Luận án Quản lý thuế ở các tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH HỌC VIỆN TÀI CHÍNH -------------------- NGUYỄN MINH TUẤN QUẢN LÝ THUẾ Ở CÁC TỈNH MIỀN NÚI PHÍA BẮC VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI - 2024 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH HỌC VIỆN TÀI CHÍNH -------------------- NGUYỄN MINH TUẤN QUẢN LÝ THUẾ Ở CÁC TỈNH MIỀN NÚI PHÍA BẮC VIỆT NAM Chuyên ngành : Tài chính - Ngân hàng Mã số : 9.34.02.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. NGUYỄN THỊ THANH HOÀI 2. PGS.TS. LÝ PHƢƠNG DUYÊN HÀ NỘI - 2024 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản luận án là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và chƣa từng công bố ở một công trình nghiên cứu khoa học nào. Tác giả luận án Nguyễn Minh Tuấn ii MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................................. i MỤC LỤC ............................................................................................................................ ii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .................................................................................... v DANH MỤC CÁC BẢNG ................................................................................................. vi DANH MỤC CÁC HÌNH, BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ ................................................................vii MỞ ĐẦU .............................................................................................................................. 1 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu ................................................................................ 1 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................... 3 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ................................................................................... 3 4. Câu hỏi nghiên cứu........................................................................................................... 4 5. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................................. 4 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn ......................................................................................... 7 Chƣơng 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN QUẢN LÝ THUẾ ............................................................................ 8 1.1. NHỮNG CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI ............... 8 1.1.1. Các công trình khoa học nƣớc ngoài liên quan đến đề tài ....................................... 8 1.1.2. Các công trình khoa học trong nƣớc liên quan đến đề tài ..................................... 16 1.2. KHOẢNG TRỐNG NGHIÊN CỨU ......................................................................... 23 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 .................................................................................................. 23 Chƣơng 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ THUẾ VÀ KINH NGHIỆM VỀ QUẢN LÝ THUẾ ...................................................................................................... 24 2.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ THUẾ................................................................ 24 2.1.1. Khái niệm về quản lý thuế ....................................................................................... 24 2.1.2. Nội dung Quản lý thuế ............................................................................................. 34 2.1.3. Tiêu chí đánh giá kết quả quản lý thuế ................................................................... 47 2.1.4. Các yếu tố ảnh hƣởng đến quản lý thuế .................................................................. 58 iii 2.2. KINH NGHIỆM QUẢN LÝ THUẾ Ở MỘT SỐ NƢỚC TRÊN THẾ GIỚI, CỦA MỘT SỐ ĐỊA PHƢƠNG Ở VIỆT NAM VÀ BÀI HỌC DÀNH CHO CÁC TỈNH MIỀN NÚI PHÍA BẮC ....................................................................... 64 2.2.1. Kinh nghiệm quốc tế về quản lý thuế ..................................................................... 64 2.2.2. Kinh nghiệm quản lý thuế ở một số địa phƣơng trong nƣớc ................................. 