Luận án Quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước ở tỉnh Thái Bình

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI ------------------------- Trần Vân Anh QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI ĐẦU TƯ PHÁT TRIỂN TỪ NGUỒN VỐN NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC Ở TỈNH THÁI BÌNH LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội, Năm 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI ------------------------- QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI ĐẦU TƯ PHÁT TRIỂN TỪ NGUỒN VỐN NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC Ở TỈNH THÁI BÌNH Chuyên ngành : Quản lý kinh tế Mã số : 9310110 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học : 1. PGS,TS. Hà Văn Sự 2. TS. Nguyễn Thị Thu Hiền Hà Nội, Năm 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu được nêu trong luận án có nguồn gốc rõ ràng và trung thực. Những kết luận được rút ra từ luận án là không trùng lặp và chưa được công bố trong bất cứ công trình khoa học nào khác./. Hà Nội, ngày 28 tháng 12 năm 2023 Tác giả luận án Trần Vân Anh ii LỜI CẢM ƠN Trước tiên, nghiên cứu sinh xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Ban Giám hiệu Trường Đại học Thương mại, đến Quý thầy cô Trường Đại học Thương mại đã tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất để Nghiên cứu sinh hoàn thành luận án này. Nghiên cứu sinh xin chân thành cảm ơn tập thể giáo viên hướng dẫn khoa học của luận án, thầy PGS,TS. Hà Văn Sự và TS. Nguyễn Thị Thu Hiền đã rất tận tình, tâm huyết và trách nhiệm giúp nghiên cứu sinh những quy chuẩn về phương pháp nghiên cứu, nội dung và kiến thức quý báu để nghiên cứu sinh hoàn thành luận án. Nghiên cứu sinh xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Tỉnh Ủy, HĐND, UBND tỉnh Thái Bình, Sở Kế hoạch và Đầu tư tỉnh Thái Bình, các cơ quan quản lý Nhà nước, doanh nghiệp, cá nhân và các tổ chức liên quan đến đầu tư phát triển từ ngân sách nhà nước của tỉnh Thái Bình đã nhiệt tình hỗ trợ, cung cấp các tài liệu và trả lời phỏng vấn, điều tra. Cuối cùng, nghiên cứu sinh xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, những đồng nghiệp đã tận tình hỗ trợ, giúp đỡ nghiên cứu sinh trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày 28 tháng 12 năm 2023 Tác giả luận án Trần Vân Anh iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................................. ii MỤC LỤC .................................................................................................................................. iii DANH MỤC BẢNG BIỂU ................................................................................................... viii PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu ...................................................................... 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................... 4 3. Câu hỏi nghiên cứu của đề tài luận án ................................................................... 4 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .......................................................................... 5 5. Những đóng góp mới của đề tài luận án ................................................................ 6 6. Kết cấu của luận án ................................................................................................. 7 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN ........................................................... 8 1.1. Tổng quan các nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án ............................................. 8 1.1.1. Các nghiên cứu về đầu tư công và quản lý đầu tư công .......................................... 8 1.1.2. Các nghiên cứu về quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước ................................................................................................................. 13 1.2. Những giá trị khoa học được kế thừa và khoảng trống cần được tiếp tục nghiên cứu ............................................................................................................................................... 21 1.2.1. Những giá trị khoa học được kế thừa ........................................................................ 21 1.2.2. Khoảng trống cần được tiếp tục nghiên cứu ............................................................ 22 1.3. Phương pháp nghiên cứu của luận án .......................................................................... 23 1.3.1. Cách tiếp cận và khung nghiên cứu của luận án ..................................................... 23 1.3.2. Xây dựng thang đo và mô hình của luận án............................................................. 27 1.3.3. Phương pháp thu thập, xử lý và phân tích dữ liệu ................................................. 