Luận án Quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI NGUYỄN THỊ THU HƯỜNG QUYỀN CỦA NGƯỜI KHUYẾT TẬT TRONG PHÁP LUẬT AN SINH XÃ HỘI Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI – 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI NGUYỄN THỊ THU HƯỜNG QUYỀN CỦA NGƯỜI KHUYẾT TẬT TRONG PHÁP LUẬT AN SINH XÃ HỘI Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Chuyên ngành: Luật kinh tế Mã số: 9.38.01.07 Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. Nguyễn Xuân Thu 2. TS. Vũ Minh Tiến HÀ NỘI – 2022 LỜI CẢM ƠN Tác giả xin chân thành cảm ơn TS. Nguyễn Xuân Thu và TS. Vũ Minh Tiến, các Thầy cô Trường Đại học Luật Hà Nội, đồng nghiệp và gia đình đã giúp tác giả hoàn thành công trình nghiên cứu này. Tác giả Luận án Nguyễn Thị Thu Hường LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận án chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu trong Luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng, được trích dẫn theo quy định. Tôi xin chịu trách nhiệm về tính chính xác và trung thực của Luận án này. Tác giả Luận án Nguyễn Thị Thu Hường DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ASXH : An sinh xã hội BHXH : Bảo hiểm xã hội BHYT : Bảo hiểm y tế BLLĐ : Bộ luật lao động CRPD : Công ước Quốc tế về quyền của người khuyết tật năm 2006 CEDAW : Công ước về xoá bỏ mọi hình thức phân biệt đối xử với phụ nữ năm 1979 CRC : Công ước về Quyền trẻ em năm 1989 CNTT&TT : Công nghệ thông tin và truyền thông ICESCR : Công ước quốc tế về quyền kinh tế, xã hội và văn hoá năm 1966 ICCPR : Công ước quốc tế về quyền dân sự, chính trị năm 1966 ILO : Tổ chức lao động quốc tế NKT : Người khuyết tật NLĐ : Người lao động NSDLĐ : Người sử dụng lao động PHCN : Phục hồi chức năng TCXH : Trợ cấp xã hội THCS : Trung học cơ sở THPT : Trung học phổ thông UDHR : Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền năm 1948 MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ..................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ....................................................................................... 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................... 2 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu............................................................................ 3 4. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................... 4 5. Đóng góp mới về khoa học của Luận án .............................................................. 5 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của Luận án ............................................................. 5 7. Kết cấu của Luận án ............................................................................................ 6 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .......... 7 1.1. Khái quát tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án ............................. 7 1.1.1. Tình hình nghiên cứu lý luận về quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội ............................................................................................. 7 1.1.2. Tình hình nghiên cứu về thực trạng quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội ở Việt Nam ................................................................ 14 1.1.3. Tình hình nghiên cứu về hoàn thiện quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội ở Việt nam và nâng cao hiệu quả thực thi .................. 20 1.2. Đánh giá khái quát tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Luận án ............ 24 1.2.1. Những kết quả nghiên cứu Luận án kế thừa và tiếp tục phát triển .......... 24 1.2.2. Những vấn đề chưa giải quyết thấu đáo trong các công trình khoa học đã công bố ........................................................................................................... 25 1.2.3. Những vấn đề Luận án cần tiếp tục nghiên cứu...................................... 26 1.3. Lý thuyết nghiên cứu, câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu .................................. 27 1.3.1. Lý thuyết nghiên cứu ............................................................................. 27 1.3.2. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu ........................................ 31 Kết luận chương 1 ................................................................................................. 32 Chương 2. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ QUYỀN CỦA NGƯỜI KHUYẾT TẬT TRONG PHÁP LUẬT AN SINH XÃ HỘI ................................................... 33 2.1. Khái niệm và đặc điểm người khuyết tật ......................................................... 33 2.1.1. Khái niệm người khuyết tật ................................................................... 33 2.1.2. Đặc điểm của người khuyết tật .............................................................. 38 2.2. Khái niệm và nội dung quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội ....... 