Luận án Tác động của các nhân tố cấu thành hệ thống kiểm soát nội bộ đến hiệu quả hoạt động của tập đoàn điện lực Việt Nam

B Ộ G I Á O D Ụ C V À Đ À O T Ạ O T R Ư Ờ N G Đ Ạ I H Ọ C K I N H T Ế T P . H C M ---------- LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Tp. Hồ Chí Minh – Năm 2016 VÕ THU PHỤNG TÁC ĐỘNG CỦA CÁC NHÂN TỐ CẤU THÀNH HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ ĐẾN HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA TẬP ĐOÀN ĐIỆN LỰC VIỆT NAM B Ộ G I Á O D Ụ C V À Đ À O T Ạ O T R Ư Ờ N G Đ Ạ I H Ọ C K I N H T Ế T P . H C M ---------- NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. TRẦN THỊ GIANG TÂN Tp. Hồ Chí Minh –Năm 2016 TÁC ĐỘNG CỦA CÁC NHÂN TỐ CẤU THÀNH HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ ĐẾN HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA TẬP ĐOÀN ĐIỆN LỰC VIỆT NAM Chuyên ngành Kế toán Mã số: 62.34.03.01 VÕ THU PHỤNG LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào. VÕ THU PHỤNG LỜI CẢM ƠN Tôi đã viết luận án này trong suốt 5 năm, đó là một thời gian tương đối dài với bao niềm vui và thử thách đối với tôi, luận án này đã không thể hoàn thành nếu thiếu sự động viên, hướng dẫn và hỗ trợ của người thân, cá nhân và tổ chức. Trước tiên, tôi xin chân thành cảm ơn tập thể quý Thầy Cô thuộc Đại học Kinh tế TP. Hồ Chí Minh. Từ năm đầu nhập môn với ‘Phương pháp nghiên cứu khoa học’ của Thầy Nguyễn Đình Thọ, ‘Anh văn’ với Thầy Võ Đình Phước, đặc biệt là Thầy Võ Văn Nhị cùng các Thầy Cô Khoa Kế toán - Kiểm toán đã tận tình giảng dạy hướng dẫn tôi hoàn thành các học phần thuộc chương trình đào tạo tiến sĩ của nhà trường. Qua đó, đã giúp tôi có những kiến thức, những kinh nghiệm cần thiết để thực hiện luận án này. Đồng thời, tôi cảm ơn Viện đào tạo Sau đại học đã hỗ trợ tạo điều kiện tốt cho tôi thực hiện chương trình nghiên cứu sinh. Kế đến, tôi xin bày tỏ sự kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc đến Cô Trần Thị Giang Tân, người hướng dẫn khoa học của tôi và Thầy Vũ Hữu Đức. Trong suốt 5 năm qua, Thầy Cô đã tận tình động viên tôi đi qua từng khó khăn trong quá trình thực hiện luận án. Những nhận xét, đánh giá của Thầy Cô, đặc biệt là những gợi ý về hướng giải quyết vấn đề của luận án hết sức quý báu đối với tôi. Luận án này cũng không thể hoàn thành nếu thiếu sự giúp đỡ của Chủ tịch kiêm Tổng giám đốc Nguyễn Thành Duy cùng tập thể lãnh đạo và các đồng nghiệp thuộc Tổng công ty Điện lực miền Nam, Tổng công ty Điện lực TP.HCM, Tổng công ty miền Bắc, Tổng công ty miền Trung và cơ quan chủ quản EVN đã luôn hỗ trợ và tạo điều kiện cho tôi hoàn thành luận án. Cuối cùng, tôi luôn biết ơn người mẹ quá cố của tôi, người đã sinh thành dưỡng dục tôi, luôn mong ước tôi tiếp tục con đường học vấn và tất cả những người thân của tôi đã luôn bên cạnh tôi trong những năm tháng tôi viết luận án này. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục Danh mục viết tắt Danh mục bảng biểu Danh mục hình vẽ PHẦN MỞ ĐẦU 1. Vấn đề nghiên cứu ............................................................................................. 1 2. Mục tiêu nghiên cứu .......................................................................................... 3 3. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................ 3 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 4 5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................... 4 6. Đóng góp mới của luận án ................................................................................. 5 7. Cấu trúc luận án ................................................................................................. 7 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU TRƢỚC LIÊN QUAN ĐẾN CÁC NHÂN TỐ CỦA KIỂM SOÁT NỘI BỘ ẢNH HƢỞNG ĐẾN TÍNH HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA ĐƠN VỊ 1.1 Các nghiên cứu trƣớc liên quan đến các nhân tố của kiểm soát nội bộ ảnh hƣởng đến tính hiệu quả hoạt động của đơn vị ................................................... 9 1.1.1 Các nghiên cứu trên thế giới ........................................................................... 9 1.1.1.1 Nghiên cứu ảnh hưởng của kiểm soát nội bộ đến hiệu quả hoạt động ............................................................................................................ 9 1.1.1.2 Nghiên cứu tác động của từng nhân tố ảnh hưởng đến tính hữu hiệu và hiệu quả của hệ thống kiểm soát nội bộ và ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động của đơn vị ...................................................................................... 13 1.1.1.3 Nghiên cứu về đặc điểm chung của các doanh nghiệp có hệ thống kiểm soát nội bộ yếu kém ............................................................................. 15 1.1.1.4 Ảnh hưởng của hệ thống kiểm soát nội bộ đến giá trị doanh nghiệp 17 1.1.1.5 Các nghiên cứu liên quan đến cách thức đánh giá kiểm soát nội bộ . 18 1.1.2 Các nghiên cứu ở Việt Nam liên quan đến kiểm soát nội bộ ........................ 