Luận án Tác động của thành phần năng lực động đến kết quả kinh doanh của doanh nghiệp: Trường hợp nghiên cứu ngành chế biến thủy sản tại đồng bằng sông cửu long

ỦY BAN NHÂN DÂN TỈNH TRÀ VINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH ISO 9001:2015 CHU BẢO HIỆP TÁC ĐỘNG CỦA THÀNH PHẦN NĂNG LỰC ĐỘNG ĐẾN KẾT QUẢ KINH DOANH CỦA DOANH NGHIỆP: TRƯỜNG HỢP NGHIÊN CỨU NGÀNH CHẾ BIẾN THỦY SẢN TẠI ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG Ngành: Quản lý kinh tế Mã ngành: 9340410 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: 1- PGS.TS PHƯỚC MINH HIỆP 2- TS. THÁI ANH HÒA TRÀ VINH, NĂM 2024 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng: Các thông tin, tài liệu được sử dụng trong luận án của tôi đã được thu thập từ các nguồn đáng tin cậy, được kiểm chứng, được công bố rộng rãi và được trích dẫn nguồn gốc rõ ràng ở phần danh mục tài liệu tham khảo. Các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án này là do chính tôi thực hiện một cách nghiêm túc, trung thực và không trùng lắp với các đề tài luận án nào khác đã được công bố trước đây. Trà Vinh, ngày tháng năm 2024 Nghiên cứu sinh i LỜI CẢM ƠN Nghiên cứu sinh xin chân thành cảm ơn sâu sắc đến Ban giám hiệu, Phòng đào tạo sau đại học cùng Quý thầy, cô trong các Hội đồng phản biện của Trường Đại học Trà Vinh đã dành nhiều thời gian tâm huyết, hướng dẫn, góp ý và hỗ trợ Nghiên cứu sinh hoàn thành luận án tiến sĩ. Xin trân trọng cảm ơn Quý lãnh đạo, Ban giám đốc các cơ quan, doanh nhiệp và cán bộ, chuyên gia đã nhiệt tình giúp đỡ Nghiên cứu sinh trong quá trình thực hiện luận án. Xin tri ân các thầy cô giảng dạy, gia đình, và các bạn đã động viên, giúp đỡ trong những năm tháng học tập, nghiên cứu và thực hiện Luận án tại trường. ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................ ii MỤC LỤC ..................................................................................................................... iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................................. viii DANH MỤC BẢNG ..................................................................................................... ix DANH MỤC HÌNH ..................................................................................................... xii CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU .......................................................................................... 1 1.1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI ..................................................................... 1 1.1.1 Bối cảnh thực tiễn .......................................................................................... 1 1.1.2 Bối cảnh lý thuyết .......................................................................................... 4 1.3. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU ............................................................................. 10 1.3.1. Mục tiêu tổng quát ..................................................................................... 10 1.3.2. Mục tiêu cụ thể ........................................................................................... 11 1.4. CÂU HỎI NGHIÊN CỨU ................................................................................ 11 1.5. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU VÀ ĐỐI TƯỢNG KHẢO SÁT .................... 11 1.6. PHẠM VI NGHIÊN CỨU ............................................................................... 11 1.7 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................................................... 12 1.8 Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN ...................................................... 12 1.9. KẾT CẤU LUẬN ÁN ....................................................................................... 13 CHƯƠNG 2: TỔNG QUAN LÝ THUYẾT VÀ MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU ........ 14 2.1. KHÁI NIỆM CÁC NHÂN TỐ TRONG MÔ HÌNH ..................................... 14 2.1.1 Năng lực nhận thức ..................................................................................... 14 2.1.2 Năng lực tiếp thu ......................................................................................... 14 2.1.3 Năng lực thích nghi ..................................................................................... 15 iii 2.1.4 Năng lực sáng tạo ........................................................................................ 15 2.1.5 Năng lực hợp tác: ........................................................................................ 16 2.1.6 Năng lực kết nối ........................................................................................... 16 2.1.7 Năng lực tích hợp ........................................................................................ 17 2.1.8 Năng lực đổi mới .......................................................................................... 17 2.1.9 Năng lực động và kết quả kinh doanh của DN ......................................... 17 2.2.1 Lý thuyết về doanh nghiệp ......................................................................... 18 2.2.2. Lý thuyết dựa vào nguồn lực (resource base view - RBV) ..................... 