Luận án Quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam

- i - LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận án “Quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam” là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của riêng tôi. Các nội dung nghiên cứu trong luận án là kết quả nghiên cứu do tôi thực hiện, có kế thừa và trích dẫn đầy đủ kết quả nghiên cứu của các tác giả đã công bố. Số liệu sử dụng trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, ngày tháng năm 2022 Tác giả luận án Mai Tiến Tú - ii - LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành Luận án “Quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm tại Việt nam”, NCS bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc tới sự hướng dẫn, giúp đỡ tận tình, trách nhiệm của tập thể giáo viên hướng dẫn: PGS,TS. Hà Văn Sự và TS. Nguyễn Hóa. NCS cũng cám ơn về sự giúp đỡ, tạo điều kiện của: Tổng cục Quản lý thị trường, Bộ Công Thương; Cục ATTP, Bộ Y tế; Chi cục ATTP, Chi cục Quản lý thị trường thành phố Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, Quảng Ninh, các doanh nghiệp kinh doanh chất phụ gia thực phẩm. NCS xin trân trọng cám ơn Ban Giám hiệu Trường Đại học Thương mại, Khoa Sau đại học, các thầy cô, anh/chị Khoa Kinh tế - Luật, Bộ môn Quản lý kinh tế, các đồng nghiệp tại Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội đã động viên, tạo điều kiện cho NCS trong quá trình thực hiện luận án. Cuối cùng, NCS xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới bạn bè, gia đình và những người thân đã luôn sát cánh bên cạnh ủng hộ, giúp đỡ, thông cảm để NCS thực hiện và bảo vệ luận án này. Hà Nội, ngày tháng năm 2022 Tác giả luận án Mai Tiến Tú - iii - MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU .......................................... 1 2. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ..... 4 2.1. Các nghiên cứu liên quan đến quản lý nhà nước về kinh tế nói chung và một số lĩnh vực cụ thể .................................................................................................. 4 2.2. Các nghiên cứu liên quan đến quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm ....................................................................................................... 9 2.3. Những giá trị khoa học được kế thừa và khoảng trống nghiên cứu ............ 13 3. MỤC TIÊU VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ............................................... 15 4. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ............................................... 15 4.1. Đối tượng nghiên cứu .................................................................................. 15 4.2. Phạm vi nghiên cứu ..................................................................................... 15 5. QUY TRÌNH VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..................................... 17 5.1. Quy trình nghiên cứu ................................................................................... 17 5.2. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 18 6. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN .............................................................. 24 7. KẾT CẤU CỦA LUẬN ÁN .......................................................................... 25 Chương 1. MỘT SỐ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI KINH DOANH CHẤT PHỤ GIA THỰC PHẨM ........... 26 1.1. BẢN CHẤT CỦA QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI KINH DOANH CHẤT PHỤ GIA THỰC PHẨM .................................................................................... 26 1.1.1. Một số vấn đề cơ bản về chất phụ gia thực phẩm và kinh doanh chất phụ gia thực phẩm ........................................................................................................... 26 1.1.2. Bản chất của quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm32 1.2. NGUYÊN LÝ CƠ BẢN CỦA QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI KINH DOANH CHẤT PHỤ GIA THỰC PHẨM ........................................................ 36 1.2.1. Yêu cầu của quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm 36 1.2.2. Những nội dung cơ bản của quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm ..................................................................................................... 38 1.2.3. Các tiêu chí đánh giá quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm ........................................................................................................... 45 - iv - 1.2.4. Công cụ và phương pháp quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm ..................................................................................................... 49 1.3. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI KINH DOANH CHẤT PHỤ GIA THỰC PHẨM ............................................. 52 1.3.1. Các nhân tố khách quan ảnh hưởng đến quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm ............................................................................ 