Luận án Tác động của kiểm soát nội bộ đến hiệu quả hoạt động kinh doanh của các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam

N G U Y Ễ N T H Ị Q U Ế BỘ CÔNG THƯƠNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHIỆP HÀ NỘI NGUYỄN THỊ QUẾ L U Ậ N Á N T IẾ N S Ĩ N G À N H K Ế T O Á N TÁC Đ ỘNG CỦA KIỂM SOÁT NỘI BỘ ĐẾN HIỆU QỦA HOẠT ĐỘNG KINH DOANH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT N AM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH KẾ TOÁN N ĂM 2022 Hà Nội – 2022 BỘ CÔNG THƯƠNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHIỆP HÀ NỘI NGUYỄN THỊ QUẾ TÁC Đ ỘNG CỦA KIỂM SOÁT NỘI BỘ ĐẾN HIỆU QỦA HOẠT ĐỘNG KINH DOANH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT N AM Chuyên ngành : Kế toán Mã số : 9340301 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH KẾ TOÁN NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS. Trần Mạnh Dũng 2. TS. Hoàng Thị Việt Hà Hà Nội – 2022 LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng NC này do tôi thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày tháng n ăm 2022 Nghiên cứu sinh Nguyễn Thị Quế MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................... III MỤC LỤC ............................................................................................................... IV DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ...................................................................... VII DANH MỤC BẢNG ............................................................................................... VI DANH MỤC SƠ ĐỒ ............................................................................................. VII DANH MỤC HÌNH ............................................................................................. VIII DANH MỤC PHỤ LỤC ......................................................................................... IX MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU ......................................................... 6 1.1. Nghiên cứu về KSNB tác động đến hiệu quả hoạt động kinh doanh .................. 6 1.2. Nghiên cứu về về kiểm s oát nội bộ tác đ ộng đến hiệu quả tài chính ................. 7 1.3. Nghiên cứu về kiểm s oát nội bộ tác đ ộng đến hiệu quả phi tài chính ............. 10 1.4. Nhận xét các nghiên cứu trước .......................................................................... 12 1.5. Khoảng trống NC ............................................................................................... 14 Kết luận Chương 1 .................................................................................................. 16 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TÁC Đ ỘNG CỦA KIỂM SOÁT NỘI BỘ ĐẾN HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG KINH DOANH TRONG DOANH NGHIỆP17 2.1. Bản chất về kiểm s oát nội bộ ............................................................................ 17 2.1.1. Khái niệm ........................................................................................................ 17 2.1.2. Mục tiêu .......................................................................................................... 18 2.1.3. Thành phần của K SNB................................................................................... 19 2.2. Hiệu quả hoạt động kinh doanh ......................................................................... 28 2.1.1. Khái niệm ........................................................................................................ 28 2.1.2. Chỉ tiêu đo lường ............................................................................................. 30 2.3. Mối quan hệ giữa K SNB và HQ H ĐKD .......................................................... 34 2.3.1. K SNB với HQ H ĐKD................................................................................... 34 2.3.2. Môi trường KS với HQ H ĐKD ...................................................................... 35 2.3.3. ĐG RR với HQ H ĐKD .................................................................................. 37 2.3.4. HĐ KS với HQ H ĐKD .................................................................................. 38 2.3.5. Hệ thống TTVTT với HQ H ĐKD .................................................................. 39 2.3.6. Giám s át với HQ H ĐKD ............................................................................... 40 2.4. Các lý thuyết nền tảng ........................................................................................ 41 2.4.1. Lý thuyết hệ thống .......................................................................................... 41 2.4.2. Lý thuyết đại diện ............................................................................................ 42 2.4.3. Lý thuyết thể chế ............................................................................................. 