20 2.3. ẢNH HƯỞNG CỦA NĂNG LỰC QUẢN LÝ TRI THỨC VÀ NĂNG LỰC ĐỘNG ĐỐI VỚI KẾT QUẢ KINH DOANH CỦA DOANH NGHIỆP ............. 21 2.4. TIẾP CẬN THEO NĂNG LỰC ĐỘNG ........................................................ 23 2.5. LÝ THUYẾT VỀ NĂNG LỰC LÃNH ĐẠO ................................................. 26 2.6. LÝ THUYẾT VỀ LÃNH ĐẠO ĐỊNH HƯỚNG TRI THỨC ....................... 28 2.6.1 Các nghiên cứu về năng lực lãnh đạo đựa trên các yếu tố kiến thức/ kỹ năng/ phẩm chất / hành vi / thái độ / tố chất / hành động của nhà lãnh đạo .. 29 2.6.2 Các nghiên cứu của nước ngoài về năng lực lãnh đạo tiếp cận theo khía cạnh các bộ phận cấu thành của năng lực lãnh đạo .......................................... 29 2.6.3 Tổng quan nghiên cứu trong nước về năng lực lãnh đạo của giám đốc các doanh nghiệp .................................................................................................. 30 2.6.4 Nhận dạng cơ hội nghiên cứu của luận án từ phần tổng quan tài liệu .. 31 2.7 LÃNH ĐẠO ĐỊNH HƯỚNG TRI THỨC, NĂNG LỰC ĐỘNG VÀ KẾT QUẢ KINH DOANH CỦA DOANH NGHIỆP .................................................... 32 2.8 KHÁI NIỆM VỀ KẾT QUẢ KINH DOANH CỦA DOANH NGHIỆP ...... 34 2.9 NGHIÊN CỨU ĐỀ XUẤT CỦA LUẬN ÁN .................................................. 36 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...................................................... 43 3.1. QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU .......................................................................... 43 3.2. NGHIÊN CỨU ĐỊNH TÍNH ........................................................................... 46 3.2.1 Phỏng vấn chuyên gia để xác định mô hình và giả thuyết nghiên cứu ... 46 3.2.2 Phỏng vấn chuyên gia để xác định thang đo các nhân tố ........................ 55 iv 3.2.3 Thảo luận nhóm để xác định thang đo các nhân tố ................................. 55 3.2.4 Thang đo sơ bộ các nhân tố ........................................................................ 55 3.3. NGHIÊN CỨU ĐỊNH LƯỢNG SƠ BỘ .......................................................... 61 3.3.1.Xác định đối tượng nghiên cứu sơ bộ ........................................................ 61 3.3.2. Phương pháp phân tích dữ liệu ................................................................. 62 3.3.2.1. Giai đoạn đánh giá sơ bộ thang đo ....................................................... 62 3.3.2.2. Phân tích nhân tố khám phá .................................................................. 62 3.4. KẾT QUẢ PHÂN TÍCH ĐỘ TIN CẬY THANG ĐO ................................... 63 3.4.1. Kết quả phân tích nhân tố lãnh đạo định hướng tri thức ...................... 63 3.4.2. Kết quả phân tích nhân tố năng lực thích nghi ....................................... 63 3.4.3. Kết quả phân tích nhân tố năng lực hợp tác ............................................ 64 3.4.4. Kết quả phân tích nhân tố năng lực tiếp thu ........................................... 65 3.4.5. Kết quả phân tích nhân tố năng lực sáng tạo .......................................... 66 3.4.6. Kết quả phân tích nhân tố kết quả năng lực đổi mới.............................. 67 3.4.7. Kết quả phân tích nhân tố kết quả kinh doanh ....................................... 67 3.5. KẾT QUẢ PHÂN TÍCH NHÂN TỐ KHÁM PHÁ ....................................... 68 3.6. NGHIÊN CỨU ĐỊNH LƯỢNG CHÍNH THỨC ........................................... 70 3.6.1 Mẫu nghiên cứu ........................................................................................... 70 3.6.1.1 Xác định cỡ mẫu ..................................................................................... 70 3.6.1.2 Phương pháp chọn mẫu .......................................................................... 71 3.6.1.3 Phương pháp điều tra ............................................................................. 71 3.6.1.4 Đối tượng khảo sát .................................................................................. 71 3.6.2 Phương pháp phân tích và các chỉ tiêu định lượng .................................. 71 3.6.3 Phân tích cấu trúc đa nhóm ....................................................................... 73 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU.................................................................. 74 4.1 THỰC TRẠNG CỦA NGÀNH THUỶ SẢN TẠI ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG .............................................................................................................. 74 v 4.3. THỐNG KÊ MẪU KHẢO SÁT ...................................................................... 81 4.4 KIỂM ĐỊNH ĐỘ TIN CẬY THANG ĐO CHÍNH THỨC CÔNG CỤ CRONBACH’S ALPHA ......................................................................................... 82 4.5. PHÂN TÍCH NHÂN TỐ KHÁM PHÁ ........................................................... 84 4.6. PHÂN TÍCH NHÂN TỐ KHẲNG ĐỊNH (CFA) ........................................... 86 4.6.1 Kiểm định mô hình đo lường...................................................................... 86 4.6.2. Kiểm định độ tin cậy, độ hội tụ và giá trị phân biệt ............................... 89 4.7. PHÂN TÍCH MÔ HÌNH CẤU TRÚC TUYẾN TÍNH (SEM) ..................... 