34 CHƯƠNG 2. MỘT SỐ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI ĐẦU TƯ PHÁT TRIỂN TỪ NGUỒN VỐN NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC CẤP TỈNH ................................................................. 39 2.1. Một số lý luận cơ sở về quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước của một tỉnh ........................................................................ 39 2.1.1. Khái niệm và đặc điểm của quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước ................................................................................ 39 2.1.2. Mục tiêu và vai trò của quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước ................................................................................ 47 iv 2.1.3. Những yêu cầu của quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước của một tỉnh ......................................................................................... 51 2.1.4. Nguyên tắc của quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước của một tỉnh ................................................................................................... 52 2.2. Nội dung, các tiêu chí đánh giá và các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước cấp tỉnh ........................... 56 2.2.1. Nội dung quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước cấp tỉnh ..................................................................................................................... 56 2.2.2. Tiêu chí đánh giá kết quả quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước cấp tỉnh .......................................................................................... 65 2.2.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước cấp tỉnh .......................................................................................... 71 2.3. Kinh nghiệm một số địa phương trong nước và bài học cho tỉnh Thái Bình trong quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước..76 2.3.1. Kinh nghiệm một số địa phương trong nước về quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước..76 2.3.2. Bài học kinh nghiệm cho tỉnh Thái Bình về quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước ..................................................................... 81 CHƯƠNG 3. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI ĐẦU TƯ PHÁT TRIỂN TỪ NGUỒN VỐN NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC Ở TỈNH THÁI BÌNH ........ 84 3.1. Khái quát về đặc điểm tự nhiên và phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh Thái Bình .................................................................................................................................. 84 3.1.1. Điều kiện tự nhiên của tỉnh Thái Bình ...................................................................... 84 3.1.2. Khái quát đặc điểm kinh tế xã hội của tỉnh Thái Bình .......................................... 85 3.1.3. Khái quát về tình hình thu và chi ngân sách cho ĐTPT ở tỉnh Thái Bình ................ 88 3.2. Phân tích thực trạng quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước ở tỉnh Thái Bình .................................................................................. 93 3.2.1. Phân cấp quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước ở tỉnh Thái Bình ..................................................................................................... 93 3.2.2. Lập kế hoạch và phân bổ vốn đầu tư phát triển từ ngân sách nhà nước ở tỉnh Thái Bình.................................................................................................................................... 96 3.2.3. Quản lý tổ chức thực hiện kế hoạch đầu tư phát triển từ ngân sách nhà nước ở tỉnh Thái Bình ......................................................................................................................... 106 3.2.4. Kiểm tra, đánh giá thực hiện kế hoạch đầu tư phát triển từ ngân sách nhà nước ở tỉnh Thái Bình ...................................................................................................................... 115 v 3.2.5. Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến QLNN đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn NSNN ở tỉnh Thái Bình ................................................................................................. 119 3.3. Những kết luận về thực trạng quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước ở tỉnh Thái Bình ............................................................ 127 3.3.1. Những thành công ....................................................................................................... 127 3.3.2. Những mặt còn hạn chế và nguyên nhân của hạn chế ......................................... 