Luận án Quản lý tài chính của các Sở giáo dục và đào tạo khu vực Tây Bắc đối với trường trung học phổ thông trong bối cảnh đổi mới giáo dục

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI ____________ ______________ PHAN VĂN SỸ QU¶N Lý TµI CHÝNH CñA C¸C Së GI¸O DôC Vµ §µO T¹O khu vùc t©y b¾c §èI VíI TR¦êNG TRUNG HäC PHæ TH¤NG trong bèi c¶nh §æI MíI GI¸O DôC LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI - 2015 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI ______________ ______________ PHAN VĂN SỸ QU¶N Lý TµI CHÝNH CñA C¸C Së GI¸O DôC Vµ §µO T¹O khu vùc t©y b¾c §èI VíI TR¦êNG TRUNG HäC PHæ TH¤NG trong bèi c¶nh §æI MíI GI¸O DôC Chuyên ngành: Quản lý giáo dục Mã số: 62.14.01.14 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Đặng Quốc Bảo 2. TS. Nguyễn Thị Thu Hằng HÀ NỘI - 2015 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, những số liệu, tư liệu sử dụng trong luận văn này có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nêu ra trong Luận án là trung thực và nội dung của Luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình khoa học nào. Tác giả luận án Phan Văn Sỹ ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Khoa Quản lý giáo dục, Phòng Đào tạo sau đại học và các thầy cô giáo Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã tạo điều kiện để tôi học tập và hoàn thành luận án. Đặc biệt, tôi xin cảm ơn các Thầy Cô giáo hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Đặng Quốc Bảo và TS. Nguyễn Thị Thu Hằng đã tận tình hướng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện luận án. Tôi xin cảm ơn lãnh đạo Sở GD&ĐT; Phòng Giáo dục Trung học, Phòng Kế hoạch - Tài chính; Các trường THPT của tỉnh Hòa Bình, Sơn La, Điện Biên, Lai Châu, Lào Cai, Yên Bái đã tạo điều kiện giúp đỡ khảo sát thực tế và thử nghiệm kết quả nghiên cứu của luận án. Xin chân thành cảm ơn gia đình, đồng nghiệp và bè bạn đã hỗ trợ tạo điều kiện về mọi mặt để tôi hoàn thành luận án. Hà Nội, tháng 11 năm 2015 Tác giả luận án Phan Văn Sỹ iii CÁC TỪ VIẾT TẮT CMHS Cha mẹ học sinh CSVC Cơ sở vật chất CBQL Cán bộ quản lý DTNT Dân tộc nội trú DTTS Dân tộc thiểu số GD&ĐT Giáo dục và Đào tạo GDP Tổng sản phẩm quốc nội (Tiếng Anh: Gross Domestic Product) EU/ EC Liên minh Châu Âu/ Cộng đồng Châu Âu (Tiếng Anh: European Union / European Community) GV Giáo viên HDI Chỉ số phát triển con người (Human Development Index) KH&ĐT Kế hoạch và Đầu tư KT-XH Kinh tế - xã hội NSNN Ngân sách nhà nước NCKH Nghiên cứu khoa học NSGD Ngân sách giáo dục NSTW Ngân sách Trung ương NSĐP Ngân sách địa phương ODA Hỗ trợ phát triển chính thức (Tiếng Anh: Official Development Assistant) THPT Trung học phổ thông THCS Trung học cơ sở TNQD Thu nhập quốc dân TSPXH Tổng sản phẩm xã hội TW Trung ương XDCB Xây dựng cơ bản XHCN Xã hội chủ nghĩa XHH Xã hội hóa UBND Ủy ban nhân dân UNESCO Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (Tiếng Anh: United Nations Educational Scientific and Cultural Organization) WB Ngân hàng Thế giới (Tiếng Anh: World Bank) WTO Tổ chức Thương mại thế giới (Tiếng Anh: World Trade Organization) iv MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu .......................................................................................... 3 3. Câu hỏi nghiên cứu .............................................................................................. 3 4. Giả thuyết khoa học của luận án ........................................................................ 4 5. Luận điểm bảo vệ ................................................................................................ 4 6. Nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................................... 5 7. Khách thể, đối tượng nghiên cứu ........................................................................ 5 8. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu ......................................................................... 5 9. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................... 6 10. Những đóng góp mới của luận án ..................................................................... 7 11. Cấu trúc của luận án .......................................................................................... 8 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA CÁC SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐỐI VỚI TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG BỐI CẢNH ĐỔI MỚI GIÁO DỤC VÀ KINH NGHIỆM QUỐC TẾ ................................................................................................ 9 1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu ...................................................................... 9 1.1.1. Nghiên cứu ngoài nước ................................................................................. 9 1.1.2. Nghiên cứu trong nước ................................................................................ 