53 1.3.2. Các nhân tố chủ quan ảnh hưởng đến quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm....................................................................................... 55 1.4. KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VÀ BÀI HỌC RÚT RA CHO VIỆT NAM TRONG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI KINH DOANH CHẤT PHỤ GIA THỰC PHẨM ................................................................................................... 57 1.4.1. Kinh nghiệm của một số quốc gia trong quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm ............................................................................ 57 1.4.2. Bài học rút ra cho Việt Nam trong quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm....................................................................................... 63 Chương 2. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI KINH DOANH CHẤT PHỤ GIA THỰC PHẨM TẠI VIỆT NAM .................................................... 66 2.1. KHÁI QUÁT VỀ THỰC TRẠNG NHU CẦU VÀ KINH DOANH CHẤT PHỤ GIA THỰC PHẨM TẠI VIỆT NAM .................................................................. 66 2.1.1. Thực trạng nhu cầu thị trường đối với chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam 66 2.1.2. Thực trạng kinh doanh chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam ................. 71 2.2. PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI KINH DOANH CHẤT PHỤ GIA THỰC PHẨM TẠI VIỆT NAM ............................ 75 2.2.1. Phân tích thực trạng bộ máy tổ chức quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam ................................................................. 75 2.2.2. Phân tích thực trạng quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam theo các nội dung quản lý ................................................... 79 2.2.3. Phân tích thực trạng quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam theo một số tiêu chí ........................................................... 102 2.2.4. Phân tích thực trạng các nhân tố ảnh hưởng đến quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam ............................................. 108 2.3. ĐÁNH GIÁ CHUNG THỰC TRẠNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI KINH DOANH CHẤT PHỤ GIA THỰC PHẨM TẠI VIỆT NAM THỜI GIAN VỪA QUA ....................................................................................................... 113 - v - 2.3.1. Những thành công trong quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam ................................................................................... 113 2.3.2. Những hạn chế và nguyên nhân của hạn chế trong quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam ...................................... 116 Chương 3. QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI KINH DOANH CHẤT PHỤ GIA THỰC PHẨM TẠI VIỆT NAM ĐẾN NĂM 2025 VÀ NHỮNG NĂM TIẾP THEO ................................................................. 122 3.1. QUAN ĐIỂM VÀ ĐỊNH HƯỚNG TĂNG CƯỜNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI KINH DOANH CHẤT PHỤ GIA THỰC PHẨM TẠI VIỆT NAM ĐẾN NĂM 2025 VÀ NHỮNG NĂM TIẾP THEO .................................................. 122 3.1.1. Một số dự báo về nhu cầu thị trường và kinh doanh chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam đến năm 2025 và những năm tiếp theo ....................................... 122 3.1.2. Quan điểm tăng cường quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam đến năm 2025 và những năm tiếp theo ..................... 124 3.1.3. Mục tiêu và định hướng tăng cường quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam đến năm 2025 và những năm tiếp theo ............ 125 3.2. MỘT SỐ GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI KINH DOANH CHẤT PHỤ GIA THỰC PHẨM TẠI VIỆT NAM ĐẾN NĂM 2025 VÀ NHỮNG NĂM TIẾP THEO ............................................................ 129 3.2.1. Hoàn thiện hệ thống văn bản quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm ................................................................................................... 129 3.2.2. Hoàn thiện và tăng cường tổ chức thực hiện quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm các cấp ............................................................. 132 3.2.3. Tăng cường thanh tra, kiểm tra và xử lý các vi phạm trong quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm ............................................ 142 3.2.4. Nâng cao nhận thức của các cấp quản lý, doanh nghiệp và người tiêu dùng về chất phụ gia thực phẩm và kinh doanh chất phụ gia thực phẩm ................. 144 KẾT LUẬN ........................................................................................................................... 