71 2.2.3. Bài học rút ra dành cho các tỉnh miền núi phía Bắc. ............................................. 76 KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 .................................................................................................. 79 Chƣơng 3: THỰC TRẠNG QUẢN LÝ THUẾ Ở CÁC TỈNH MIỀN NÚI PHÍA BẮC ......................................................................................................................... 80 3.1. KHÁI QUÁT ĐIỀU KIỆN, KINH TẾ XÃ HỘI VÀ TÌNH HÌNH QUẢN LÝ THUẾ Ở CÁC TỈNH MIỀN NÚI PHÍA BẮC VIỆT NAM .................................... 80 3.1.1. Khái quát điều kiện kinh tế, xã hội các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam .......... 80 3.1.2. Điều kiện về kinh tế - xã hội ảnh hƣởng đến công tác quản lý thuế ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam ...................................................................................... 83 3.1.3. Tổ chức bộ máy của Cơ quan Thuế các tỉnh miền núi phía Bắc .......................... 87 3.2. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ THUẾ Ở CÁC TỈNH MIỀN NÚI PHÍA BẮC VIỆT NAM............................................................................................................... 91 3.2.1. Công tác dự toán thu Ngân sách Nhà nƣớc ............................................................ 91 3.2.2. Công tác tuyên truyền hỗ trợ ngƣời nộp thuế ......................................................... 97 3.2.3. Công tác Kê khai và kế toán thuế. ......................................................................... 104 3.2.4. Công tác Quản lý nợ và cƣỡng chế nợ thuế ......................................................... 114 3.2.5. Công tác Thanh tra kiểm tra thuế .......................................................................... 123 3.3. ĐÁNH GIÁ CÔNG TÁC QUẢN LÝ THUẾ Ở CÁC TỈNH MIỀN NÚI PHÍA BẮC VIỆT NAM .................................................................................................. 131 3.3.1. Những kết quả đạt đƣợc ......................................................................................... 131 3.3.2. Những hạn chế và nguyên nhân của hạn chế ....................................................... 134 KẾT LUẬN CHƢƠNG 3 ................................................................................................ 141 iv Chƣơng 4: HOÀN THIỆN QUẢN LÝ THUẾ Ở CÁC TỈNH MIỀN NÚI PHÍA BẮC VIỆT NAM ................................................................................................ 142 4.1. DỰ BÁO BỐI CẢNH TRONG NƢỚC VÀ QUỐC TẾ; QUAN ĐIỂM VÀ MỤC TIÊU PHÁT TRIỂN CỦA CÁC TỈNH MIỀN NÚI PHÍA BẮC ............... 142 4.1.1. Dự báo bối cảnh Quốc tế ....................................................................................... 142 4.1.2. Dự báo bối cảnh trong nƣớc .................................................................................. 144 4.1.3. Quan điểm và mục tiêu phát triển của các tỉnh miền núi phía Bắc ..................... 146 4.2. PHƢƠNG HƢỚNG HOÀN THIỆN QUẢN LÝ THUẾ Ở CÁC TỈNH MIỀN NÚI PHÍA BẮC VIỆT NAM .............................................................................. 148 4.3. GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CÔNG TÁC QUẢN LÝ THUẾ Ở CÁC TỈNH MIỀN NÚI PHÍA BẮC GIAI ĐOẠN 2024-2030 .............................................. 150 4.3.1. Giải pháp đối với việc thực hiện các chức năng quản lý thuế ............................. 150 4.3.2. Các giải pháp khác ................................................................................................. 160 4.4. MỘT SỐ KIẾN NGHỊ .............................................................................................. 166 4.4.1. Kiến nghị với Quốc hội, Chính Phủ ...................................................................... 166 4.4.2. Kiến nghị với Bộ Tài Chính và Tổng Cục Thuế. ................................................. 167 4.3. KIẾN NGHỊ VỚI CHÍNH QUYỀN ĐỊA PHƢƠNG ............................................ 168 KẾT LUẬN CHƢƠNG 4 ................................................................................................ 170 KẾT LUẬN ..................................................................................................................... 