11 1.1.3. Những vấn đề luận án tập trung giải quyết ................................................. 16 1.2. Các khái niệm cơ bản được sử dụng trong luận án ...................................... 16 1.2.1. Quản lý - Quản lý giáo dục ......................................................................... 16 1.2.2. Sở GD&ĐT ................................................................................................. 18 1.2.3. Giáo dục trung học phổ thông ..................................................................... 18 1.2.4. Tài chính, Quản lý tài chính, Quản lý giáo dục........................................... 19 1.2.5. Phân cấp quản lý tài chính giáo dục ............................................................ 20 1.2.6. Ngân sách giáo dục ...................................................................................... 21 1.3. Tầm quan trọng của yếu tố Tài chính cho giáo dục và chức năng quản lý Tài chính của Sở GD&ĐT đối với các trường trung học phổ thông trong bối cảnh đổi mới giáo dục ....................................................................................... 23 1.3.1 Mục tiêu, yêu cầu đổi mới giáo dục, giáo dục THPT .................................. 23 1.3.2. Chức năng, nhiệm vụ của Sở GD&ĐT trong quản lý tài chính giáo dục trung học phổ thông ............................................................................................... 25 1.3.3. Phân cấp, phân quyền về quản lý tài chính và vai trò quản lý tài chính của Sở GD&ĐT đối với trường trung học phổ thông ........................................... 28 1.4. Mục tiêu, nguyên tắc, chỉ số cơ bản của quản lý tài chính của Sở GD&ĐT đối với các trường trung học phổ thông ................................................ 35 v 1.4.1. Mục tiêu quản lý tài chính giáo dục theo hướng cải thiện chất lượng giáo dục.......................................................................................................................... 35 1.4.2. Nguyên tắc cơ bản của quản lý tài chính giáo dục ...................................... 37 1.4.3. Các chỉ số cơ bản của quản lý tài chính giáo dục........................................ 38 1.5. Nội dung và tiêu chí đánh giá công tác quản lý tài chính của Sở GD&ĐT đối với trường trung học phổ thông ...................................................... 38 1.5.1. Nội dung quản lý tài chính của Sở GD&ĐT đối với các trường THPT ..... 38 1.5.2. Tiêu chí đánh giá công tác quản lý tài chính của các Sở GD&ĐT đối với trường trung học phổ thông ............................................................................. 40 1.6. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý tài chính của Sở GD&ĐT đối với các trường trung học phổ thông ............................................................................ 41 1.6.1. Chủ trương, chính sách của Nhà nước đối với phát triển giáo dục trung học phổ thông ........................................................................................................ 42 1.6.2. Quan điểm, mục tiêu phát triển Kinh tế - Xã hội và định hướng phát triển giáo dục khu vực Tây Bắc ............................................................................. 43 1.6.3. Nhận thức của cán bộ quản lý Giáo dục và Đào tạo, các ban ngành liên quan về quản lý tài chính của Sở GD&ĐT đối với trường trung học phổ thông ...................................................................................................................... 45 1.6.4. Năng lực quản lý của cán bộ quản lý tài chính của Sở GD&ĐT, trường trung học phổ thông ............................................................................................... 46 1.6.5. Điều kiện kinh tế, văn hóa, xã hội của địa phương ..................................... 47 1.7. Kinh nghiệm một số nước về phân cấp quản lý tài chính giáo dục ............. 47 1.7.1. Thúc đẩy công bằng với sự tài trợ khác biệt ở Ontario, Canada ................. 47 1.7.2. Phân cấp quản lý trường học: tăng quyền tự chủ và trách nhiệm của nhà trường ở Đông Á ............................................................................................. 48 Kết luận chương 1 ................................................................................................... 49 Chương 2. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA CÁC SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO KHU VỰC TÂY BẮC ĐỐI VỚI TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ................................................................................................ 51 2.1. Giới thiệu tổ chức khảo sát thực trạng quản lý tài chính của các Sở GD&ĐT khu vực Tây Bắc đối với các trường trung học phổ thông .................. 51 2.1.1. Mục tiêu khảo sát ........................................................................................ 51 2.1.2. Nội dung khảo sát ........................................................................................ 