91 4.8. KIỂM ĐỊNH ƯỚC LƯỢNG CỦA MÔ HÌNH LÝ THUYẾT BẰNG BOOSTRAP ............................................................................................................. 95 4.9. PHÂN TÍCH CẤU TRÚC ĐA NHÓM ........................................................... 96 4.9.1 Kiểm định sự khác biệt theo loại hình doanh nghiệp............................... 96 4.9.2 Kiểm định sự khác biệt theo thời gian thành lập doanh nghiệp ............. 98 4.9.3 Kiểm định sự khác biệt theo quy mô doanh nghiệp ............................... 100 4.10. THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .................................................. 102 CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH ........................................ 108 5.1 KẾT LUẬN NGHIÊN CỨU ........................................................................... 108 5.1.1 Kết quả thực hiện các mục tiêu nghiên cứu của luận án cơ sở ............. 108 5.1.2. Kết quả nghiên cứu .................................................................................. 109 5.1.2.1. Mô hình đo lường ................................................................................. 109 5.1.2.2. Mô hình lý thuyết ................................................................................. 109 5.2. HÀM Ý CHÍNH SÁCH .................................................................................. 110 5.2.1. Hàm ý chính sách dựa vào kết quả kiểm định giả thuyết về tác động của năng lực sáng tạo vào kết quả kinh doanh của các doanh nghiệp chế biến thuỷ sản ở khu vực Đồng bằng Sông Cửu Long. ...................................................... 110 5.2.2 Hàm ý dựa theo kết quả kiểm định giả thuyết về tác động của năng lực sáng tạo đến năng lực đổi mới ........................................................................... 111 5.2.3. Hàm ý dựa vào kết quả kiểm định giả thuyết về tác động của năng lực hợp tác đến kết quả kinh doanh ........................................................................ 113 vi 5.2.4. Hàm ý chính sách dựa trên kết quả kiểm định giả thuyết về tác động của năng lực hợp tác đến năng lực đổi mới. .................................................... 114 5.2.5. Hàm ý chính sách dựa trên kết quả kiểm định giả thuyết về tác động của lãnh đạo định hướng tri thức vào năng lực đổi mới................................. 116 5.2.6. Hàm ý dựa trên kết quả kiểm định giả thuyết về tác động của lãnh đạo định hướng tri thức vào kết quả kinh doanh ................................................... 118 5.2.7. Hàm ý dựa trên kết quả kiểm định giả thuyết về tác động của năng lực thích nghi vào năng lực đổi mới ........................................................................ 119 5.2.8. Hàm ý dựa trên kết quả kiểm định giả thuyết về tác động của năng lực thích nghi vào kết quả kinh doanh ................................................................... 120 5.2.9. Hàm ý dựa trên kết quả kiểm định giả thuyết về tác động của năng lực tiếp thu vào năng lực đổi mới ............................................................................ 122 5.2.10. Hàm ý dựa trên kết quả kiểm định giả thuyết về tác động của năng lực tiếp thu vào kết quả kinh doanh ....................................................................... 123 5.2.11. Hàm ý dựa trên kết quả kiểm định giả thuyết về tác động của năng lực đổi mới vào kết quả kinh doanh ........................................................................ 124 5.2.12 Hàm ý chính sách về sự khác biệt từ tác động của các nhân tố trong mô hình giữa các doanh nghiệp có loại hình doanh nghiệp khác nhau ............... 125 5.2.14 Hàm ý về sự khác biệt mối tác động của các nhân tố trong mô hình giữa các doanh nghiệp có quy mô doanh nghiệp khác nhau .......................... 127 5.3 HẠN CHẾ CỦA NGHIÊN CỨU VÀ HƯỚNG NGHIÊN CỨU TIẾP THEO ................................................................................................................................. 128 5.3.1 Hạn chế của nghiên cứu ............................................................................ 128 5.3.2 Đề xuất hướng nghiên cứu tiếp theo ........................................................ 129 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................. 130 vii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT AGE: Thời gian hoạt động của doanh nghiệp AT: Vòng quay tổng tài sản BHXH: Bảo hiểm xã hội CR: Khả năng thanh toán hiện hành CS: Cấu trúc vốn DN: doanh nghiệp DNVVN: Doanh nghiệp vừa và nhỏ ĐBSCL: Đồng bằng sông Cửu Long KOL: Lãnh đạo định hướng tri thức KQKD: kết quả kinh doanh QĐ-TT: Quyết định – Thủ Tướng ROA: Tỷ suất lợi nhuận trên tài sản ROS: Tỷ suất lợi nhuận trên doanh thu RT: Vòng quay các khoản phải thu SEM: Mô hình cấu trúc tuyến tính SIZE: Quy mô của doanh nghiệp SPSS: Phần Mềm Máy Tính phục vụ công tác phân tích thống kê VASEP: Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam VCCI: Phòng thương mại và công nghiệp Việt Nam VN: Việt Nam XK/ NK Xuất Khẩu/ Nhập khẩu viii DANH MỤC BẢNG Số hiệu bảng Tên bảng Trang Bảng 2.1: Năng lực lãnh đạo theo bộ phận cấu thành được đề cập đến trong các nghiên cứu ở nước ngoài. .......................................................................................................... 