171 CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN CỦA TÁC GIẢ ......................................................................................................................... 173 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................... 174 PHỤ LỤC......................................................................................................................... 182 v DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BCTC : Báo cáo tài chính CBT : Cán bộ thuế CNTT : Công nghệ thông tin CQT : Cơ quan Thuế CSDL : Cơ sở dữ liệu DW : Data ware house - Kho dữ liệu ngành Thuế GTGT : Giá trị gia tăng HTKK : Hỗ trợ kê khai IHTKK : Hệ thống khai thuế điện tử NNT : Ngƣời nộp thuế NSNN : Ngân sách Nhà nuớc QLT : Quản lý thuế TIN : Hệ thống quản lý NNT TMS : Tax Management System - Hệ thống quản lý thuế tập trung TNDN : Thu nhập doanh nghiệp TPR : Phần mềm phân tích thông tin rủi ro về NNT TTHC : Thủ tục hành chính TTR : Ứng dụng quản lý hỗ trợ thanh tra, kiểm tra thuế UBND : Ủy ban Nhân dân vi DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 3.1. Công tác thu NSNN theo từng loại thuế tại Cục Thuế các tỉnh miền núi phía Bắc giai đoạn 2017-2022 .................................................. 91 Bảng 3.2. Khảo sát về công tác tuyên truyền và hỗ trợ NNT ....................... 103 Bảng 3.3. Khảo sát về công tác Kê khai và Kế toán Thuế ............................ 113 Bảng 3.4. Khảo sát về công tác Quản lý nợ và cƣỡng chế nợ thuế .............. 122 Bảng 3.5. Khảo sát về công tác Thanh tra kiểm tra Thuế ............................. 128 vii DANH MỤC CÁC HÌNH, BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ Trang Sơ đồ 3.1. Cơ cấu diện tích của các tỉnh miền núi phía Bắc ........................... 80 Sơ đồ 3.2. Cơ cấu tổ chức bộ máy Cục Thuế và chi Cục Thuế các tỉnh miền núi phía Bắc ............................................................................................ 89 Hình 3.3. Tình hình thực hiện dự toán pháp lệnh đƣợc giao (TW và DP) giai đoạn 2017-2022 tại Cục Thuế các tỉnh miền núi phía Bắc ...................... 95 Sơ đồ 3.4. Quy trình tiếp nhận và xử lý văn bản của NNT trên Website ....... 98 Biểu đồ 3.5. Đánh giá công tác trả lời văn bản đề nghị vƣớng mắc giai đoạn 2017-2022 ở các tỉnh miền núi phía Bắc .............................................. 100 Biểu 3.6. Đánh giá công tác tổ chức hội nghị đối thoại, tập huấn giai đoạn 2017-2022 ở các tỉnh miền núi phía Bắc .............................................. 101 Biểu 3.7. Tỷ trọng các doanh nghiệp đang hoạt động tính đến 31/12/2022 của các tỉnh miền núi phía Bắc .................................................. 105 Sơ đồ 3.8. Hệ thống dịch vụ Thuế điện tử tích hợp (ETAX) ........................ 106 Biểu đồ 3.9. Tỷ lệ doanh nghiệp đăng ký khai thuế điện tử ở các tỉnh miền núi phía Bắc giai đoạn 2017-2022. ...................................................... 108 Biểu đồ 3.10. Tỷ lệ HSKT đã nộp của các tỉnh miền núi phía Bắc giai đoạn 2017-2022 ............................................................................................. 109 Biểu đồ 3.11. Tỷ lệ hoàn thuế điện tử của các tỉnh miền núi phía Bắc giai đoạn 2017-2022 ...................................................................................... 111 Biểu đồ 3.12. Tỷ lệ nợ thuế trên tổng thu nội địa giai đoạn 2017-2022 ở các tỉnh miền núi phía Bắc ......................................................................... 115 Biểu đồ 3.13. Tỷ trọng nợ thuế của các tỉnh miền núi phía Bắc đến 31/12/2022 ..................................................................................................... 116 viii Biểu đồ 3.14. Tỷ lệ nợ thuế trên tổng thu nội địa các tỉnh miền núi phía Bắc năm 2022 ........................................................................................ 117 Biểu đồ 3.15. Tỷ lệ nợ thuế trên 90 ngày và tỷ lệ tiền thuế chờ điều chỉnh của các tỉnh miền núi phía Bắc giai đoạn 2017-2022 ......................... 120 Biểu đồ 3.16. Tỷ lệ nợ thuế thu đƣợc bằng áp dụng biện pháp cƣỡng chế của các tỉnh miền núi phía Bắc giai đoạn 2017-2022 ............................ 121 Sơ đồ 3.17. Phân hệ TPR phục vụ lập kế hoạch TTKT tại trụ sở NNT ....... 124 Biểu đồ 3.18. Tỷ lệ DN đã thanh tra, kiểm tra trên số DN đã hoạt động giai đoạn 2017-2022 ở các tỉnh miền núi phía Bắc ....................................... 