51 2.1.3. Phương pháp khảo sát ................................................................................. 51 2.1.4. Công cụ khảo sát ......................................................................................... 52 2.1.5. Các biện pháp khảo sát để kết quả đủ độ tin cậy......................................... 52 2.1.6. Xử lý kết quả khảo sát ................................................................................. 53 2.2. Một số yếu tố ảnh hưởng đến công tác quản lý tài chính của các Sở GD&ĐT khu vực Tây Bắc đối với các trường trung học phổ thông .................. 53 vi 2.2.1. Một số yếu tố tự nhiên, kinh tế - xã hội khu vực Tây Bắc .......................... 53 2.2.2. Điều kiện hành chính, Dân cư, Dân số độ tuổi đi học trung học phổ thông khu vực Tây Bắc.......................................................................................... 53 2.2.3. Xu hướng phát triển kinh tế các tỉnh khu vực Tây Bắc .............................. 58 2.2.4. Phân cấp quản lý tài chính giáo dục trung học phổ thông của các tỉnh khu vực Tây Bắc .................................................................................................... 60 2.3. Thực trạng hoạt động quản lý tài chính của Sở GD&ĐT đối với trường THPT ........................................................................................................................ 63 2.3.1. Xây dựng quy định, cơ chế tăng quyền tự chủ và trách nhiệm giải trình của các trường về quản lý tài chính gắn với kết quả giáo dục .............................. 63 2.3.2. Công tác lập dự toán NS, phân bổ NS cho các trường THPT ..................... 64 2.3.3. Phân bổ ngân sách giáo dục cho các trường THPT của các Sở GD&ĐT ... 67 2.3.4. Tổ chức thực hiện thu - chi, chấp hành dự toán ngân sách của các trường THPT ...................................................................................................................... 70 2.3.5. Sở GD&ĐT kiểm tra, giám sát việc thực hiện thu, chi ngân sách đối với các trường THPT ............................................................................................. 72 2.3.6. Công tác thẩm tra, duyệt quyết toán ngân sách của Sở GD&ĐT đối với các trường THPT ................................................................................................... 75 2.4. Các điều kiện quản lý tài chính của Sở GD&ĐT đối với trường THPT ..... 77 2.4.1. Trình độ, năng lực đội ngũ CBQL tài chính của Sở GD&ĐT và trường THPT ..................................................................................................................... 77 2.4.2. Cơ sở vật chất phục vụ quản lý tài chính của Sở GD&ĐT đối với các trường THPT ......................................................................................................... 78 2.5. Sở GD&ĐT với công tác huy động và sử dụng các nguồn tài chính cho các trường THPT .................................................................................................... 79 2.5.1. Huy động và sử dụng nguồn tài chính từ NSNN cấp .................................. 80 2.5.2. Huy động các nguồn lực tài chính ngoài ngân sách Nhà nước .................. 85 2.6. Các điều kiện đảm bảo chất lượng giáo dục trung học phổ thông ở các tỉnh khu vực Tây Bắc .............................................................................................. 87 2.6.1. Mạng lưới trường, lớp học: Trường dân tộc nội trú; Trường đạt chuẩn quốc gia ...................................................................................................... 87 2.6.2. Cơ sở vật chất giáo dục THPT các tỉnh khu vực Tây Bắc .......................... 89 2.6.3. Đội ngũ giáo viên, CBQLGD THPT các tỉnh khu vực Tây Bắc ................. 92 2.7. Kết quả phát triển của giáo dục trung học phổ thông các tỉnh khu vực Tây Bắc ..................................................................................................................... 94 2.7.1. Xu hướng tăng quy mô học sinhTHPT ....................................................... 94 2.7.2. Xu hướng học sinh THPT thuộc các nhóm đặc biệt ................................... 95 2.8. Đánh giá chung về quản lý tài chính của các Sở GD&ĐT khu vực Tây Bắc đối với trường trung học phổ thông. .............................................................. 99 vii 2.8.1. Điểm mạnh .................................................................................................. 99 2.8.2. Điểm yếu ................................................................................................... 101 2.8.3. Thuận lợi ................................................................................................... 105 2.8.4. Khó khăn ................................................................................................... 105 Kết luận chương 2 ................................................................................................. 