43 2.4.4. Lý thuyết Chaos .............................................................................................. 44 2.4.5. Lý thuyết các bên liên quan ............................................................................ 45 Kết luận Chương 2 .................................................................................................. 47 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................................. 48 3.1. Khái quát về quy tr ình thực hiện nghiên cứu .................................................... 48 3.1.1. Quy tr ình nghiên cứu ..................................................................................... 48 3.1.2. Nguồn dữ liệu NC ........................................................................................... 50 3.1.3. NC định tính .................................................................................................... 50 3.2. Mô hình NC và các biến NC .............................................................................. 57 3.2.1. Mô hình NC lý thuyết ..................................................................................... 57 3.2.2. Các giả thuyết nghiên cứu ............................................................................... 64 3.3. Thu thập dữ liệu ................................................................................................. 67 3.3.1. Điều tra chọn mẫu ........................................................................................... 67 3.3.2.Phương pháp thực hiện..................................................................................... 67 3.4. Phương pháp xử lý dữ liệu ................................................................................. 68 Kết luận Chương 3 .................................................................................................. 70 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU.............................................................. 71 4.1. Đặc điểm của các doanh nghiệp phi tài chính NY trên Thị trường chứng khoán Việt N am với K SNB ............................................................................................... 71 4.1.1. Khái quát về Thị trường chứng khoán Việt N am........................................... 71 4.1.2. Khái quát về các doanh nghiệp phi TC NY .................................................... 73 4.1.3. Đặc điểm doanh nghiệp phi TC NY ảnh h ưởng tới K SNB .......................... 75 4.2. Thực trạng K SNB trong các doanh nghiệp phi TC NY trên thị trường chứng khoán Việt N am ....................................................................................................... 78 4.2.1. Thống kê mô tả mẫu NC ................................................................................. 78 4.2.2. Hiệu quả hoạt động kinh doanh ...................................................................... 80 4.3. KQ kiểm định độ tin c ậy của thang đo .............................................................. 80 4.4. KQ kiểm định hồi quy các mô hình ................................................................... 81 4.4.1. Mô hình hồi quy về mối quan hệ giữa K SNB và HQ H ĐKD ...................... 81 4.4.2. Mô hình hồi quy về mối quan hệ giữa K SNB và HQTC ............................... 83 4.4.3. Mô hình hồi quy về mối quan hệ giữa K SNB và HQ phi TC ........................ 84 4.4.4. Mô hình hồi quy về mối quan hệ giữa các thành phần của K SNB với HQTC và phi TC ................................................................................................................... 85 4.4.5. Phân tích hồi quy ............................................................................................. 86 Kết luận Chương 4 .................................................................................................. 92 CHƯƠNG 5: THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ KHUYẾN NGHỊ93 5.1. Kết quả nghiên cứu ............................................................................................ 93 5.2. Thảo luận KQ NC .............................................................................................. 94 5.2.1. Ảnh h ưởng của K SNB đến HQ H ĐKD ....................................................... 94 5.2.2. Ảnh h ưởng của K SNB đến HQTC ................................................................ 95 5.2.3. Ảnh h ưởng của K SNB đến HQPTC ............................................................. 96 5.2.4. Ảnh h ưởng của các thành phần K SNB đến HQTC ....................................... 97 5.2.5. Ảnh h ưởng của các thành phần K SNB tới HQ phi TC ............................... 105 5.3. Khuyến nghị từ kết quả nghiên cứu ................................................................. 107 5.3.1. Khuyến nghị về kiểm s oát nội bộ ................................................................. 