125 Biểu đồ 3.19. Tỷ lệ DN đã thanh tra, kiểm tra phát hiện có sai phạm giai đoạn 2017-2022 ở các tỉnh miền núi phía Bắc ....................................... 126 Biểu đồ 3.20. Các chỉ tiêu liên quan đến truy thu, giảm lỗ, giảm khấu trừ sau TTKT giai đoạn 2017-2022 ở các tỉnh miền núi phía Bắc ............... 127 Biểu đồ 3.21. Tỷ lệ số tiền xử lý vi phạm qua TTKT trên tổng thu nội đia giai đoạn 2017-2022 ở các tỉnh miền núi phía Bắc ................................. 129 Biểu đồ 3.22. Bình quân doanh nghiệp TTKT trên công chứcTTKT giai đoạn 2017-2022 ở các tỉnh miền núi phía Bắc ....................................... 129 Biểu đồ 3.23. Bình quân số tiền truy thu, giảm lỗ, giảm khấu trừ sau TTKT năm 2022 theo từng tỉnh. ................................................................... 130 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Thuế có vai trò quan trọng đối với mỗi quốc gia, không chỉ là nguồn thu cho ngân sách nhà nƣớc, mà còn là công cụ để tác động vào nền kinh tế - xã hội. Để thuế phát huy tốt nhất vai trò của mình thì không chỉ quan tâm đến chính sách thuế, mà cần quan tâm đến quản lý thuế. Một chính sách thuế dù tốt bao nhiêu chăng nữa nhƣng nếu quản lý thuế không tốt cũng sẽ không phát huy tối đa tác dụng của thuế. Nếu quản lý thuế có hiệu lực, hiệu quả thì sẽ góp phần thực hiện tốt các mục tiêu đặt ra của chính sách thuế. Trong bối cảnh nhiều hoạt động kinh doanh mới phát sinh, phạm vi hoạt động của ngƣời nộp thuế ngày càng đa dạng, ở nhiều địa bàn, nhiều quốc gia. Tình hình gian lận thuế, trốn tránh thuế của ngƣời nộp thuế ngày càng tinh vi về hình thức, mức độ gian lận lớn, cho nên cần phải quan tâm đến việc đổi mới cách thức quản lý thuế để vừa thực hiện đƣợc nhiệm vụ tạo thu cho NSNN, vừa đảm bảo công bằng khi thực hiện nghĩa vụ thuế của ngƣời nộp thuế. Về mặt lý luận, những nội dung liên quan đến quản lý thuế cũng cần đƣợc tiếp tục nghiên cứu, nhƣ cách thức quản lý thuế trong bối cảnh nền kinh tế số? làm thế nào để thực hiện quản lý thuế tốt đối với hoạt động xuyên biên giới? những nội dung nào cần quan tâm khi quản lý thuế gắn với đặc thù của các địa bàn? Tiêu chí đánh giá kết quả quản lý thuế Đây là những vấn đề lý luận luôn đƣợc quan tâm. Ở Việt Nam, quản lý thuế là một lĩnh vực hết sức khó khăn và phức tạp. Điều này xuất phát từ việc thuế liên quan trực tiếp đến lợi ích kinh tế của mọi tổ chức, cá nhân trong xã hội đồng thời, quản lý thuế lại chịu tác động của rất nhiều nhân tố khác nhau và gắn với đó là các yếu tố kỹ thuật nghiệp vụ chuyên môn phức tạp. Những năm qua, hệ thống thuế đã đƣợc cải cách, hiện đại hóa một cách toàn diện và đạt đƣợc những bƣớc tiến quan trọng cả về thể chế chính sách, thủ tục hành chính, phƣơng pháp quản lý, tổ chức bộ máy, đội ngũ cán bộ, ứng dụng công nghệ thông tin. Tuy nhiên, khi các hoạt động kinh tế ngày càng mở rộng và đa dạng phong phú, số lƣợng NNT ngày càng tăng theo thời gian dẫn 2 đến hoạt động quản lý thuế cũng đòi hỏi những yêu cầu ngày càng cao tƣơng xứng với mức độ phát triển của kinh tế - xã hội. Trong chiến lƣợc cải cách về thuế đến năm 2030 đặt ra mục tiêu tổng quát: “Xây dựng ngành Thuế Việt Nam hiện đại, tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả trọng tâm của công tác quản lý thuế dựa trên nền tảng thuế điện tử và ba trụ cột cơ bản: thể chế quản lý thuế đầy đủ, đồng bộ, hiện đại, hội nhập; nguồn nhân lực chuyên nghiệp, liêm chính, đổi mới, công nghệ thông tin hiện đại, tích hợp, đáp ứng yêu cầu của quản lý thuế trong bối cảnh nền kinh tế số.” Các tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam là địa bàn chiến lƣợc đặc biệt quan trọng về chính trị, kinh tế, xã hội cũng nhƣ an ninh quốc phòng, tuy nhiên khu vực này vẫn còn là lõi nghèo của cả nƣớc, liên kết vùng yếu, khoảng cách về trình độ phát triển với các khu vực khác lớn. Mặc dù diện tích chiếm tới gần ¼ diện tích cả nƣớc tuy nhiên số thu nội địa chỉ chiếm 2,5% số thu nội địa của các nƣớc, trong khi công tác quản lý thuế vẫn phải đảm bảo thực hiện đầy đủ các chức năng. Mặt khác, toàn bộ các giao dịch của NNT từ đăng ký thuế, kê khai thuế, nộp thuế, hoàn thuế, hóa đơn đều đã đƣợc điện tử hóa 100% trong khi trình độ phát triển, cơ sở hạ tầng về công nghệ thông tin của khu vực cũng nhƣ trình