128 CHƯƠNG 4. QUAN ĐIỂM, ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI ĐẦU TƯ PHÁT TRIỂN TỪ NGUỒN VỐN NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC Ở TỈNH THÁI BÌNH ĐẾN NĂM 2030 VÀ NHỮNG NĂM TIẾP THEO ............................................................................................ 134 4.1. Dự báo, quan điểm và mục tiêu hoàn thiện quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước ở tỉnh Thái Bình đến năm 2030 và những năm tiếp theo ........................................................................................................................... 134 4.1.1. Dự báo về triển vọng phát triển và lợi thế canh tranh cho phát triển kinh tế của tỉnh đến năm 2030 và những năm tiếp theo ...................................................................... 134 4.1.2. Dự báo về nhu cầu đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước của tỉnh đến năm 2030 và những năm tiếp theo ...................................................................... 137 4.1.3. Quan điểm và mục tiêu hoàn thiện QLNN đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn NSNN của thái Bình đến năm 2030 và những năm tiếp theo ................................ 141 4.2. Một số giải pháp hoàn thiện quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước ở tỉnh Thái Bình đến năm 2030 và những năm tiếp theo . 144 4.2.1. Những giải pháp chung .............................................................................................. 144 4.2.2. Những giải pháp cụ thể ............................................................................................... 154 4.3. Một số kiến nghị với Quốc hội, Chính phủ và các ban ngành Trung ương ........ 160 KẾT LUẬN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ CẦN TIẾP TỤC NGHIÊN CỨU ..................... 162 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Tiếng Việt Stt Từ viết tắt Giải nghĩa 1. DN Doanh nghiệp 2. ĐBSH Đồng Bằng sông Hồng 3. ĐTPT Đầu tư phát triển 4. Bộ KH &ĐT Bộ Kế hoạch và Đầu tư 5. CNH, HĐH Công nghiệp hoá, hiện đại hoá 6. CSHT Cơ sở hạ tầng 7. ĐBSH Đồng bằng Sông Hồng 8. FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài 9. GPMB Giải phóng mặt bằng 10. HĐND Hội đồng nhân dân 11. HNQT Hội nhập quốc tế 12. IRR Tỷ lệ hoàn vốn nội bộ 13. KCHTGTĐT Kết cấu hạ tầng giao thông đô thị 14. KH & ĐT Kế hoạch và Đầu tư 15. NPV Giá trị thu nhập ròng 16. NSNN Ngân sách nhà nước 17. NSTW Ngân sách Trung ương 18. NSĐP Ngân sách địa phương 19. QLNN Quản lý nhà nước 20. XDCB Xây dựng cơ bản 21. TW Trung ương 22. UBND Uỷ ban nhân dân vii Từ viết tắt Tiếng Anh Stt Từ viết tắt Nghĩa tiếng Anh Nghĩa tiếng Việt 1. ADB Asian Development Bank Ngân hàng phát triển châu Á 2. ASEAN Association of Southeast Asian Nations Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á 3. EU European Union Liên minh Châu Âu 4. FDI Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài 5. GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội 6. GRDP Gross Regional Domestic Product Tổng sản phẩm trên địa bàn 7. ODA Official Development Assistance Viện trợ phát triển chính thức 8. WB World Banks Ngân hàng thế giới 9. WTO World Trade Organization Tổ chức thương mại thế giới viii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1: Thang đo khảo sát đánh giá hiệu quả hoạt động đầu tư phát triển từ ngân sách nhà nước ở tỉnh Thái Bình ............................................................................................ 28 Bảng 1.2: Thang đo khảo sát các yếu tố ảnh hưởng tới quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn ngân sách nhà nước ở tỉnh Thái Bình ........................................ 31 Bảng 1.3: Quy ước khoảng đo giá trị trung bình của mức đánh giá của đề tài luận án ...................................................................................................................................................... 38 Bảng 3.1: Tổng thu ngân sách của tỉnh Thái Bình ............................................................ 89 Bảng 3.1: Tổng nguồn vốn đầu tư phát triển của tỉnh Thái Bình .................................. 99 Bảng 3.2. Nguồn vốn đầu tư phát triển từ ngân sách nhà nước cho các ngành, lĩnh vực của Thái Bình giai đoạn 2016-2022 ............................................................................. 105 Bảng 3.3: Đánh giá kết quả đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước ở tỉnh Thái Bình theo các tiêu chí ........................................................................................... 116 Bảng 3.4. Tổng hợp số liệu công tác thanh tra, kiểm tra dự án đầu tư phát triển của Thái Bình giai đoạn 2016-2022 ............................................................................................ 118 Bảng 3.5. Tổng số tiền thu hồi các dự án thanh tra, kiểm tra của Thái Bình ............ 118 Bảng 3.6: Tổng hợp đánh giá về cơ chế và chính sách của nhà nước .......................... 122 Bảng 3.7: Tổng hợp đánh giá về Năng lực tài chính ....................................................... 