19 1.2 Các báo cáo về kiểm soát nội bộ của các quốc gia trên thế giới ....................... 20 12.1 Báo cáo COSO và báo cáo COSO trong lĩnh vực công ................................. 20 1.2.1.1 Báo cáo COSO ................................................................................ 21 1.2.1.2 Báo cáo COSO vận dụng trong lĩnh vực công .................................. 22 1.2.2 Báo cáo Turnbull 1999 ................................................................................. 24 1.2.3 Báo cáo COCO (criteria of Control committee) của Canada ....................... 25 1.2.4 Tiêu chuẩn MBNQA (The Malcoln Baldrige National Quality ward) ........ 26 1.3 Kết quả đạt đƣợc và những vấn đề tiếp tục nghiên cứu ................................... 28 1.3.1 Kết quả đạt được ............................................................................................ 28 13.2 Các vấn đề tiếp tục nghiên cứu ...................................................................... 29 CHƢƠNG 2 CƠ SỞ LÝ THUYẾT 2.1 Tổng quan về kiểm soát nội bộ .................................................................. 30 2.1.1 Lịch sử ra đời và phát triển của kiểm soát nội bộ ....................................... 30 2.1.2 Các khái niệm ............................................................................................. 31 2.1.2.1 Kiểm soát nội bộ ............................................................................ 31 2.1.2.2 Hiệu quả hoạt động ......................................................................... 34 2.1.3 Báo cáo COSO 2013 ................................................................................... 36 2.1.3.1 Khuôn mẫu kiểm soát nội bộ theo báo cáo COSO 2013 ............... 37 2.1.3.2 Công cụ đánh giá hệ thống kiểm soát nội bộ theo báo cáo COSO 2013 ................................................................................................ 39 2.2 Lý thuyết nền tảng về kiểm soát nội bộ và hệ thống kiểm soát nội bộ .. 39 2.2.1 Lý thuyết Chaos .......................................................................................... 39 2.2.2 Lý thuyết ủy nhiệm ..................................................................................... 40 2.2.3 Lý thuyết quyền biến ................................................................................... 41 2.2.4 Lý thuyết doanh nghiệp ............................................................................... 41 2.2.5 Lý thuyết các bên có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan ................................ 42 2.3 Tổng quan về doanh nghiệp nhà nƣớc...................................................... 44 2.3.1 Đặc điểm DNNN Việt Nam ............................................................... 45 2.3.2 Đặc điểm doanh nghiệp kinh doanh trong lĩnh vực công ích Hoa Kỳ ....................................................................................................... 47 2.3.3 Đặc điểm DNNN Trung Quốc và hiệu quả hoạt động tại các DNNN Trung Quốc ......................................................................................... 48 2.3.4 Thực trạng về hiệu quả hoạt động của DNNN Việt Nam .................. 49 CHƢƠNG 3 PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 3.1 Phƣơng pháp nghiên cứu và thu thập dữ liệu ..................................................... 53 3.1.1 Phương pháp nghiên cứu .............................................................................. 53 3.1.2 Nguồn dữ liệu và phương pháp thu thập dữ liệu ........................................... 55 3.1.2.1 Nguồn dữ liệu ................................................................................... 55 3.1.2.2 Phương pháp thu thập dữ liệu........................................................... 56 3.2 Quy trình phân tích dữ liệu .................................................................................. 56 3.2.1 Quy trình phân tích dữ liệu định tính ............................................................. 56 3.2.2 Quy trình phân tích dữ liệu định lượng ......................................................... 57 3.3 Quy trình nghiên cứu và mô hình nghiên cứu lý thuyết .................................... 61 3.3.1 Quy trình nghiên cứu ..................................................................................... 61 3.3.2 Mô hình nghiên cứu lý thuyết ........................................................................ 63 CHƢƠNG 4 PHÂN TÍCH VÀ THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 4.1 Thực trạng về hiệu quả hoạt động và về kiểm soát nội bộ của Tập đoàn Điện lực Việt Nam .............................................................................. 67 4.1.1 Giới thiệu về EVN ............................................................................... 67 4.1.2 Thực trạng về hiệu quả của hoạt động EVN ................................................ 68 4.1.2.1 Hiệu quả kinh doanh của EVN .......................................................... 