107 5.3.2. Khuyến nghị về các thành phần của K SNB ................................................. 109 5.4. Hạn chế của K SNB và hướng NC tiếp theo .................................................... 117 5.4.1. Những hạn chế của K SNB đến HQ H ĐKD của doanh nghiệp phi TC NY trên thị trường chứng khoán Việt N am .................................................................. 117 5.4.2. Hướng NC tiếp theo ...................................................................................... 118 Kết luận Chương 5 ................................................................................................ 120 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 121 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ................. 122 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 123 BẢNG CÂU HỎI KHẢO SÁT ............................................................................. 131 Mẫu Phỏng vấn sâu ............................................................................................... 139 PHỤ LỤC BẢNG BIỂU........................................................................................ 144 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Viết tắt Tên tiếng việt BGĐ/BQT Ban Giám đốc/ Ban quản trị BCTC Báo cáo TC CTKT Công ty kiểm toán CSH Chủ sở hữu DNNY Doanh nghiệp niêm yết DNPTC Doanh nghiệp phi TC ĐGRR Đánh giá rủi ro DN Doanh nghiệp GS Giám sát HĐKS Hoạt động kiểm soát HNX Sở Giao dịch chứng khoán Hà Nội HQ H DKD Hiệu quả hoạt động kinh doanh H ĐKD Hoạt động kinh doanh HQ Hiệu quả HQPTC Hiệu quả phi tài chính HQTC Hiệu quả tài chính HOSE Sở Giao dịch chứng khoán TP Hồ Chí Minh KD Kinh doanh K SNB Kiểm soát nội bộ KQ Kết quả NC Nghiên cứu NY Niêm yết NQL Nhà quản lý NV Nhân viên MT Mục tiêu MTKS Môi trường KS QL Quản lý RR Rủi ro TC Tổ chức TTCKVN Thị trường chứng khoán Việt N am TTTT Thông tin và truyền thông VI DANH MỤC BẢNG Bảng 4.1: Phân loại doanh nghiệp theo thời gian và thị trường n iêm yết ................ 74 Bảng 4.2: Phân loại doanh nghiệp theo số lượng lao động ....................................... 75 Bảng 4.3: Phân loại doanh nghiệp theo chất lượng kiểm toán .................................. 75 Bảng 4.4: Thống kê mô tả các biến độc lập .............................................................. 79 Bảng 4.5: Thống kê mô tả các biến ........................................................................... 80 Bảng 4.6: Bảng tổng hợp hệ số Cronbach’s Alpha các biến ..................................... 81 Bảng 4.7: KQ lượng hóa mối quan hệ giữa K SNB và HQ H ĐKD của các doanh nghiệp phi TC n iêm yết ............................................................................................ 82 Bảng 4.8: KQ lượng hóa mối quan hệ giữa K SNB và HQTC ................................. 83 Bảng 4.9: KQ lượng hóa mối quan hệ giữa K SNB và HQ phi TC .......................... 84 Tổng hợp các biến quan sát thuộc “HQ H ĐKD” ................................................... 155 VII DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 3. 1: Quy tr ình NC .......................................................................................................... 48 Sơ đồ 3. 2: Mô hình lý thuyết ................................................................................................... 58 Sơ đồ 5. 1: Các mối quan hệ có ý nghĩa thống kê trong NC ............................................ 93 VIII DANH MỤC HÌNH Hình 4.1: Mô hình Smart PLS thể hiện độ tin c ậy và sự hội tụ của mô hình ............ 87 Hình 4. 2: Tác động K SNB đến HQ H ĐKD ........................................................... 88 Bảng 4. 3: KQ kiểm định mô hình ............................................................................ 89 IX DANH MỤC PHỤ LỤC Phụ lục 3.1: Tổng hợp các biến quan sát ................................................................ 144 Các biến quan sát thuộc “MTKS” ........................................................................... 144 Phụ lục 3. 2: Thống kê các vị trí phỏng vấn ........................................................... 156 Phụ lục 3.3: Tổng hợp ĐG mức độ ảnh h ưởng của các nhân tố HQHD ................ 156 Phụ lục 3.4: Thang đo biến Môi trường KS “MTKS” ............................................ 157 Phụ lục 3.5: Thang đo biến ĐG RR “DGRR” ......................................................... 159 Phụ lục 3.6: Thang đo biến HĐ KS “HDKS” ......................................................... 160 Phụ lục 3.7: Thang đo biến TTVTT “TTTT” ........................................................ 162 Bảng 3. 8: Thang đo biến Giám s át “GS” .............................................................. 163 Phụ lục 3.9: Thang đo biến Giám s át “HQ H ĐKD” ............................................. 164 Phụ lục 3.10: Các giả thuyết của mô hình NC đề xuất: .......................................... 165 Phụ lục 3. 11: Số lượng mẫu và cơ cấu đối tượng khảo sát .................................... 