123 Bảng 3.8: Tổng hợp đánh giá về Năng lực đội ngũ cán bộ quản lý, điều hành ......... 124 Bảng 3.9: Tổng hợp đánh giá về Năng lực nhà thầu thi công ....................................... 125 Bảng 3.10: Tổng hợp đánh giá về Phương pháp và công cụ quản lý nhà nước của tỉnh Thái Bình ......................................................................................................................... 126 Bảng 4.1. Tổng hợp các chỉ tiêu chủ yếu theo kịch bản phát triển tỉnh Thái Bình .. 135 ix DANH MỤC HÌNH VẼ SƠ ĐỒ Hình 1.1: Sơ đồ khung nghiên cứu của luận án ................................................................. 25 Hình 1.2: Quy trình thực hiện đề tài luận án ...................................................................... 26 Hình 1.3: Mô hình nghiên cứu yếu tố ảnh hưởng tới Quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn ngân sách nhà nước ở tỉnh Thái Bình ............................................. 30 Hình 3.1: Bản đồ chỉ giới hành chính tỉnh Thái Bình ....................................................... 85 Hình 3.2: Tốc độ tăng trưởng kinh tế GRDP tỉnh Thái Bình ......................................... 86 Hình 3.3: Quy mô GRDP và thu nhập bình quân đầu người tỉnh Thái Bình ............. 87 Hình 3.4: So sánh tốc độ tăng trưởng vốn đầu tư thực hiện toàn xã hội của tỉnh Thái Bình với các tỉnh, thành phố lân cận .................................................................................... 91 Hình 3.5: Tình hình chi ngân sách cho đầu tư phát triển của tỉnh Thái Bình ............. 93 Hình 3.6: Cơ cấu bộ máy quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ vốn ngân sách nhà nước ở tỉnh Thái Bình ............................................................................................ 94 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Các lý luận của các tác giả Thái Bá Cẩn (2009), Jim Brumby và cộng sự (2011) đều chỉ ra rằng hoạt động đầu tư rất rộng, phức tạp và đa dạng, chịu nhiều tác động bởi những đặc điểm sản xuất của ngành, đặc điểm của sản phẩm xây dựng, liên quan đến nhiều ngành và điều kiện tự nhiên. Vì vậy, hoạt động đầu tư dễ gây ra thất thoát, lãng phí, dẫn đến chất lượng sản phẩm và hiệu quả đầu tư thấp. Hoạt động đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước có vai trò, vị trí, ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong nền kinh tế. Các lý thuyết kinh tế từ trước đến nay đều khẳng định mối quan hệ giữa đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước với tăng trưởng, phát triển kinh tế. Lịch sử kinh tế thế giới là bằng chứng thể hiện tầm quan trọng của đầu tư phát triển từ nguồn vốn ngân sách nhà nước đối với sự phát triển kinh tế xã hội của các quốc gia, bao gồm các quốc gia có nền kinh tế kế hoạch hóa, kinh tế thị trường cũng như kinh tế chuyển đổi. Hai tác giả Nguyễn Thị Lan Phương (2018) và Lê Công Thanh (2022) đều khẳng định hoạt động quản lý nhà nước về đầu tư công có tính phức tạp, do phụ thuộc vào nhiều yếu tố tác động: không chỉ là cơ chế chính sách, con người, mà còn phụ thuộc vào nhiều điều kiện khách quan khác, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý gắn với từng công đoạn của quy trình đầu tư, trước hết và quan trọng nhất là quản lý tốt dự án đầu tư kể từ khi có ý định đầu tư, xác định chủ trương đầu tư, lập dự án đầu tư, quá trình thực hiện đầu tư đến khi kết thúc xây dựng đưa dự án vào khai thác và sử dụng. Trong bối cảnh nền kinh tế thế giới nhiều bất ổn và Việt Nam đã là nước có thu nhập trung bình, dẫn tới các nguồn ngoại lực ưu đãi dành cho đầu tư giảm sút, thì việc phát huy nội lực để đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng, làm tiền đề phát triển đất nước đặc biệt cần thiết. Nhà nước sử dụng vốn ngân sách nhà nước (NSNN) để xây dựng các công trình, hạng mục quan trọng, có vị trí then chốt, là xương sống đối với nền kinh tế (cơ sở hạ tầng kinh tế - xã hội, các ngành kinh tế quan trọng...), là tiền đề để phát triển các ngành, lĩnh vực khác. Qua việc tổng quan tài liệu cho thấy đa số các nghiên cứu hiện có mới chỉ tập trung vào các vấn đề về lý luận chung, các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý vốn ngân sách nhà nước đối với đầu tư xây dựng cơ bản thông qua chủ yếu là hoạt động ban hành chính sách của cơ quan quản lý nhà nước hay việc Lập kế hoạch đầu tư và phân cấp quản lý vốn đầu tư, Lập dự toán và phân bổ vốn đầu tư , Quản lý cấp phát và thanh toán vốn đầu tư, Quyết toán vốn đầu tư, Thanh tra, kiểm soát vốn đầu tư hay 2 quản lý một khâu trong chu trình quản lý dự án đầu tư công hoặc 1 khâu trong quá trình quản lý vốn (quyết toán hoặc thanh tra), có không nhiều các nghiên cứu đi sâu phân tích hoạt động quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn NSNN (bao gồm: Phân cấp Quản lý nhà nước đối với đầu tư phát triển từ nguồn vốn NSNN; Lập kế hoạch và phân bổ vốn đầu tư phát triển; Quản lý