29 Bảng 2.2: Nhận diện phương pháp đánh giá năng lực lãnh đạo của giám đốc doanh nghiệp nhỏ và vừa trong luận án ................................................................................... 31 Bảng 3.1:Thang đo lãnh đạo định hướng tri thức ......................................................... 46 Bảng 3.2: Thang đo năng lực thích nghi ....................................................................... 47 Bảng 3.3: Thang đo năng lực hợp tác ........................................................................... 48 Bảng 3.4: Thang đo năng lực tiếp thu ........................................................................... 49 Bảng 3.5: Thang đo năng lực sáng tạo .......................................................................... 50 Bảng 3.6: Thang đo kết quả kinh doanh ....................................................................... 51 Bảng 3.7: Năng lực đổi mới .......................................................................................... 52 Bảng 3.8: Thống kê các thang đo .................................................................................. 52 Bảng 3.9: Tác giả tổng hợp các thang đo ban đầu và mã hoá như sau: ........................ 53 Bảng 3.10: Kết quả thảo luận chuyên gia và đối tượng nghiên cứu ............................. 55 Bảng 3.11: Thống kê số biến quan sát sau điều chỉnh .................................................. 61 Bảng 3.12: Thang đo lãnh đạo định hướng tri thức ...................................................... 63 Bảng 3.13: Thang đo năng lực thích nghi ..................................................................... 63 Bảng 3.14: Thang đo năng lực hợp tác (lần 1) .............................................................. 64 Bảng 3.15: Thang đo năng lực hợp tác (lần 2) .............................................................. 64 Bảng 3.16: Thang đo năng lực tiếp thu (lần 1) ............................................................. 65 Bảng 3.17: Thang đo năng lực tiếp thu (lần 2) ............................................................. 65 Bảng 3.18: Thang đo năng lực sáng tạo (lần 1) ............................................................ 66 Bảng 3.19: Thang đo năng lực sáng tạo (lần 2) ............................................................ 66 Bảng 3.20: Thang đo kết quả kinh doanh ..................................................................... 67 Bảng 3.21: Thang đo kết quả kinh doanh ..................................................................... 67 Bảng 3.22: Kết quả hệ số KMO và kiểm định Bartlett ................................................. 68 Bảng 3.23: Kết quả phân tích tổng phương sai trích ..................................................... 68 Bảng 3.24: Kết quả hệ số tải nhân tố ............................................................................ 69 ix Bảng 3.25: Các thước đo kiểm định mức độ phù hợp .................................................. 72 Bảng 3.26: Chỉ tiêu đánh giá độ tin cậy, độ hội tụ và giá trị phân biệt ......................... 72 Bảng 4.1: xuất khẩu tôm sang các thị trường (triệu USD) ............................................ 75 Bảng 4.2: Top 10 thị trường nhập khẩu thủy sản lớn nhất (triệu USD) ....................... 77 Bảng 4.3: Xuất khẩu cá tra sang các thị trường (triệu USD) .............................................. 78 Bảng 4.4: Một số doanh nghiệp xuất khẩu thuỷ sản tiêu biểu trong 11 tháng đầu năm 2023 ....................................................................................................................................... 79 Bảng 4.5: Thống kê mẫu khảo sát ................................................................................. 81 Bảng 4.6: Bảng phân tích cronbach’s alpha .................................................................. 82 Bảng 4.7: Kết quả kiểm định KMO và Bartlett ............................................................ 84 Bảng 4.8: Tổng phương sai trích được .......................................................................... 85 Bảng 4.9: Ma trận mô thức ........................................................................................... 86 Bảng 4.10: Bảng tổng hợp kết quả kiểm định CFA ...................................................... 87 Bảng 4.11: Kết quả phân tích CFA ............................................................................... 88 Bảng 4.12: Hệ số tải chuẩn hóa ..................................................................................... 89 Bảng 4.13: Kết quả phân tích độ hội tụ và giá trị phân biệt ......................................... 91 Bảng 4.14: Tổng hợp kết quả kiểm định sự phù hợp của mô hình. .............................. 91 Bảng 4.15: Hệ số hồi quy chưa chuẩn hoá .................................................................... 92 Bảng 4.16: Hệ số hồi quy chuẩn hoá ............................................................................ 93 Bảng 4.17: Tác động gián tiếp ...................................................................................... 93 Bảng 4.18: Tổng hợp tác động trực tiếp và gián tiếp .................................................... 94 Bảng 4.19: Tổng hệ số tác động trực tiếp chuẩn hoá .................................................... 95 Bảng 4.20: Hệ số tác động trực tiếp chưa chuẩn hoá. ................................................... 