166 Phụ lục 4. 1: Điều kiện công ty n iêm yết trên Thị trường chứng khoán Việt N am theo Nghị định số 58/CP ......................................................................................... 167 Phụ lục 4. 2: Quy mô doanh nghiệp n iêm yết trên TTCKVN 2011-2019 ............. 168 Phụ lục 4.3: Thống kê mô tả ban KS ...................................................................... 168 Quy mô Ban KS ...................................................................................................... 168 Phụ lục 4.4: Thống kê mô tả thành viên ban KS là nữ ........................................... 169 Số lượng thành viên nữ thuộc Ban KS .................................................................... 169 Phụ lục 4.5: Thống kê mô tả số lượng thành viên BKS có chuyên môn TC, kế toán ................................................................................................................................. 169 Số lượng thành viên BKS có chuyên môn TC, Kế toán ......................................... 169 Phụ lục 4. 6: Tổng hợp số phiếu thu về ................................................................... 169 Phụ lục 4. 7: Thống kê mô tả biến Cam kết tính chính trực và t uân thủ đạo đức .. 170 Phụ lục 4. 8: Thống kê mô tả biến Cơ cấu TC và phong cách điều hành của ban giám đốc .................................................................................................................. 170 Phụ lục 4. 9: Thống kê mô tả biến Phân công quyền lực và trách nhiệm ............... 171 Phụ lục 4. 10: Thống kê mô tả biến Cam kết đối với năng lực và trình độ của NV ................................................................................................................................. 171 Phụ lục 4. 11: Thống kê mô tả biến chính s ách nguồn nhân lực và thông lệ ......... 171 Phụ lục 4. 12: Thống kê mô tả biến Môi trường KS ............................................... 172 Phụ lục 4.13: Thống kê mô tả biến xác định RR .................................................... 172 Phụ lục 4.14: Thống kê mô tả biến Nhận diện và phân tích RR ............................. 173 X Phụ lục 4.15: Thống kê mô tả biến ĐG nguy cơ gian lận ....................................... 173 Phụ lục 4.16: Thống kê mô tả biến Nhận diện và phân tích những thay đổi đáng kể ................................................................................................................................. 173 Phụ lục 4. 27: Thống kê mô tả biến ĐG RR ........................................................... 174 Phụ lục 4.18: Thống kê mô tả biến Các HĐ KS được thiết lập trên cơ sở chọn lọc để phù hợp giảm thiểu RR, đạt được MT. ................................................................... 174 Phụ lục 4.19: Thống kê mô tả biến Chọn lựa và phát triển biện pháp KS chung thông qua sử dụng công nghệ thông tin vào HĐ KS .............................................. 175 Phụ lục 4.20: Thống kê mô tả biến Phát triển HĐ KS thông qua các chính s ách th ủ tục ............................................................................................................................ 175 Phụ lục 4. 21: Thống kê mô tả biến HĐ KS ........................................................... 176 Phụ lục 4.22: Thống kê mô tả biến Thu thập hay tự tạo thông tin thích hợp, kịp thời có chất lượng ........................................................................................................... 176 Phụ lục 4.23: Thống kê mô tả biến Thu thập hay tự tạo thông tin thích hợp, kịp thời có chất lượng ........................................................................................................... 177 Phụ lục 4.24: Thống kê mô tả biến Truyền thông ra bên ngoài .............................. 177 Phụ lục 4. 25: Thống kê mô tả biến TTVTT ........................................................... 177 Phụ lục 4.26: Thống kê mô tả biến Tiến hành ĐG thường xuyên liên tục hoặc riêng biệt ........................................................................................................................... 178 Phụ lục 4.27: Thống kê mô tả biến ĐG và thông tin các khiếm khuyết ................. 178 Phụ lục 4. 28: Thống kê mô tả biến Giám s át ........................................................ 179 Phụ lục 4. 29: Thống kê mô tả về biến HQ H ĐKD ............................................... 179 Phụ lục 4.30: Thống kê các biến HQTC theo thời gian .......................................... 179 Phụ lục 4. 31: Hệ số Cronbach’s Alpha của thang đo MTKS ............................... 181 Phụ lục 4. 32: Hệ số Cronbach’s Alpha của thang đo DGRR ............................... 182 Phụ lục 4. 33: Hệ số Cronbach’s Alpha của thang đo HDKS ................................ 183 Phụ lục 4. 34: Hệ số Cronbach’s Alpha của thang đo TTTT ................................. 184 Phụ lục 4.35: Hệ số Cronbach’s Alp