148 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA NCS CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC - vi - DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Viết đầy đủ tiếng Anh Nghĩa tiếng Việt AQSIQ Administration of Quality Supervision, Inspection and Quarantine Cơ quan giám sát, kiểm tra và kiểm dịch quốc gia Trung Quốc ATTP An toàn thực phẩm CA Certyficate Of Analysis Bản phân tích thành phần của nhà sản xuất CAC Codex Alimentarius Commission Ủy ban Tiêu chuẩn thực phẩm quốc tế Codex CASRAD Center for Agrarian Systems Research and Development Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Hệ thống nông nghiệp CFDA China’s State Food and Drug Administration Cục Quản lý thuốc và thực phẩm Trung Quốc CTKD Chủ thể kinh doanh CPTPP Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương ĐTB Điểm trung bình EU European Union Liên minh Châu Âu EVFTA European-Vietnam Free Trade Agreement Hiệp định thương mại tự do Việt Nam - EU FDA Food and Drug Administration Cục quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ Fi Vietnam Food Ingredients Vietnam Triển lãm quốc tế về nguyên liệu, phụ gia và hóa chất thực phẩm Việt Nam GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội GRAS Generally Recognized As Safe Chứng nhận an toàn HACCP Hazard Analysis and Critical Control Point System Hệ thống phân tích mối nguy và kiểm soát điểm tới hạn HĐKD Hoạt động kinh doanh - vii - INS International Numbering System Hệ thống chỉ số đánh số cho chất phụ gia thực phẩm MTV Một thành viên NCS Nghiên cứu sinh QCVN Quy chuẩn Việt Nam SCF Scientific Committee on Food Ủy ban Khoa học về Thực phẩm TCVN Tiêu chuẩn Việt Nam TNHH Trách nhiệm hữu hạn UBND Ủy ban nhân dân US United States Hoa Kỳ WTO World Trade Organization Tổ chức Thương mại Thế giới - viii - DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Tiêu chí đánh giá quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm ......................................................................................................................................... 46 Bảng 2.1. Nhu cầu sử dụng chất phụ gia thực phẩm của các doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh thực phẩm và các hộ gia đình .......................................................................... 68 Bảng 2.2. Nhu cầu sử dụng các nhóm sản phẩm chất phụ gia thực phẩm giai đoạn 2011 - 2020 ........................................................................................................................................... 70 Bảng 2.3. Doanh số bán các chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam giai đoạn 2011 - 2020 .......................................................................................................................................... 72 Bảng 2.4. Cơ cấu nguồn gốc chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam ............................. 73 Bảng 2.5. Tăng trưởng các doanh nghiệp kinh doanh chất phụ gia thực phẩm .......... 74 Bảng 2.6. Kết quả lấy ý kiến nhà cung ứng về hoạt động kinh doanh chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam ................................................................................................................. 75 Bảng 2.7. Kết quả lấy ý kiến của các CTKD về quản lý điều kiện kinh doanh chất phụ gia thực phẩm .......................................................................................................................... 84 Bảng 2.8. Kết quả lấy ý kiến của doanh nghiệp kinh doanh về quản lý chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam ................................................................................................................... 88 Bảng 2.9. Kết quả lấy ý kiến về quản lý chất lượng và đảm bảo ATTP trong kinh doanh chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam ............................................................................................. 91 Bảng 2.10. Kết quả lấy ý kiến về quản lý hệ thống kênh phân phối chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam ................................................................................................................. 96 Bảng 2.12. Kết quả lấy ý kiến về quản lý hoạt động xúc tiến thương mại kinh doanh chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam.................................................................................. 98 Bảng 2.13. Kết quả lấy ý kiến về quản lý cạnh tranh trong kinh doanh chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam ................................................................................................................ 101 Bảng 2.14. Mức độ phù hợp trong quản lý nhà nước đối với HĐKD chất phụ gia thực phẩm ....................................................................................................................................... 103 Bảng 2.15. Mức độ công bằng trong quản lý nhà nước đối với HĐKD chất phụ gia thực phẩm .............................................................................................................................. 