95 Bảng 4.21: Bảng phân tích giá trị bootstrap .................................................................. 96 Bảng 4.22: Phân tích cấu trúc đa nhóm theo loại hình doanh nghiệp ........................... 97 Bảng 4.23: Bảng tổng hợp sự khác biệt mối tác động các biến trong mô hình theo loại hình doanh nghiệp ......................................................................................................... 97 Bảng 4.24: Phân tích cấu trúc đa nhóm theo thời gian thành lập doanh nghiệp. .......... 99 Bảng 4.25: Bảng tổng hợp sự khác biệt mối tác động các biến trong mô hình theo số thời gian thành lập doanh nghiệp .................................................................................. 99 Bảng 4.26: Phân tích cấu trúc đa nhóm theo quy mô doanh nghiệp ........................... 101 x Bảng 4.27: Bảng tổng hợp sự khác biệt mối tác động các biến trong mô hình theo quy mô doanh nghiệp ......................................................................................................... 101 Bảng 5.1: Giá trị trung bình năng lực sáng tạo ........................................................... 110 Bảng 5.2: Giá trị trung bình năng lực sáng tạo ........................................................... 112 Bảng 5.3: Giá trị trung bình năng lực hợp tác ............................................................. 113 Bảng 5.4: Giá trị trung bình năng lực hợp tác ............................................................. 115 Bảng 5.5: Giá trị trung bình lãnh đạo định hướng tri thức ......................................... 116 Bảng 5.6: Giá trị trung bình lãnh đạo định hướng tri thức ......................................... 118 Bảng 5.7: Năng lực thích nghi .................................................................................... 119 Bảng 5.8: Giá trị trung bình năng lực thích nghi ........................................................ 120 Bảng 5.9: Giá trị trung bình năng lực tiếp thu ............................................................ 122 Bảng 5.10: Giá trị trung bình năng lực tiếp thu .......................................................... 123 Bảng 5.11: Giá trị trung bình năng lực tiếp thu .......................................................... 124 xi DANH MỤC HÌNH Số hiệu hình Tên hình Trang Hình 2.1: Mô hình phát triển năng lực động của doanh nghiệp .................................... 18 Hình 2.2: Mô hình nghiên cứu đề xuất ......................................................................... 39 Hình 2.3: Mô hình nghiên cứu của Xia & cộng sự ....................................................... 39 Hình 2.4: Mô hình nghiên cứu của Gürlek & Çemberci ............................................... 40 Hình 2.5: Mô hình Eugenie Byukusenge & John C. Munene ...................................... 40 Hình 2.6: Mô hình nghiên cứu của Eugenie Byukusenge, John Munene, Laura Orobia ....................................................................................................................................... 40 Hình 2.7: Mô hình nghiên cứu của Laith Alrubaiee, Haitham M. Alzubi, Raed Hanandeh, Rita Al Ali ................................................................................................... 41 Hình 2.8: Mô hình nghiên cứu của Shahid Razzaq, Muhammad Shujahat, Saddam Hussain, Faisal Nawaz, Minhong Wang, Murad Ali, Shehnaz Tehseen ...................... 41 Hình 3.1: Quy trình nghiên cứu .................................................................................... 45 Hình 4.1: Phân tích CFA .............................................................................................. 87 Hình 4.2: Mô hình SEM ................................................................................................ 92 xii CHƯƠNG 1 GIỚI THIỆU 1.1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI 1.1.1 Bối cảnh thực tiễn Năm 2023, nền kinh tế được thực hiện và tăng trưởng theo các mục tiêu quốc gia trong bối cảnh thế giới có nhiều biến động nhanh, phức tạp, khó lường. Thời cơ, thuận lợi và khó khăn, thách thức đan xen, nhưng khó khăn, thách thức nhiều hơn; trong đó có những yếu tố phức tạp mới, cộng hưởng với những vấn đề kéo dài từ các năm trước đã tác động khá toàn diện, ảnh hưởng đến quá trình phục hồi của nền kinh tế. Hậu quả của đại dịch COVID-19 vẫn còn và tác động đến hoạt động sản xuất, kinh doanh, đầu tư của doanh nghiệp. Cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn gay gắt, toàn diện hơn với mức độ đối đầu, xu hướng phân tuyến, phân cực ngày càng rõ nét, nhất là cuộc xung đột Nga - Ucraina và tại dải Gaza diễn biến phức tạp. An ninh năng lượng, an ninh lương thực, an ninh mạng gặp nhiều thách thức; thiên tai, hạn hán, bão lũ, biến đổi khí hậu gây hậu quả nghiêm trọng... Kinh tế thế giới có phục hồi nhưng còn đối mặt với nhiều rủi ro, thách thức. Nhiều quốc gia tăng trưởng chậm lại, nhu cầu suy giảm, tác động trực tiếp tới các quốc gia có độ mở kinh tế lớn, trong đó có Việt Nam. Lạm phát tuy đã hạ nhiệt nhưng vẫn còn ở mức cao, nhiều nền kinh tế lớn duy trì chính sách tiền tệ thắt chặt. Thương mại, tiêu dùng và đầu tư quốc tế suy giảm; hàng rào bảo hộ, phòng vệ thương mại gia tăng, xuất hiện những cơ chế, tiêu chuẩn, kỹ thuật