39 2.2.1. Khái niệm quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội .... 39 2.2.2. Nội dung quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội ..... 48 2.3. Biện pháp bảo đảm quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội ...... 54 2.3.1. Biện pháp xã hội .................................................................................... 55 2.3.2. Biện pháp kinh tế................................................................................... 58 2.3.3. Biện pháp pháp lý .................................................................................. 61 Kết luận chương 2 ................................................................................................. 63 Chương 3. THỰC TRẠNG QUYỀN CỦA NGƯỜI KHUYẾT TẬT TRONG PHÁP LUẬT AN SINH XÃ HỘI Ở VIỆT NAM ............................................................. 65 3.1. Thực trạng quyền của người khuyết tật được ghi nhận trong pháp luật an sinh xã hội Việt Nam .................................................................................................... 65 3.1.1. Quyền được bảo vệ thu nhập ................................................................. 65 3.1.2. Quyền được bảo vệ và chăm sóc sức khoẻ ............................................. 66 3.1.3. Quyền được trợ giúp xã hội ................................................................... 73 3.1.4. Quyền bình đẳng trong tiếp cận các dịch vụ xã hội cơ bản ..................... 76 3.2. Thực trạng quyền của người khuyết tật được bảo đảm thực hiện trong pháp luật an sinh xã hội Việt Nam ........................................................................................ 85 3.2.1. Biện pháp xã hội .................................................................................... 85 3.2.2. Biện pháp kinh tế................................................................................... 94 3.2.3. Biện pháp pháp lý .................................................................................. 97 3.3. Thực thi quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội ở Việt Nam .. 114 3.3.1. Kết quả đạt được ................................................................................. 114 3.3.2. Tồn tại, hạn chế và nguyên nhân.......................................................... 120 Kết luận chương 3 ............................................................................................... 129 Chương 4. KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN QUYỀN CỦA NGƯỜI KHUYẾT TẬT TRONG PHÁP LUẬT AN SINH XÃ HỘI Ở VIỆT NAM VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ THỰC THI ............................................................................. 131 4.1. Những yêu cầu cơ bản của việc hoàn thiện quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội ở Việt Nam và giải pháp nâng cao hiệu quả thực thi ................... 131 4.2. Kiến nghị hoàn thiện quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội ở Việt Nam .......................................................................................................... 139 4.2.1. Kiến nghị hoàn thiện về ghi nhận quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội ở Việt Nam ...................................................................... 139 4.2.2. Kiến nghị hoàn thiện về bảo đảm quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội ở Việt Nam ...................................................................... 148 4.3. Giải pháp nâng cao hiệu quả thực thi quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội ở Việt Nam ............................................................................ 159 Kết luận chương 4 ............................................................................................... 168 KẾT LUẬN ......................................................................................................... 170 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 172 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hiện nay, có khoảng 10% dân số thế giới, tương đương khoảng 650 triệu người sống với tình trạng khuyết tật. Theo chương trình Phát triển Liên hợp quốc (UNDP), 80% người khuyết tật sống ở các nước đang phát triển. Ngân hàng Thế giới ước tính rằng 20% những người nghèo nhất trên thế giới mắc một số dạng khuyết tật và có xu hướng bị coi là những người thiệt thòi nhất trong cộng đồng1. Ở Việt Nam, tỷ lệ người khuyết tật từ 2 tuổi trở lên là 7,09%, trong đó trẻ em từ 2-17 tuổi là 2,83% và người lớn là 8,67%2. Tôn trọng quyền của người khuyết tật là trách nhiệm của cả cộng đồng quốc tế. Liên hợp quốc ban hành nhiều công ước về quyền con người và nhất là Công ước quốc tế về quyền của người khuyết tật (Đại hội đồng Liên hợp quốc phê chuẩn ngày 13/12/2006). Công ước quốc tế về quyền người khuyết tật ra đời đã chuyển hoá nhận thức về quyền người khuyết tật từ “nhân đạo”chuyển sang “nhân quyền”. Công ước thừa nhận người khuyết tật có quyền hưởng thụ bình đẳng tất cả các quyền con người và những biện pháp cần thiết để loại bỏ những rào cản để người khuyết tật tiếp cận và thụ hưởng bình đẳng quyền. Ở Việt Nam, vấn đề quyền của người khuyết tật trong lĩnh vực an sinh xã hội luôn được Đảng và Nhà nước ta quan tâm trong nhiều năm nay. Việt Nam đã phê chuẩn và gia nhập nhiều công ước quốc tế về quyền con người quốc tế và khu vực. Đặc biệt, Việt Nam đã phê chuẩn Công ước quốc tế về quyền người khuyết tật vào ngày 28/11/2014. Cụ thể hoá quan điểm chỉ đạo của Đảng và nội luật hoá Công ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên, quyền của người khuyết tật được ghi nhận trong Hiến pháp, Luật Người khuyết tật năm 2010 và nhiều văn bản pháp luật chuyên ngành. Những quy định về người khuyết tật đã tạo hành lang pháp lý cho việc ghi nhận và bảo đảm quyền của người khuyết tật ở Việt Nam. Các quy định về quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã Việt Nam trong quá trình thực hiện đã bộc lộ một số hạn chế như quy định ghi nhận quyền của người khuyết tật và biện pháp bảo đảm quyền còn có sự mâu thuẫn, chồng chéo giữa các văn bản; các biện pháp bảo đảm quy định chưa đầy đủ, rõ ràng khiến cho việc thực thi quyền của người khuyết tật chưa đạt hiệu quả cao. 1 https://www.disabled-world.com/disability/statistics/, truy cập ngày 20/02/2021. 2 Tổng cục Thống kê (2018), Điều tra Quốc gia NKT năm 2016, NXB Thống kê, Hà Nội, tr.14. 2 Trong xã hội còn tồn tại nhiều rào cản đối với sự hoà nhập hoàn toàn vào xã hội của người khuyết tật như: Thái độ kỳ thị người khuyết tật; đường giao thông, nhà ga, bến tàu, bến xe, trường học, nơi làm việc, bệnh viện, khu vui chơi... phương tiện giao thông công cộng, tài liệu, thông tin... tiếp cận với người khuyết tật chiếm tỷ lệ thấp; quy định pháp luật, chính sách của nhà nước chưa bảo vệ và thúc đẩy quyền của người khuyết tật; tài chính thực hiện chính sách người khuyết tật còn hạn hẹp... ngoài ra còn tồn tại nhiều rào cản khác đã cản trở việc thực thi quyền của người khuyết tật. Quyền của người khuyết tật trong lĩnh vực an sinh xã hội được thực hiện chưa đầy đủ. Số lượng người khuyết tật được thực hiện quyền thấp hơn nhiều so với người không khuyết tật. Theo thống kê thì tỷ lệ người khuyết tật ở Việt Nam được đi học đúng độ tuổi ở cấp tiểu học-trung học cơ sở-trung học phổ thông lần lượt là 81,69%-67,43%-33,56% (đối với người không khuyết tật tỷ lệ này là 96,05%- 88,59%-68,65%); tỷ lệ người khuyết tật tham gia vào lực lượng lao động là 32,76% (người không khuyết tật là 83,26%)...3 Việc nghiên cứu, tìm hiểu quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội Việt Nam là vấn đề có ý nghĩa lý luận và thực tiễn sâu sắc. Bởi từ xưa cho đến nay, người khuyết tật vẫn được coi là “đặc thù” trong các mối quan hệ xã hội, thậm chí được gọi là “người yếu thế” hay “người dễ bị tổn thương”. Việc nghiên cứu quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội Việt Nam không chỉ có ý nghĩa ở thời điểm hiện tại mà còn cả trong tương lai. Vì bất cứ khi nào và bất cứ ở nơi đâu còn tồn tại rào cản xã hội thì quyền của người khuyết tật vẫn bị vi phạm. Do vậy, tác giả đã lựa chọn đề tài “Quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội ở Việt Nam’’ làm Luận án tiến sĩ của mình với mong muốn nghiên cứu sâu hơn các vấn đề lý luận và thực tiễn về quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội ở Việt Nam, từ đó đề xuất giải pháp nhằm tạo cơ hội để người khuyết tật được độc lập, bình đẳng tham gia trọn vẹn vào các hoạt động xã hội. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu đề tài là xây dựng hệ thống lý luận về quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội, đề xuất những kiến nghị hoàn thiện quyền của người khuyết tật và nâng cao hiệu quả thực thi quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội ở Việt Nam. 3 Tổng cục Thống kê (2018), Điều tra Quốc gia NKT năm 2016, NXB. Thống kê, tr.81,82,89,159. 3 Để đạt được mục đích nêu trên, Luận án tập trung giải quyết các nhiệm vụ chính sau: Thứ nhất, nghiên cứu để xây dựng khái niệm về người khuyết tật, chỉ rõ đặc điểm người khuyết tật; làm rõ khái niệm và nội dung quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội; xác định các biện pháp bảo đảm quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội. Thứ hai, đánh giá thực trạng quyền của người khuyết tật được ghi nhận và bảo đảm trong pháp luật an sinh xã hội Việt Nam; làm rõ vấn đề thực thi quyền của người khuyết tật kèm theo các số liệu cụ thể, nêu kết quả đạt được, hạn chế và nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế đó. Thứ ba, đưa ra các kiến nghị hoàn thiện về ghi nhận quyền, bảo đảm quyền của NKT trong pháp luật an sinh xã hội ở Việt Nam và giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện quyền của người khuyết tật. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của Luận án bao gồm: - Các vấn đề lý luận về người khuyết tật, quyền của người khuyết tật, các biện pháp bảo đảm quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội. - Pháp luật quốc tế về quyền con người, quyền của người khuyết tật trong lĩnh vực an sinh xã hội. - Các quy định pháp luật an sinh xã hội Việt Nam về ghi nhận quyền và bảo đảm quyền của người khuyết tật. - Số liệu thực tiễn liên quan đến thực thi quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội ở Việt Nam. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về nội dung: Luận án tiếp cận an sinh xã hội theo nghĩa hẹp nên Luận án chỉ tập trung nghiên cứu quyền của người khuyết tật trong bốn lĩnh vực pháp luật về bảo vệ thu nhập, bảo vệ về chăm sóc sức khoẻ, trợ giúp xã hội và bình đẳng trong tiếp cận các dịch vụ xã hội cơ bản. Những nội dung khác không thuộc phạm vi nghiên cứu của Luận án như quyền được ăn, mặc, ở thoả đáng; quyền được đảm bảo về nước sạch của người khuyết tật. - Phạm vi về không gian: nghiên cứu quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội ở Việt Nam, kết hợp so sánh, đánh giá với pháp luật quốc tế về vấn đề này. 4 - Phạm vi về thời gian: nghiên cứu vấn đề quyền của người khuyết tật trong pháp luật quốc tế và pháp luật quốc gia từ năm 2010 đến nay. 4. Phương pháp nghiên cứu Luận án được thực hiện dựa trên phương pháp luận của chủ nghĩa Mác – Lênin, gồm phép biện chứng duy vật và phương pháp luận duy vật lịch sử. Theo đó, các vấn đề liên quan đến quyền của người khuyết tật được nghiên cứu trong trạng thái vận động và phát triển, trong mối quan hệ không tách rời với các yếu tố chính trị, kinh tế, xã hội. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể được sử dụng gồm: Phương pháp tiếp cận dựa trên quyền con người, phương pháp hồi cứu các tài liệu, phân tích, chứng minh, so sánh, tổng hợp, dự báo khoa học. - Phương pháp tiếp cận dựa trên quyền con người được sử dụng xuyên suốt toàn bộ các chương của Luận án. Phương pháp này xác định quyền của người khuyết tật là trung tâm của vấn đề nghiên cứu, hướng đến việc tôn trọng, bảo vệ và thúc đẩy quyền. Thông qua những giải pháp thay đổi thái độ, hành vi kỳ thị và coi thường người khuyết tật, cung cấp các dịch vụ tiếp cận với người khuyết tật, ban hành các chính sách, pháp luật nhằm xoá bỏ các rào cản để người khuyết tật được bình đẳng, tham gia trọn vẹn vào mọi hoạt động của cuộc sống. - Phương pháp hồi cứu các tài liệu được sử dụng để tập hợp các tài liệu, công trình nghiên cứu trong nước và nước ngoài. - Phương pháp phân tích được sử dụng để phân tích các vấn đề lý luận, quy định của pháp luật hiện hành ghi nhận và bảo đảm quyền của người khuyết tật; thực thi quyền của người khuyết tật; các yêu cầu trong việc hoàn thiện quy định của pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi; cũng như những đề xuất sửa đổi, bổ sung quy định về quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội Việt Nam. - Phương pháp so sánh được sử dụng ở hầu hết các chương của Luận án nhằm đối chiếu các quan điểm khác nhau giữa các nhà khoa học trong các công trình nghiên cứu; giữa quy định pháp luật an sinh xã hội hiện hành với quy định của pháp luật giai đoạn trước đây; giữa quy định của pháp luật an sinh xã hội Việt Nam với quy định của ILO, Liên Hợp Quốc và pháp luật an sinh xã hội của một số quốc gia trên thế giới. - Phương pháp chứng minh được sử dụng nhằm đưa ra các dẫn chứng (các quy định, tài liệu, số liệu thực tiễn...) làm rõ các luận điểm, luận cứ trong các nội dung 5 về lý luận ở Chương 2 và đặc biệt là đánh giá thực trạng pháp luật ở Chương 3 và đề xuất giải pháp ở Chương 4. - Phương pháp tổng hợp được sử dụng để rút ra những nhận định, ý kiến đánh giá sau khi phân tích, chứng minh ở từng ý, tiểu mục, kết luận ở từng chương và kết luận chung của Luận án. - Phương pháp dự báo khoa học được sử dụng trong suốt quá trình nghiên cứu đề tài và chủ yếu được sử dụng trong quá trình phân tích những điểm hợp lý, bất cập trong các quy định về ghi nhận và bảo đảm quyền của người khuyết tật ở Chương 3, và đề xuất kiến nghị hoàn thiện pháp luật về quyền của người khuyết tật ở Chương 4. Việc cụ thể các phương pháp nghiên cứu này chỉ mang tính chất tương đối, bởi trong quá trình triển khai, tuỳ từng vấn đề, nội dung trình bày, mà luận án luôn kết hợp đan xem các phương pháp nghiên cứu với nhau nhằm đạt được mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu đặt ra. 5. Đóng góp mới về khoa học của Luận án Luận án có những đóng góp mới chủ yếu sau đây: - Luận án làm sâu sắc và hoàn thiện những vấn đề lý luận về quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội với các nội dung khái niệm và đặc điểm người khuyết tật; khái niệm quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội; nội dung quyền và các biện pháp bảo đảm quyền của người khuyết tật trong pháp luật an sinh xã hội. - Luận án đã đánh giá toàn diện, rút ra những kết luận mới về thực trạng quyền của người khuyết tật được g