104 Bảng 2.16. Mức độ hiệu lực trong quản lý nhà nước đối với HĐKD chất phụ gia thực phẩm ........................................................................................................................................ 105 Bảng 2.17. Mức độ hiệu quả trong quản lý nhà nước đối với HĐKD chất phụ gia thực phẩm ....................................................................................................................................... 106 - ix - Bảng 2.18. Mức độ bền vững trong quản lý nhà nước đối với HĐKD chất phụ gia thực phẩm ....................................................................................................................................... 107 Bảng 2.19. Kết quả lấy ý kiến về ảnh hưởng của các nhân tố đến quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm ............................................................................ 110 Bảng 3.1. Mục tiêu về giá trị và thị phần chất phụ gia thực phẩm sản xuất trong nước ..... 127 - x - DANH MỤC BIỂU Biểu 2.1. Cơ cấu chi tiêu trung bình hàng tháng của người tiêu dùng Việt Nam theo khảo sát tháng 12/2020 .......................................................................................................... 66 Biểu 2.2. Kết quả lấy ý kiến của người tiêu dùng về sử dụng phụ gia thực phẩm trong chế biến thực phẩm, đồ uống tại gia đình (Đơn vị: %)................................................................. 67 Biểu 2.3. Tăng trưởng nhu cầu về chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam giai đoạn 2011 - 2020 ........................................................................................................................................ 69 Biểu 2.4. Kết quả lấy ý kiến về khả năng tiếp cận sản phẩm chất phụ gia thực phẩm khi có nhu cầu của người tiêu dùng (hộ gia đình) ............................................................................. 71 Biểu 2.5. Kết quả lấy ý kiến doanh nghiệp sản xuất thực phẩm, đồ uống và người tiêu dùng về vai trò của chất phụ gia thực phẩm (Đơn vị: %) ................................................ 73 Biểu 2.6. Kết quả đăng ký kinh doanh của các CTKD chất phụ gia thực phẩm giai đoạn 2011 - 2020 .............................................................................................................................. 82 Biểu 2.7. Thực trạng hoạt động thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm về điều kiện kinh doanh chất phụ gia thực phẩm .............................................................................................. 83 Biểu 2.8. Nguồn gốc chất phụ gia thực phẩm được kinh doanh trên thị trường Việt Nam năm 2020 ................................................................................................................................. 88 Biểu 2.9. Thực trạng hoạt động thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm về mặt hàng chất phụ gia thực phẩm .................................................................................................................. 93 Biểu 2.10. Tỷ lệ nguồn cung chất phụ gia thực phẩm từ các trung gian thương mại ......... 95 Biểu 2.11. Xu hướng lựa chọn các hình thức xúc tiến thương mại đối với chất phụ gia thực phẩm của CTKD 2020 .................................................................................................. 98 Biểu 2.12. Tốc độ tăng trưởng GDP của Việt Nam gia đoạn 2011 - 2020 ........................ 108 - xi - DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1. Quy trình nghiên cứu của luận án ........................................................................ 17 Sơ đồ 2. Quy trình thu thập dữ liệu thứ cấp ........................................................................... 19 Sơ đồ 3. Quy trình thu thập dữ liệu sơ cấp ............................................................................. 20 Sơ đồ 4. Khung phân tích luận án ....................................................................................... 23 Sơ đồ 1.1. Hệ thống ATTP tại Trung Quốc ........................................................................... 62 Sơ đồ 2.1. Sơ đồ bộ máy quản lý nhà nước đối với kinh doanh chất phụ gia thực phẩm tại Việt Nam ............................................................................................................................ 76 - 1 - PHẦN MỞ ĐẦU 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU Phụ gia thực phẩm đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển của ngành công nghiệp thực phẩm và nhu cầu đối với chất phụ gia thực phẩm tăng trưởng nhanh theo sự phát triển bùng nổ của thị trường thực phẩm, đồ uống của Việt Nam. Theo số liệu của Vietnam Report (2020), thị trường thực phẩm, đồ uống Việt Nam phát triển nhanh chóng với cơ cấu chi tiêu trung bình hàng tháng của người dân lên đến 36% (số liệu khảo sát tháng 12/2020). Nhu cầu sử dụng chất phụ gia thực phẩm của các doanh nghiệp thực phẩm, đồ uống như Vissan, Masan, Vinacafe, Trung Nguyên, Kinh đô... rất lớn, trong khi đó thị trường chất phụ gia thực phẩm