mới liên quan đến phát triển “Xanh”, phát triển bền vững, ảnh hưởng đến xuất khẩu của nhiều quốc gia. Nợ công toàn cầu tăng mạnh; các thị trường tài chính, tiền tệ, bất động sản quốc tế tiềm ẩn nhiều rủi ro... Nền kinh tế nước ta đang trong quá trình chuyển đổi, quy mô còn khiêm tốn, độ mở lớn, khả năng cạnh tranh và sức chống chịu từ các cú sốc bên ngoài còn hạn chế; chịu tác động của nhiều yếu tố bất lợi bên ngoài và những hạn chế, bất cập bên trong kéo dài nhiều năm; các yếu tố nền tảng như thể chế, hạ tầng, nguồn nhân lực, khoa học, công nghệ... đang trong quá trình cải thiện nhưng còn thấp so với yêu cầu thực tế. Dịch bệnh, thiên tai, hạn hán, bão lũ diễn biến phức tạp, gây thiệt hại nặng ở nhiều địa phương... Tuy nhiên, nhờ sự vào cuộc quyết liệt, chủ động, tích cực, đồng hành, phối hợp 1 chặt chẽ, kịp thời, và sát thực tiễn của Chính phủ, các cấp, các ngành, các địa phương; sự ủng hộ, tham gia tích cực của dân chúng, cộng đồng doanh nghiệp, cùng sự hợp tác và hỗ trợ của cộng đồng quốc tế, tình hình kinh tế xã hội nước ta tiếp tục xu hướng phục hồi, cơ bản đạt được mục tiêu tổng quát đề ra và nhiều kết quả quan trọng trên các lĩnh vực, tiếp tục là điểm sáng quan trọng của kinh tế thế giới. Ngày 17/11/2017, Chính phủ ban hành Nghị quyết số 120/NQ-CP về phát triển bền vững vùng Đồng bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL) thích ứng với biến đổi khí hậu; và Thủ tướng Chính phủ cũng đã phê duyệt Quy hoạch tích hợp vùng ĐBSCL thời kỳ 2021 - 2030 tầm nhìn 2050 vào ngày 28/02/2022, làm cơ sở để quy hoạch và định hình lại quá trình sản xuất và phát triển kinh tế, xã hội ĐBSCL trên cơ sở phát triển bền vững, biến thách thức thành cơ hội, chuyển đổi mô hình tăng trưởng theo hướng gia tăng hiệu quả, phát triển từ phân tán sang tập trung, tăng cường liên kết ĐBSCL với TP. Hồ Chí Minh và Đông Nam bộ, Và Nghị quyết 13-NQ/TW ngày 02/4/2022 của Bộ Chính trị về phương hướng phát triển kinh tế- xã hội, đảm bảo quốc phòng, an ninh vùng ĐBSCL đến 2030, tầm nhìn đến 2045, thể hiện sự quan tâm đặc biệt của Đảng, Nhà nước đối với Vùng. Đây là các cơ sở chính trị quan trọng cho sự ra đời của các cơ chế, chủ chương, chính sách để khai thác và phát huy ở mức cao nhất các tiềm năng, lợi thế cho sự phát triển nhanh và bền vững toàn vùng và của mỗi địa phương trong vùng ĐBSCL trong thời gian tới. Tuy nhiên, theo “Báo cáo Kinh tế ĐBSCL năm 2022” của VCCI và Fulbright, ĐBSCL vốn đã tăng trưởng chậm lại từ trước 2019, phải chịu thêm cú sốc nặng nề từ đại dịch COVID-19. Tốc độ tăng trưởng giảm sâu từ 7,14% trong năm 2019 xuống chỉ còn 2,42% trong năm 2020 - thấp hơn đáng kể so với bình quân 2,9% của cả nước, và rơi tiếp xuống -0,43% vào năm 2021. Trong năm này, khu vực công nghiệp giảm sâu (- 2,26%), thấp hơn hẳn so với mức tăng trưởng 4,05% của cả nước; Tỷ lệ thiếu việc làm trong độ tuổi lao động của ĐBSCL năm 2020 là 3,47%, cao thứ hai toàn quốc, chỉ sau Tây Nguyên. Riêng tỷ lệ thiếu việc làm ở khu vực nông thôn cao gấp đôi so với khu vực thành thị (3,97% so với 1,87%). Nguyên nhân chính là do quá trình cơ giới hóa và chuyển đổi cơ cấu kinh tế khiến lao động trong khu vực nông nghiệp chưa đủ năng lực thích nghi, tiếp thu các kiến thức mới để hợp tác, trở nên dôi dư, trong khi khu vực công nghiệp và dịch vụ lại phát triển chậm nên không hấp thụ hết. Bên cạnh đó, diện tích đất nông nghiệp ngày càng bị thu hẹp do tác động của biến đổi khí hậu, xâm nhập mặn, hạn 2 hán,... khiến nhiều lao động nông thôn không còn đất để canh tác, lâm vào tình trạng thất nghiệp, mất việc làm; Sự chênh lệch về mức sống và cơ hội việc làm dẫn đến luồng di cư từ ĐBSCL lên các đô thị và khu công nghiệp ở vùng TP.HCM. Quá trình này dẫn đến già hóa dân số, gây thiếu hụt nguồn lao động, và gia tăng áp lực về hỗ trợ tài chính cho người già ở nông thôn do không có người chăm sóc. Đại dịch COVID-19 đã tạo ra làn sóng di cư ngược về ĐBSCL, kéo theo sự lây lan dịch bệnh ra các tỉnh thành ĐBSCL và làm tăng gánh nặng xã hội cho các địa phương. Thu nhập bình quân đầu người của ĐBSCL trong năm 2019 là 3,9 triệu đồng/tháng, thấp hơn mức 4,2 triệu đồng/tháng của cả nước. Mặc dù ĐBSCL có tỷ lệ hộ nghèo đa chiều (độ rộng của nghèo) giảm mạnh từ 19,5% năm 2016 xuống 8,1% năm 2020, nhưng mức độ thiếu hụt (độ sâu của nghèo) gần như không được cải thiện; ĐBSCL vẫn xếp thứ hai về nghèo đa chiều, chỉ trên khu vực Tây Nguyên. Qua bảng số liệu về “Tăng trưởng kinh tế tại các tỉnh ĐBSCL năm 2020 và 2021” (Phụ lục 15), đáng chú ý có 6/13 tỉnh có mức tăng trưởng GRDP cao hơn trung bình cả nước (2,91%) bao gồm Long An (5,7%), Vĩnh Long (4,7%), Bạc Liêu (4,1%), Kiên Giang (3,4%), Hậu Giang (3,1%), và Trà Vinh (3%). Tỉnh Long An tuy cùng có ảnh hưởng đến sự tăng trưởng kinh tế của ĐBSCL, nhưng không có hệ sinh thái thuỷ sản đa dạng cũng như thế mạnh về chế biến thuỷ sản so với các tỉnh Trà Vinh, Vĩnh Long, Cần Thơ, Hậu Giang, An Giang, Kiên Giang, Bạc Liêu và Cà Mau. Do đó, các địa phương này là phạm vi nghiên cứu tập trung của Luận án. Bên cạnh đó, ĐBSCL có tỷ lệ lao động đã qua đào tạo (14,9%) và tỷ trọng lực lượng lao động có trình độ đại học trở lên (6,8%) thấp nhất cả nước. Đến năm 2020, ĐBSCL vẫn có trên 90% lao động nông nghiệp trong độ tuổi lao động chưa qua đào tạo kỹ thuật và chỉ có 4,3% lao động có trình độ sơ cấp trở lên. Năm 2021, có tới 6/13 tỉnh bị suy thoái kinh tế, nghiêm trọng nhất là Vĩnh Long (-4,55%), Trà Vinh (-3,92%), Cần Thơ (-2,79%), và Cà Mau (-2,68%). GDP của năm 2021 ước tính sụt giảm 0,43% so với năm 2020; Khả năng hấp thụ vốn của ĐBSCL của năm 2020 đã giảm từ 14,9% năm 2019 xuống chỉ còn 7,2%, và tốc độ tăng tín dụng cũng giảm từ 14,3% năm 2019 xuống 10,6%, thấp hơn hẳn so với mặt bằng chung của cả nước. Hoạt động của các hộ kinh doanh cá thể và khu vực doanh nghiệp vừa và nhỏ chiếm tỷ trọng lớn, kéo theo nhu cầu tín dụng ngắn hạn cho vốn lưu động, nhưng nguồn vốn huy động chỉ đủ đáp ứng trên dưới 80% nhu cầu tín dụng, thấp hơn so với năm 2019. 