69 4.1.2.2 Hiệu quả xã hội từ hoạt động của EVN............................................. 70 4.1.3 Thực trạng về kiểm soát nội bộ của EVN ................................................... 71 4.1.3.1 Môi trường kiểm soát ..................................................................... 72 4.1.3.2 Đánh giá rủi ro ................................................................................ 75 4.1.3.3 Hoạt động kiểm soát ...................................................................... 79 4.1.3.4 Thông tin và truyền thông ............................................................. 80 4.1.3.5 Giám sát ......................................................................................... 82 4.2 Khám phá các nhân tố thuộc kiểm soát nội bộ ảnh hƣởng đến hiệu quả hoạt động của EVN ............................................................................................... 83 4.2.1 Nghiên cứu tài liệu và phỏng vấn ................................................................ 83 4.2.2 Thảo luận kết quả nghiên cứu (định tính) .................................................... 88 4.2.3 Kết quả khảo sát và thảo luận các phát hiện trong nghiên cứu định lượng . 96 4.2.3.1 Kết quả thống kê đo lường các nhân tố tác động ........................... 96 4.2.3.2 Đánh giá độ tin cậy của thang đo (khảo sát sơ bộ) ......................... 99 4.2.3.2.1 Đánh giá độ tin cậy của thang đo ................................... 99 4.2.3.2.2 Phân tích EFA .............................................................. 105 4.2.3.3 Nghiên cứu chính thức định lượng ............................................... 110 4.2.3.3.1 Kiểm định giả thuyết về sự phù hợp của mô hình ....... 112 4.2.3.3.2 Mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến hiệu quả hoạt động của EVN .............................................................. 121 CHƢƠNG 5 KẾT LUẬN VÀ ĐỊNH HƢỚNG HOÀN THIỆN HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ NHẰM NÂNG CAO TÍNH HIỆU QUẢ TRONG HOẠT ĐỘNG CỦA EVN 5.1 Kết quả chính và ý nghĩa của nghiên cứu ........................................................ 125 5.1.1 Tóm tắt kết quả nghiên cứu ........................................................................ 125 5.1.2 Ý nghĩa của nghiên cứu ............................................................................. 129 5.2 Đề xuất quan điểm và định hƣớng hoàn thiện các nhân tố của hệ thống kiểm soát nội bộ ảnh hƣởng đến hiệu quả hoạt động của EVN ...................... 130 5.2.1 Quan điểm hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ ...................................... 130 5.2.2 Định hướng hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của EVN .............................................................................. 132 5.2.2.1 Định hướng hoàn thiện môi trường kiểm soát .............................. 132 5.2.2.2 Định hướng hoàn thiện cơ chế đánh giá và đối phó rủi ro ........... 135 5.2.2.3 Định hướng về hoạt động kiểm soát ............................................. 136 5.2.2.4 Định hướng về thông tin và truyền thông ..................................... 137 5.2.2.5 Định hướng cho hoạt động giám sát ............................................. 138 5.3 Hạn chế và hƣớng nghiên cứu tiếp theo ........................................................... 138 5.4 Kết luận................................................................................................................ 138 Danh mục công trình của tác giả Tài liệu tham khảo Phụ lục DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BẰNG TIẾNG VIỆT Chữ viết tắt Tiếng Việt BCTC Báo cáo tài chính ĐGRR Đánh giá rủi ro DNNN Doanh nghiệp nhà nước ERP Hệ thống hoạch định nguồn lực doanh nghiệp EVN Tập đoàn Điện lực Việt Nam _Vietnam Electricity EVN CPC Tổng công ty Điện lực miền Trung EVN HCMPC Tổng công ty Điện lực thành phố Hồ Chí Minh EVN NPC Tổng công ty Điện lực miền Bắc EVN SPC Tổng công ty Điện lực miền Nam GS Giám sát HĐKS Hoạt động kiểm soát HĐQT Hội đồng quản trị HĐTV Hội đồng thành viên KSNB Kiểm soát nội bộ KTV Kiểm toán viên MTKT Môi trường kiểm soát QTRR Quản trị rủi ro TCTNN Tổng công ty nhà nước TĐKTNN Tập đoàn kinh tế nhà nước TTTT Thông tin truyền thông VTTB Vật tư thiết bị DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BẰNG TIẾNG ANH Chữ viết tắt Tiếng Anh CFA Confirmatory Factor Analysis CICA Canadian Institute of Chartered Accountants COCO Criteria of Control committee COSO The National Commission on Fraudulent Financial Reporting hay còn gọi là Treadway Commission CPC Communist Party of China CSRC China Securities Regulatory Commission EFA Exploratory Factor Analysis FED Federal Reserve System FEI Financial Executives Institute ICE Internal Control Evaluation IIA Institute of Internal Auditors IMA Institute of Management Accountants INTOSAI International Organization of Supreme Audit Institutions IPO Initial Public Offering MBNQA The Malcoln Baldrige National Quality ward NIST The National Institute of Standards and Technology OPEC Organization of Petroleum Exporting Countries P.E.S.T Political.Economis. Sociocultrural.Technological ROA Return on total assets ROE Return on common equyty ROS Return on sales SASAC State-owned Assets Supervision and Administration Commission of the State Council SEC U.S. Securities and Exchange Commission Chữ viết tắt Tiếng Anh VAFI Vietnam Association of Financial Investors VIF Variance Inflation Factor DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1 Bảng mô tả các biến đo lường được sử dụng trong nghiên cứu ................... 