độ của NNT và cả cán bộ thuế còn nhiều hạn chế. Mặc dù đã có nhiều cố gắng nhƣng hoạt động quản lý thuế tại các tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam còn rất nhiều khó khăn, cơ cấu thu nội địa thiếu bền vững, công tác tuyên truyền hỗ trợ thiếu hiệu quả, NNT nhận thức còn kém, hạn chế trong việc tiếp nhận kiến thức và CNTT, ý thức tuân thủ chƣa cao. Công chức Thuế vừa thiếu, vừa yếu về chuyên môn nghiệp vụ, cơ sở vật chất chƣa đồng bộ. Do đó đòi hỏi cần nghiên cứu và hoàn thiện để nâng cao hiệu quả, hiệu lực của công tác quản lý thuế cũng nhƣ hoàn thành các mục tiêu cải cách thuế ở các tỉnh miền núi phía Bắc. Công tác quản lý thuế với mục tiêu vừa đảm bảo mục tiêu thu ngân sách nhà nƣớc đồng thời vừa tạo môi trƣờng thuận lợi về thuế, giảm chi phí tuân thủ cho NNT ngày càng nhận đƣợc sự quan tâm của nhiều cấp, ngành, cũng nhƣ các nhà nghiên cứu trong và ngoài nƣớc. Đã có rất nhiều công trình nghiên cứu liên 3 quan đến quản lý thuế ở Việt Nam nói chung và ở một số tỉnh thành nói riêng, Tuy nhiên chƣa có công trình khoa học nào nghiên cứu chuyên sâu về quản lý thuế đối với một khu vực có điều kiện về kinh tế, xã hội và hạ tầng còn lạc hậu, nhiều hạn chế nhƣ các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam. Chính vì lý do cấp thiết và có ý nghĩa về khoa học và thực tiễn nêu trên, nghiên cứu sinh đã chọn đề tài “Quản lý thuế ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu của mình. 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục tiêu nghiên cứu Luận án nhằm mục đích kiếm tìm các giải pháp hoàn thiện quản lý thuế ở các tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt mục tiêu nghiên cứu nêu trên, các nhiệm vụ nghiên cứu bao gồm: - Làm rõ hơn lý luận về quản lý thuế, tạo luận cứ khoa học cho việc đánh giá thực trạng quản lý thuế ở các tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam. - Phản ánh, phân tích, đánh giá thực trạng quản lý thuế ở các tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam, đặc biệt chỉ ra những hạn chế, làm rõ nguyên nhân, tạo cơ sở thực tiễn cho việc đề xuất các giải pháp hoàn thiện. - Nêu các quan điểm, mục tiêu hoàn thiện và đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện quản lý thuế ở các tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là những vấn đề lý thuyết và thực tiễn về quản lý thuế, chủ yếu tập trung vào quản lý thuế theo chức năng nhƣ dự toán thu NSNN, tuyên truyền hỗ trợ; kê khai và kế toán thuế; thanh tra và kiểm tra thuế; quản lý nợ và cƣỡng chế nợ thuế. - Phạm vi nghiên cứu: + Về không gian: luận án tập trung nghiên cứu về quản lý thuế tại các tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam. (Theo quyết định số 55/QĐ-HĐĐPTDMBPB do Phó Thủ Tướng Trần lưu Quang ký ngày 7/9/2023 về ban hành quy chế hoạt động của hội đồng điêu phối 4 trung du và miền núi phía Bắc, Các tỉnh miền núi phía bắc bao gồm 10 tỉnh: Hà Giang, Lạng Sơn, Lào Cai, Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Cao Bằng, Bắc Kạn, Yên Bái, Hòa Bình) - Phạm vi nghiên cứu về thời gian: tình hình thực tế, số liệu thu thập giai đoạn từ năm 2017 đến năm 2022, giải pháp đề xuất đến 2030. 4. Câu hỏi nghiên cứu Thứ nhất, những vấn đề lý luận nào của quản lý thuế chƣa đƣợc làm rõ, cần phát triển, bổ sung? Nội dung của quản lý thuế trong bối cảnh hiện nay và các tiêu chí đánh giá kết quả quản lý thuế? Thứ hai, thực trạng quản lý thuế tại các tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam thời gian qua nhƣ thế nào? Các nhân tố nào ảnh hƣởng đến kết quả quản lý thuế tại các tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam? Các điều kiện về đặc điểm kinh tế, xã hội có ảnh hƣởng đến công tác quản lý thuế tại các tỉnh miền núi phía Bắc nhƣ thế nào? Thứ ba, cần làm gì để hoàn thiện quản lý thuế tại các tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam đến 2030? 5. Phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận án sử dụng phƣơng pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử. Quản lý thuế là đối tƣợng nghiên cứu luôn vận động, thay đổi, có mối liên hệ biện chứng với các yếu tố kinh tế, xã hội khác. Từ đó luận án đã phân tích các yếu tố bên trong và bên ngoài có ảnh hƣởng đến quản lý thuế ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam, từ đó rút ra các đánh giá khách quan, làm căn cứ đề xuất các giải pháp hoàn thiện. Phƣơng pháp duy vật lịch sử đƣợc sử dụng trong luận án, đặt đối tƣợng nghiên cứu là quản lý thuế trong giai đoạn cụ thể 2017-2022 với những đƣờng lối, chủ trƣơng, chính sách của Nhà nƣớc. Tác giả dựa vào quan điểm lịch sử để phân tích, đánh giá thực tế quản lý thuế ở các tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam và nhận định sự phát triển trong tƣơng lai. 5 5.2. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể 5.2.1. Phương pháp thu thập số liệu, tài liệu nghiên cứu: - Phƣơng pháp thu thập số liệu thứ cấp: - Các số liệu kinh tế nói chung nhƣ GDP của các tỉnh, tình hình kinh tế- xã hội của các tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam sử dụng từ các nguồn của Tổng cục thống kê, báo cáo hàng năm về tình hình phát triển kinh tế - xã hội của từng tỉnh miền núi phía Bắc. - Số liệu về thu NSNN, về số liệu quản lý thuế của các tỉnh miền núi phía bắc đƣợc lấy từ sơ sở dữ liệu của Tổng cục thuế và dự trên báo cáo tổng kết hàng năm kết quả hoạt động của các Cục thuế các tỉnh miền núi phía Bắc. - Phƣơng pháp thu thập số liệu sơ cấp: để tìm hiểu thêm thực tế quản lý thuế trên địa bàn các tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam, NCS đã thực hiện khảo sát. - Nội dung khảo sát: NCS xây dựng 2 bảng hỏi: cho cán bộ thuế và cho ngƣời nộp thuế. Nội dung của bảng hỏi đối với ngƣời nộp thuế chủ yếu tập trung vào đánh giá về việc thực hiện chức năng quản lý thuế của cơ quan thuế tứ góc độ ngƣời nộp thuế. Nội dung của bảng hỏi đối với cán bộ thuế chủ yếu tập trung về đánh giá thực hiện chức năng quản lý thuế từ góc độ cơ quan thuế, xem xét các yếu tố ảnh hƣởng đến thực hiện nhiệm vụ quản lý của cơ quan thuế. - Đối tƣợng khảo sát: đối với hai nhóm đối tƣợng là cán bộ thuế làm việc tại cơ quan thuế các tỉnh miền núi phía Bắc và ngƣời nộp thuế tại các tỉnh miền núi phía Bắc. - Thời gian thực hiện khảo sát từ tháng 8/2023 đến tháng 11/2023. - Phƣơng pháp thực hiện khảo sát: NCS thiết kế bảng hỏi trên Google Form và gửi đến các ngƣời nộp thuế và cán bộ thuế tại các tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam thông qua các mối quan hệ đồng nghiệp, bạn bè, ngƣời thân, ngƣời quen của NCS. Đối với ngƣời nộp thuế, đối tƣợng trả lời chủ yếu là ngƣời đứng đầu doanh nghiệp, hay ngƣời làm công tác kế toán thuế tại doanh nghiệp 6 nên khá am hiểu về thực hiện nghĩa vụ thuế Đối với cán bộ thuế: đối tƣợng trả lời làm việc trong các bộ phận chức năng của cơ quan thuế nhƣ tuyên truyền hồ trợ; kê khai và kế toán thuế; thanh tra và kiểm tra thuế; quản lý nợ và cƣỡng chế nợ thuế. Những cán bộ thuế làm việc trong các bộ phận chức năng của cơ quan thuế cấp Cục, cấp Chi cục nên có những đánh giá khách quan, khoa học về các nội dung khảo sát. - Kết quả khảo sát: NCS nhận đƣợc 479 Phiếu trả lời của cán bộ thuế và 391 phiếu trả lời của ngƣời nộp thuế. Sau khi kiểm tra thông tin các phiếu nhận đƣợc có 436 phiếu của cán bộ thuế và 335 Phiếu của ngƣời nộp thuế là hợp lệ. Các phiếu hợp lệ sau đó đƣợc tác giả sử dụng phần mềm Microsoft Excel để xử lý dữ liệu. 5.2.2. Phương pháp nghiên cứu tài liệu, xử lý số liệu Luận án sử dụng chủ yếu phƣơng pháp nghiên cứu tại bàn trên cơ sở kết hợp các phƣơng pháp nghiên cứu sau: - Phƣơng pháp phân tích, phƣơng pháp tổng hợp: tác giả nghiên cứu tài liệu qua các nghiên cứu trong và ngoài nƣớc để phân tích và tổng hợp các vấn đề lý thuyết lý luận về quản lý thuế để tìm ra các khoảng trống trong các nghiên cứu đã thực hiện để nghiên cứu thêm. Qua việc phân tích, tổng hợp, các thông tin đơn lẻ sẽ đƣợc tổng hợp, hệ thống hóa và xâu chuỗi thành các nhóm vấn đề để xây dựng khung lý thuyết cho luận án, để tìm ra các yếu tố tác động đến công tác quản lý thuế của CQT, phân tích thực trạng quản lý thuế tại các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam từ đó có căn cứ đề xuất các nhóm giải pháp hợp lý. - Phƣơng pháp thống kê, mô tả, so sánh, đối chiếu: phƣơng pháp này sử dụng trong luận án thông qua việc thống kê, mô tả các số liệu, tình hình liên quan đến quản lý thuế, từ đó tính toán các chỉ số tƣơng đối, tuyệt đối phản ánh kết quả quản lý thuế. Trên cơ sở đó luận án mô tả quy mô và sự thay đổi của các số liệu về quản lý thuế ở các tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam, so