3 Trong năm 2022 và 2023, các thách thức, khó khăn trên đã tác động lẫn nhau và gây ra nhiều vòng xoáy đi xuống, làm nền kinh tế nói chung và nông nghiệp của vùng ĐBSCL nói riêng, trong đó có ngành Thuỷ sản đã đóng góp rất lớn vào RGDP thông qua kim ngạch xuất khẩu thủy sản, cụ thể ngành chế biến thuỷ sản theo bảng số liệu “Giá trị xuất khẩu của các loại thủy sản chính trong 11 tháng năm 2023” từ Vasep (phụ lục 16), rất khó có thể tiếp tục phát huy các tiềm năng, lợi thế cho sự phát triển nhanh và bền vững nếu không có các nghiên cứu sâu về lý thuyết lẫn thực tiễn về các nguồn lực và năng lực của DN trong biến động của thị trường để có được các chính sách, giải pháp chuyển đổi một cách toàn diện hơn. 1.1.2 Bối cảnh lý thuyết Làm thế nào để các DN duy trì tiềm lực và tạo lợi thế cạnh tranh (Rumelt, Schendel và Teece, 1994) để phát triển và đạt kết quả kinh doanh hiệu quả, điển hình là các DN ngành thuỷ sản tại ĐBSCL? Lý thuyết về Doanh nghiệp đã khám phá trong nhiều điều kiện kinh tế khác nhau, các DN có thể đạt một giá trị hoặc có thể không có giá trị nào. Lý thuyết này cung cấp một khuôn khổ thống nhất để nghiên cứu các DN, thị trường và cố gắng tích hợp phần lớn nghiên cứu trước đây về DN. Trong khuôn khổ chung, doanh nghiệp thực hiện một hoạt động tạo giá trị, cụ thể là kết quả kinh doanh, thì tùy thuộc vào các điều kiện kinh tế (Spulber, 2009). Khả năng đặc biệt của các doanh nghiệp (firm-specific capabilities) trong điều kiện kinh tế biến động còn được nhấn mạnh qua lý thuyết về nguồn lực kỳ vọng (resource-based perspective) và khả năng đặc biệt là yếu tố trọng yếu đối với kết quả kinh doanh (Penrose, 1959; Wernerfelt, 1984). Khả năng đặc biệt của doanh nghiệp đã được xác định bởi Teece và cộng sự (1997); đó là năng lực động kết hợp giữa năng lực và nguồn lực bên trong của doanh nghiệp. Đó chính là nền tảng tạo ra kết quả kinh doanh và lợi thế cạnh trạnh của doanh nghiệp. Bên cạnh đó, năng lực động còn là “Khả năng tích hợp, xây dựng và định dạng lại những tiềm năng của doanh nghiệp để đáp ứngvới thay đổi của môi trường kinh doanh”. Lý thuyết năng lực động nhấn mạnh về các doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh trong một thị trường biến động mạnh, rất phù hợp với thực trạng hiện nay của các DN ở Việt Nam và có thể áp dụng cho các doanh nghiệp trong ngành thuỷ sản, cụ thể các DN chế biến thuỷ sản tại ĐBSCL. 4 Theo kết quả khảo sát của Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP), trong đợt 4 của dịch covid-19, chỉ có 30-40% doanh nghiệp chế biến thủy sản tại ĐBSCL tổ chức sản xuất, nhưng cũng chỉ huy động được 40-50% người lao động, nên công suất sản xuất trung bình chỉ bằng 40-50% so với trước đây. Sự bùng phát của Covid-19 đã làm giảm 30 - 50% đơn hàng xuất khẩu. Bên cạnh các Doanh nghiệp chế biến thuỷ sản tạm ngừng hoạt động có đăng ký theo kế hoạch, theo thời vụ nguyên liệu, tạm ngừng để đầu tư, nâng cấp nhà máy và sẽ trở lại hoạt động sau khi hết thời hạn, còn có nhiều DN ngừng hoạt động nhưng không đăng ký, chờ giải thể, thực sự rút khỏi thị trường do nhiều áp lực trong hoạt động sản xuất, chế biến và kinh doanh. Tuy thị trường đầu ra của ngành chế biến thuỷ sản trong 10 năm qua đã tăng trưởng và đa dạng hóa, nhưng vấn đề khó là làm thế nào đối phó với sự cạnh tranh ngày một gay gắt trên thị trường quốc tế. Đó là sự hạn chế hiểu biết phần nào của lãnh đạo các DN trong việc định hướng xây dựng các mối liên kết dọc giữa các tác nhân tham gia trong chuỗi, cũng như mối liên kết ngang giữa các thành viên trong cùng ngành, giữa các hộ dân trong các tổ chức kinh tế hợp tác; giữa các DN chế biến thủy sản với nhau Bên cạnh cơ sở hạ tầng giao thông và hệ thống logistics trong vùng ĐBSCL chưa được đầu tư thích đáng và thiếu đồng bộ, khiến chi phí, giá thành và thời gian vận chuyển tăng lên đáng kể, các DN chế biến thủy sản còn hạn chế về các năng lực tiếp thu kiến thức, công nghệ mới trong nghiên cứu, sáng tạo đa dạng các sản phẩm để kịp đổi mới, thích nghi thị trường cũng như xây dựng thương hiệu riêng cho DN và ngành thủy sản tại ĐBSCL. Để giải quyết được vấn đề, thách thức trên, ngoài sự phối hợp chặt chẽ của những tác nhân ở trong chuỗi cung ứng, trong ngành cũng như từ Chính quyền các cấp, các Bộ, Ngành, Đoàn thể và Hiệp hội các Doanh nghiệp như VASEP, cấp thiết phải có vai trò trọng yếu từ các năng lực, cụ thể các thành phần năng lực động, của chính các DN nói chung, DN chế biến chế biến thuỷ sản nói riêng tại vùng ĐBSCL. Cụ thể, nghiên cứu của (Andrew, 2005) lập luận rằng quản trị tri thức là một thuộc tính quan trọng của lợi thế cạnh tranh. Hơn nữa, Bose (2003) chỉ ra lợi