106 Chương 3. BIỆN PHÁP ĐỔI MỚI QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA CÁC SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO KHU VỰC TÂY BẮC ĐỐI VỚI TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG BỐI CẢNH ĐỔI MỚI GIÁO DỤC .. 109 3.1. Định hướng phát triển giáo dục Trung học phổ thông khu vực Tây Bắc . 109 3.2. Nguyên tắc đề xuất biện pháp quản lý tài chính của các Sở GD&ĐT đối với trường trung học phổ thông .................................................................... 111 3.2.1. Nguyên tắc 1: Đảm bảo tính pháp lý ......................................................... 111 3.2.2. Nguyên tắc 2: Đảm bảo tính mục đích ...................................................... 111 3.2.3. Nguyên tắc 3: Đảm bảo tính công bằng .................................................... 111 3.2.4. Nguyên tắc 4: Đảm bảo tính khoa học ...................................................... 112 3.2.5. Nguyên tắc 5: Đảm bảo tính thực tiễn, khả thi .......................................... 112 3.3. Hệ thống các biện pháp quản lý tài chính của Sở GD&ĐT khu vực Tây Bắc đối với trường trung học phổ thông trong bối cảnh đổi mới giáo dục ..... 112 3.3.1. Biện pháp 1. Sở GD&ĐT xây dựng định hướng tăng cường huy động các nguồn đầu tư cho GDTHPT, tăng cường quyền tự chủ của các trường THPT theo hướng chuẩn hóa .............................................................................. 112 3.3.2. Biện pháp 2: Tăng cường kế hoạch hóa, dân chủ hóa quản lý tài chính của Sở GD&ĐT đối với trường THPT ................................................................ 116 3.3.3. Biện pháp 3. Sở GD&ĐT tăng cường hướng dẫn, hỗ trợ thường xuyên các trường THPT thực hiện chi thanh toán cá nhân theo đúng quy định, hiệu quả và đáp ứng yêu cầu phát triển đội ngũ giáo viên .......................................... 120 3.3.4. Biện pháp 4. Tổ chức hoàn thiện các công cụ quản lý tài chính hướng đến mở rộng cơ hội tiếp cận và nâng cao chất lượng giáo dục THPT ................ 123 3.3.5. Biện pháp 5. Sở GD&ĐT phối hợp với Sở Tài chính và cơ quan hữu quan tăng cường giám sát, kiểm tra, thanh tra đảm bảo sự kỷ cương trong thu - chi và phát huy tác dụng của vốn cấp phát ....................................................... 124 3.4. Mối quan hệ giữa các biện pháp được đề xuất ............................................ 127 3.5. Khảo sát mức độ cần thiết và mức độ khả thi của các biện pháp đề xuất ......................................................................................................................... 128 3.5.1. Mục đích, nội dung, đối tượng, phương pháp khảo sát mức độ cần thiết và mức độ khả thi của các biện pháp ................................................................... 128 3.5.2. Kết quả khảo sát về mức độ cần thiết của các biện pháp đề xuất ............ 129 3.5.3. Kết quả khảo sát về mức độ khả thi của các biện pháp đề xuất ................ 130 viii 3.5.4. Đánh giá tương quan giữa mức độ cần thiết và mức độ khả thi của các biện pháp đề xuất ................................................................................................. 132 3.6. Thực nghiệm tác động thực tiễn quản lý tài chính của Sở GD&ĐT các tỉnh khu vực Tây Bắc đối với các trường THPT hướng tới nâng cao chất lượng, công bằng và hiệu quả trong bối cảnh đổi mới giáo dục ....................... 133 3.6.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................... 133 3.6.2. Giới hạn thực nghiệm ................................................................................ 133 3.6.3. Nội dung thực nghiệm ............................................................................... 133 3.6.4. Quy trình thực nghiệm .............................................................................. 134 3.6.5. Kết quả thực nghiệm ................................................................................. 143 3.6.6. Kết luận về thực nghiệm ........................................................................... 144 Kết luận chương 3 ................................................................................................. 145 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ....................................................................... 146 1. Kết luận ........................................................................................................... 146 2. Khuyến nghị .................................................................................................... 148 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .................................................................................. 1 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 2 PHỤ LỤC ix DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Định mức phân bổ chi sự nghiệp giáo dục: phân bổ theo dân số trong độ tuổi đến trường từ 1 - 18 tuổi .................................................. 33 Bảng 2.1. Hành chính 6 tỉnh khu vực Tây Bắc ........