sánh để thấy đƣợc chiều hƣớng của sự phát triển và đánh giá các nhân tố tác động đến sự thay đổi đó. 7 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn Điểm mới và đóng góp của nghiên cứu a) Những đóng góp về mặt khoa học Luận án đã hệ thống hóa và làm rõ hơn một số vấn đề lý luận cơ bản về quản lý thuế, bổ sung một số tiêu chí đánh giá kết quả quản lý thuế và luận án đã hoàn thiện khung lý thuyết về quản lý thuế ở cơ quan thuế địa phƣơng. Bên cạnh đó, luận án cũng đã sƣu tầm kinh nghiệm quản lý thuế đối ở một số quốc gia trên thế giới và của một số cơ quan thuế địa phƣơng ở Việt Nam, từ đó rút ra kinh nghiệm có thể tham khảo cho công tác quản lý thuế tại các tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam. b) Những đóng góp về mặt thực tiễn Luận án đánh giá một cách toàn diện thực trạng quản lý thuế tại các tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam. Luận án cũng chỉ rõ những hạn chế, bất cập và nguyên nhân trong quá trình quản lý và đồng thời luận án cũng phân tích và đề xuất phƣơng hƣớng, giải pháp tăng cƣờng quản lý thuế tại các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam. Đây là một đề tài khoa học có tính thực tiễn cao nhằm góp phần đẩy mạnh quá trình hiện đại hóa, điện tử hóa quản lý thuế, khắc phục những hạn chế yếu kém trong công tác quản lý thuế và đồng thời cũng nâng cao hiệu quả quản lý thuế. Bên cạnh đó, việc nghiên cứu thực trạng quản lý thuế tại các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam nơi có điều kiện khó khăn về cơ sở hạ tầng CNTT cũng nhƣ trình độ còn hạn chế của NNT cũng nhƣ cán bộ thuế sẽ góp phần nhìn nhận đƣợc rõ ràng hơn các khó khăn, thách thức trong quá trình tổ chức thực hiện các nội dung quản lý thuế đặc biệt là trong điều kiện ngành Thuế Việt Nam đã và đang tiếp tục đẩy mạnh việc điện tử hóa các thủ tục hành chính về thuế. Từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện công tác quản lý thuế đồng thời góp phần kiện toàn hệ thống, hoàn thiện bộ máy quản lý thuế trong thời gian tới. 8 Chƣơng 1 TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN QUẢN LÝ THUẾ 1.1. NHỮNG CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI Trong thời gian vừa qua, các công trình nghiên cứu về thuế và quản lý thuế trên thế giới và Việt Nam khá đa dạng. Trong xu thế phát triển của CNTT, đề tài về quản lý thuế nhận đƣợc nhiều sự quan tâm của các nhà khoa học trong nƣớc và thế giới. Nhiều nghiên cứu đã đƣợc thực hiện và kết quả công bố đã đạt đƣợc trên nhiều khía cạnh khác nhau về quản lý thuế. Nhằm phục vụ hƣớng nghiên cứu của đề tài, tác giả tập trung tìm hiểu và tham khảo các kết quả nghiên cứu trƣớc đây với các nguồn tài liệu là các công trình nghiên cứu khoa học đã đƣợc công bố bao gồm: Luận án Tiến sĩ, các bài báo khoa học đăng trên các tạp chí khoa học trong và ngoài nƣớc, các đề án, đề tài cấp học viện, cấp bộ cũng nhƣ các văn bản quy phạm pháp luật hiện hành về thuế tại Việt Nam. 1.1.1. Các công trình khoa học nƣớc ngoài liên quan đến đề tài Trong thời gian vừa qua, có khá nhiều công trình khoa học nghiên cứu liên quan đến đề tài quản lý thuế tiêu biểu là các công trình sau: - Adam Smith (1776) trong tác phẩm “The Wealth of Nation” [50] đã cho rằng có 4 nguyên tắc nhằm xây dựng một hệ thống thuế tốt đó là nguyên tắc công bằng, chắc chắn, thuận tiện và hiệu quả. Trong đó tính công bằng trong các khoản thuế phải tƣơng thích với điều kiện của NNT, bao gồm khả năng nộp thuế phải tƣơng thích với thu nhập của cá nhân và gia đình họ. Sự chắc chắn là NNT phải đƣợc thông báo rõ ràng về lý do và cách thức đánh thuế, sự thuận tiện là việc làm sao để NNT có thể dễ dàng tuân thủ các nghĩa vụ về thuế. Hiệu quả là việc quản lý thuế không đƣợc ảnh hƣởng tiêu cực đến việc phân bổ và sử dụng các nguồn lực trong nền kinh tế.