ích của quản trị tri thức trong khuyến khích nhân viên học hỏi để nâng cao hiệu quả công việc, nhưng chưa đề cập đến tác động của các nhân tố năng lực sáng tạo, năng lực hợp tác, năng lực tiếp thu, năng lực thích nghi, lãnh đạo định hướng tri thức đến kết quả kinh doanh và trong đó, cũng chưa đề cập đến vai trò trung gian của năng lực đổi mới trong các mối quan hệ giữa năng lực 5 sáng tạo, năng lực hợp tác, năng lực tiếp thu, năng lực thích nghi, lãnh đạo định hướng tri thức và kết quả kinh doanh. Song song đó, nghiên cứu của Gold và cộng sự (2001) trình bày chi tiết rằng năng lực quản trị tri thức gồm việc áp dụng quản trị tri thức, cơ sở hạ tầng tri thức và quy trình quản trị tri thức, có thể tạo ra lợi thế cạnh tranh; tuy nhiên, cũng không đề cập đến ảnh hưởng của những nhân tố năng lực tiếp thu, năng lực hợp tác, năng lực thích nghi, năng lực sáng tạo, lãnh đạo định hướng tri thức đến KQKD và thêm nữa cũng chưa đề cập đến năng lưc đổi mới trong vai trò trung gian giữa lãnh đạo định hướng tri thức, năng lực sáng tạo, năng lực thích nghi, năng lực hợp tác, năng lực tiếp thu và KQKD. Tiếp theo, nghiên cứu của Demirbag & cộng sự (2006) tại các DN dệt ở Thổ Nhĩ Kỳ cũng chỉ làm rõ được mối liên hệ thuận chiều giữa việc thực hiện quản trị chất lượng toàn diện (TQM) và định hướng thị trường tại các DN vừa và nhỏ (DNVVN), nhưng các tác giả này chưa nghiên cứu đến ảnh hưởng của các nhân tố năng lực tiếp thu, năng lực thích nghi, lãnh đạo định hướng tri thức, năng lực hợp tác, năng lực sáng tạo đến KQKD và cũng chưa đề cập đến năng lực đổi mới với vai trò trung gian trong các mối quan hệ giữa năng lực sáng tạo, lãnh đạo định hướng tri thức, năng lực hợp tác, năng lực tiếp thu, năng lực thích nghi và KQKD. Nghiên cứu của Ar & Baki (2011) thực hiện tại Thỗ Nhĩ Kỳ, kết quả đổi mới sản phẩm bị tác động tích cực trực tiếp bởi năng lực sáng tạo; KQKD bị tác động tích cực bởi đổi mới quy trình, nhưng không nhắc đến ảnh hưởng của năng lực tiếp thu, năng lực thích nghi, năng lực sáng tạo, năng lực hợp tác, lãnh đạo định hướng tri thức đến KQKD và năng lực đổi mới với vai trò trung gian trong các mối quan hệ giữa năng lực tiếp thu, năng lực hợp tác, năng lực thích nghi, lãnh đạo định hướng tri thức, năng lực sáng tạo, và KQKD. Kế đến, Bañales & Andrade (2011) nghiên cứu tại các DN ở Mehico cho thấy rõ KQKD bị tác động gián tiếp bởi định hướng thị trường thông qua đổi mới công nghệ; nhưng không đề cập về ảnh hưởng của những nhân tố năng lực thích nghi, năng lực tiếp thu, lãnh đạo định hướng tri thức, năng lực sáng tạo, năng lực hợp tác đến KQKD cũng như chưa đề cập đến năng lực đổi mới với vai trò trung gian trong các mối quan hệ giữa năng lực tiếp thu, năng lực thích nghi, năng lực sáng tạo, lãnh đạo định hướng tri thức, năng lực hợp tác và KQKD. 6 Kết quả nghiên cứu của Mahmood, Qadeer & Ahmad (2015) rõ ràng: KQKD chịu tác động của TQM, và TQM tác động vào năng lực học tập; mối quan hệ giữa TQM và KQKD bị tác động trung bởi năng lực học tập; KQKD bị tác động bởi năng lực học tập; tuy nhiên, chưa đề cập đến tác động của các nhân tố năng lực sáng tạo, năng lực thích nghi, lãnh đạo định hướng tri thức, năng lực hợp tác, năng lực tiếp thu vào KQKD và chưa đề cập đến năng lực đổi mới với vai trò trung gian trong các mối quan hệ giữa năng lực sáng tạo, năng lực tiếp thu, năng lực thích nghi, năng lực hợp tác, lãnh đạo định hướng tri thức và KQKD. Kết quả nghiên cứu của Migdadi & cộng sự (2016) tại DN cho thấy: KQKD bị tác động bởi năng lực học tập; nhưng không đề cập đến ảnh hưởng của lãnh đạo định hướng tri thức, năng lực tiếp thu, năng lực thích nghi, năng lực sáng tạo, năng lực hợp tác đến KQKD và cũng chưa đề cập đến năng lực đổi mới với vai trò trung gian trong các mối quan hệ giữa năng lực hợp tác, năng lực thích nghi, năng lực tiếp thu, năng lực sáng tạo, lãnh đạo định hướng tri thức đối với KQKD. Nghiên cứu của Ho & cộng sự (2016) rõ ràng KQKD phi tài chính chịu tác động vừa của quản lý chất lượng và vừa của năng lực tin cậy; và không đề cập đến ảnh hưởng của năng lực tiếp thu, năng lực thích nghi, năng lực sáng tạo, năng lực hợp tác, lãnh đạo định hướng tri thức đến KQKD, trong đó, cũng chưa đề cập đến năng lực đổi mới với vai trò trung gian trong các mối quan hệ giữa năng lực sáng tạo, năng lực thích nghi, năng lực tiếp thu, năng lực hợp tác, lãnh đạo định hướng tri thức và KQKD. Nghiên cứu của Turulja & Bajgorić (2016) rõ ràng KQKD chịu ảnh hưởng vừa của năng lực công nghệ vừa của năng lực quản trị nguồn nhân lực; nhưng không đề cập đến ảnh hưởng của năng lực thích nghi, năng lực sáng tạo, năng lực tiếp thu, năng lực hợp tác, lãnh đạo định hướng tri thức đến KQKD và chưa đề cập đến năng lực đổi mới với vai trò trung gian trong các mối liên hệ giữa năng lực thích nghi, năng lực hợp tác, lãnh đạo định hướng tri thức, năng lực tiếp thu, năng lực sáng tạo và KQKD. Nghiên cứu của Kashif & Ilyas (2017) rõ ràng: mối quan hệ giữa KQKD và năng lực quản lý kiến thức của tổ chức bị tác động trung gian của năng lực học tập của tổ chức; nhưng chưa đề cập đến ảnh hưởng của năng lực tiếp thu, năng lực thích nghi, năng lực sáng tạo, lãnh đạo định hướng tri thức, năng lực hợp tác đến KQKD và cũng chưa đề cập đến năng lực đổi mới với vai trò trung gian trong các mối quan hệ giữa năng lực 7