65 Bảng 4.1 Phân tích BCTC tại EVN qua 6 năm (2009-2014) ...................................... 69 Bảng 4.2 Kết quả khảo sát về MTKS tại Tập đoàn Điện lực Việt Nam ...................... 72 Bảng 4.3 Kết quả khảo sát việc đánh giá rủi ro tại EVN ............................................. 76 Bảng 4.4 Kết quả khảo sát hoạt động kiểm soát tại EVN ........................................... 79 Bảng 4.5 Kết quả khảo sát hoạt động thông tin & truyền thông tại EVN ................... 80 Bảng 4.6 Kết quả khảo sát hoạt động giám sát tại EVN ............................................. 82 Bảng 4.7 Các biến phát hiện từ phân tích tài liệu, BCTC, phỏng vấn sâu chuyên gia ...................................................................................................................... 87 Bảng 4.8 Tổng hợp các biến quan sát thuộc môi trường kiểm soát ............................ 89 Bảng 4.9 Tổng hợp các biến quan sát thuộc hoạt động đánh giá rủi ro ...................... 91 Bảng 4.10 Tổng hợp các biến quan sát thuộc hoạt động kiểm soát............................. 92 Bảng 4.11 Tổng hợp các biến quan sát thuộc Thông tin và truyền thông ................... 93 Bảng 4.12 Tổng hợp các biến quan sát thuộc hoạt động giám sát............................... 94 Bảng 4.13 Đo lường hiệu quả hoạt động tại EVN ....................................................... 94 Bảng 4.14 Tổng hợp các biến đo lường từ nghiên cứu định tính ................................ 96 Bảng 4.15 Thang đo các nhân tố thuộc hệ thống kiểm soát nội bộ có ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động tại EVN .................................................................................. 96 Bảng 4.16 Đặc điểm mẫu khảo sát sơ bộ ..................................................................... 99 Bảng 4.17 Bảng tổng hợp kết quả kiểm định Cronbach’s Alpha để đánh giá chất lượng thang đo ........................................................................................................... 101 Bảng 4.18 Kết quả phân tích EFA ............................................................................ 107 Bảng 4.19 Bảng tổng hợp các nhân tố tham gia vào nghiên cứu định lượng chính thức .................................................................................................................... 111 Bảng 4.20 Đặc điểm mẫu khảo sát chính thức .......................................................... 111 Bảng 4.21 Kết quả tương quan (MTKS) ................................................................... 113 Bảng 4.22 Kết quả tương quan (ĐGRR) ................................................................... 114 Bảng 4.23 Kết quả tương quan (HĐKS) .................................................................... 114 Bảng 4.24 Kết quả tương quan (TTTT) ..................................................................... 114 Bảng 4.25 Kết quả tương quan (GS) ......................................................................... 115 Bảng 4.26 Kết quả thống kê ...................................................................................... 115 Bảng 4.27 Tổng kết mô hình ..................................................................................... 116 Bảng 4.28 Bảng phân tích ANOVAa ......................................................................... 116 Bảng 4.29 Bảng tổng kết các trọng số hồi quy .......................................................... 117 Bảng 4.30 Bảng kết quả kiểm định Spearman ........................................................... 119 Bảng 4.31 Các giá trị Eigenvalues ............................................................................. 120 Bảng 4.32 Bảng phân tích Wilks' Lambda ................................................................ 120 Bảng 4.33 Bảng đánh giá khả năng phân biệt của hàm Standardized Canonical Discriminant Function Coefficients ........................................................................... 120 Bảng 4.34 Ký hiệu và ý nghĩa các biến độc lập trong mô hình hồi quy .................... 121 Bảng 4.35 Bảng phân tích ANOVAa ......................................................................... 122 Bảng 4.36 Bảng tổng kết các trọng số hồi quy .......................................................... 122 DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 2.1 Tam giác Sierpinski.........................