[1] - Richard M.Bird (1992) với bài báo “Improving tax administration in developing country” [84]. Tác giả cho rằng quan điểm phổ biến về quản lý thuế ở nhiều nƣớc đang phát triển là tất cả NNT đều là đối tƣợng có thể trốn thuế và 9 gian lận tiềm ẩn, việc bắt NNT nộp thuế cơ bản là vấn đề xác định và kiểm soát sự gian lận của NNT. Tuy nhiên không có hệ thống thuế hiện đại nào hoạt động chỉ dựa trên sự sợ hãi của NNT mà ngƣợc lại hiệu quả quản lý thuế thƣờng cao hơn khi coi NNT là khách hàng thay vì là những đối tƣợng có tiềm năng trốn thuế. Việc thiết lập môi trƣờng trong đó NNT đƣợc khuyến khích tuân thủ pháp luật về thuế còn gặp rất nhiều khó khăn tại nhiều quốc gia đang phát triển, bên cạnh đó thu nhập của cán bộ thuế còn thấp, hiệu lực pháp luật về thuế còn kém dẫn đến việc không tuân thủ thuế, vi phạm pháp luật về thuế còn rất phổ biến. Không có công thức chung trong việc áp dụng các kinh nghiệm về quản lý thuế, các nƣớc đang phát triển trên cơ sở điều kiện và nền tảng quốc gia mình phải có một chiến lƣợc riêng nhằm khuyến khích NNT tuân thủ pháp luật về thuế với chi phí thấp nhất. - Victor Van Kommer (2011) với tài liệu: “Handbook on Tax administration” [88]. Đây là một tài liệu hết sức tổng quan và chi tiết về quản lý thuế. Tác giả cung cấp một cái nhìn đầy đủ và có hệ thống về quản lý thuế hiện đại bao gồm rất nhiều nội dung nhƣ: Tổng quan về thuế, cơ cấu tổ chức, quản lý rủi ro, quy trình chính trong quản lý thuế, các quy trình hỗ trợ quản lý thuế, hợp tác quốc tế về quản lý thuế, lập kế hoạch và kiểm soát trong quản lý thuế, quản lý thuế trong sự thay đổi hiện nay. Ngoài ra tác giả cung cấp một hệ thống công cụ để đánh giá hiệu quả quản lý thuế trên rất nhiều khía cạch và tiêu chí khác nhau nhằm giúp các CQT có thể tham khảo và lựa chọn các công cụ đánh giá để nâng cao hiệu quả quản lý thuế. - Hyung Chul Lee và cộng sự (2015) trong nghiên cứu hợp tác giữa Worldbank và trƣờng quản lý chính sách công KDI: “The benefits of electronic tax administration in developing economies: A Korean Case Study and discussion of key Challenges” [63]. Bài viết cung cấp thông tin với mục đích hƣớng dẫn các CQT cũng nhƣ các nhà quản lý từ các nƣớc đang phát triển thông qua quá trình hiện đại hóa và quản lý thuế điện tử, cải thiện dịch vụ và tuân thủ của NNT. CQT Hàn Quốc từ năm 1990 đến nay đã chuyển sang hệ thống thuế điện tử và đã đạt đƣợc những cải tiến đáng kể trong việc tuân thủ thuế trong khi 10 giảm chi phí quản lý thuế. Bài viết đã nhấn mạnh giải pháp quản lý thuế tích hợp CNTT và thông tin (ITMS) cho các cơ quan quản lý thuế tại các nƣớc đang phát triển và tầm quan trọng của ITMS đối với việc tuân thủ thuế và thực hiện các nghĩa vụ nộp thuế của NNT. Bên cạnh đó, bài viết cũng rút ra nhiều bài học kinh nghiệm đã đƣợc một số nƣớc đang phát triển áp dụng rộng rãi. Thứ nhất, cần có sự hợp tác chặt chẽ giữa các CQT, cơ quan quản lý CNTT về trao đổi dữ liệu điện tử và các công ty tƣ nhân cung cấp dịch vụ này. Thứ hai, các chính sách liên quan đến thuế điện tử mới phải đƣợc thiết kế một cách thận trọng nhằm giảm thiểu gánh nặng cho NNT, bao gồm cả việc trình độ còn hạn chế của NNT về CNTT, CQT cần tập trung vào việc giảm chi phí tuân thủ và cải thiện khả năng phục vụ NNT nhằm tạo dựng niềm tin cho NNT. Thứ ba, CQT cần quan tâm đến việc kiến tạo các dịch vụ và hỗ trợ NNT về cơ sở hạ tầng CNTT đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ, giúp cho các đơn vị này có thể tiếp cận miễn phí hoặc sử dụng với chi phí thấp nhất với các dịch vụ thuế điện tử. Thứ ba, cần nâng cao năng lực quản lý và kỹ thuật xử lý, phân tích thông tin của CQT đặc biệt là các thông tin thu thập đƣợc từ ngân hàng, sàn thƣơng mại điện tử, thông tin giao dịch tài sản, thông tin từ các cơ quan hành chính công khác cung cấp cho CQT, mặt khác việc phân tích rủi ro và kiểm tra thuế cần các công cụ mạnh và chính xác trong việc phân tích dữ liệu khai thuế, xác minh thông tin NNT. - Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế của OECD (2016): “Technologies for Better Tax Administration A Practical Guide for Revenue Bodies” [80]. Bài viết về công nghệ để quản lý thuế tốt hơn, hƣớng dẫn thực tế cho các CQT. Sự ra đời của công nghệ Big Data kết hợp với trí tuệ nhân tạo phân tích dữ liệu mang lại những cải tiến đáng kể trong cải cách hệ thống thuế của các quốc gia. Công nghệ Big Data cũng cung cấp cơ hội để xem xét chuyển nhiều hơn sang hệ thống thuế theo thời gian thực và khám phá các lựa chọn mới để quản lý thuế, chống gian lận, đối phó với nền kinh tế ẩn và đánh giá cách tài sản thực sự đang đƣợc sử dụng. Báo cáo này của OECD khám phá cách công nghệ có thể giúp các CQT giải quyết các vấn đề về tuân thủ và cung cấp dịch vụ chủ yếu bằng cách tập trung vào việc sử dụng công nghệ Big Data. Khi làm nhƣ vậy, hệ thống sẽ cung