ đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông 2018 ........................................................... 128 3.3. Mối quan hệ giữa các giải pháp ...................................................................... 131 3.4. Khảo sát mức độ cấp thiết và tính khả thi của các giải pháp ......................... 133 3.4.1. Mục đích khảo sát ................................................................................. 133 3.4.2. Nội dung khảo sát .................................................................................. 133 3.4.3. Phương pháp khảo sát và thang đánh giá .............................................. 133 3.4.4. Đối tượng khảo sát ................................................................................ 134 3.4.5. Kết quả khảo sát về sự cấp thiết và tính khả thi của các giải pháp đề xuất .... 134 3.5. Thử nghiệm .................................................................................................... 139 3.5.1. Mục đích thử nghiệm ............................................................................ 139 3.5.2. Giả thuyết thử nghiệm ........................................................................... 139 3.5.3. Nội dung và cách thức thử nghiệm ....................................................... 139 3.5.4. Tiêu chuẩn và thang đánh giá thử nghiệm ............................................ 140 3.5.5. Địa bàn, thời gian và mẫu khách thể thử nghiệm .................................. 141 3.5.6. Xử lí kết quả thử nghiệm ....................................................................... 142 3.5.7. Phân tích kết quả thử nghiệm ................................................................ 143 3.5.8. Kết luận thử nghiệm .............................................................................. 148 Kết luận chương 3 ................................................................................................. 149 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ........................................................................... 150 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ ĐƯỢC CÔNG BỐ .................................................................................................................. 152 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 153 PHỤ LỤC .................................................................................................................. PL1 vii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Từ đầy đủ CBQL Cán bộ quản lý CMCN 4.0 Cách mạng công nghiệp 4.0 CMHS Cha mẹ học sinh CTGDPT Chương trình giáo dục phổ thông ĐLC Độ lệch chuẩn ĐTB Điểm trung bình GD Giáo dục GD&ĐT Giáo dục và Đào tạo GDHN Giáo dục hướng nghiệp GDNN Giáo dục nghề nghiệp GDPT Giáo dục phổ thông GV Giáo viên GVBM Giáo viên bộ môn GVCN Giáo viên chủ nhiệm HN Hướng nghiệp HS Học sinh KN Kỹ năng KT Kiến thức KT-XH Kinh tế - Xã hội NL Năng lực NN Nghề nghiệp NNL Nguồn nhân lực NV Nhân viên PL Phân luồng PP Phương pháp QL Quản lý QLGD Quản lý giáo dục TH Tiểu học THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông viii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Quy mô mạng lưới trường, lớp học sinh trung học cơ sở các tỉnh khu vực Bắc Trung Bộ cuối năm học 2020-2021 ................................................................. 60 Bảng 2.2: Kết quả xếp loại hạnh kiểm học sinh trung học cơ sở của các tỉnh khu vực Bắc Trung Bộ cuối năm học 2020-2021 ................................................................. 60 Bảng 2.3: Kết quả xếp loại học lực học sinh trung học cơ sở của các tỉnh khu vực Bắc Trung Bộ cuối năm học 2020-2021........................................................................ 61 Bảng 2.4: Tỷ lệ học sinh trung học cơ sở của các tỉnh khu vực Bắc Trung Bộ cuối năm học 2020-2021 vào THPT, giáo dục thường xuyên, trung cấp chuyên nghiệp ................... 61 Bảng 2.5: Thông tin về số phiếu khảo sát hợp lệ .......................................................... 63 Bảng 2.6: Đặc điểm đối tượng khảo sát ........................................................................ 63 Bảng 2.7: Bảng điểm trung bình của mức độ đánh giá ................................................. 65 Bảng 2.8: Mức độ nhận thức về vai trò của giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở .............................................................................................................. 66 Bảng 2.9: Mức độ nhận thức về ý nghĩa của giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở .............................................................................................................. 68 Bảng 2.10: Thực trạng về thực hiện mục tiêu của giáo dục hướng nghiệp cho học sinh trung học cơ sở ....................................................................................................... 70 Bảng 2.11: Mức độ thực hiện các nội dung giáo dục hướng nghiệp học sinh đã thực hiện ở trường trung học cơ sở ...........................