Luận án Tác động của truyền thông tới chính trị quốc tế những năm đầu thế kỷ 21 (trường hợp mạng internet và truyền hình tin tức toàn cầu)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NGOẠI GIAO HỌC VIỆN NGOẠI GIAO LÝ THỊ HẢI YẾN TÁC ĐỘNG CỦA TRUYỀN THÔNG TỚI CHÍNH TRỊ QUỐC TẾ NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỶ 21 (TRƯỜNG HỢP MẠNG INTERNET VÀ TRUYỀN HÌNH TIN TỨC TOÀN CẦU) LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH QUAN HỆ QUỐC TẾ Mã số: 9310206 Hà Nội, tháng 1 năm 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NGOẠI GIAO HỌC VIỆN NGOẠI GIAO LÝ THỊ HẢI YẾN TÁC ĐỘNG CỦA TRUYỀN THÔNG TỚI CHÍNH TRỊ QUỐC TẾ NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỶ 21 (TRƯỜNG HỢP MẠNG INTERNET VÀ TRUYỀN HÌNH TIN TỨC TOÀN CẦU) Chuyên ngành: Quan hệ quốc tế Mã số: 9310206 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. ĐỖ SƠN HẢI Hà Nội, tháng 1 năm 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận án này là công trình nghiên cứu của riêng tôi, được thực hiện dưới sự hướng dẫn của giáo viên hướng dẫn và chưa từng được công bố ở đâu.Tôi xin chịu mọi trách nhiệm về nội dung trong Luận án. Nghiên cứu sinh Lý Thị Hải Yến LỜI CẢM ƠN Công trình nghiên cứu này sẽ không thể hoàn thành nếu không có sự hỗ trợ động viên của các thầy cô giáo, của bạn bè và gia đình thân yêu của tôi. Lời đầu tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới thầy hướng dẫn, PGS.TS Đỗ Sơn Hải – người đã đồng hành cùng tôi từ những ngày đầu tiên hình thành ý tưởng, cho đến hôm nay, ý tưởng đó đã được triển khai hoàn chỉnh trong công trình Luận án trên 150 trang này. Cảm ơn Giáo sư Arnaud Mercier – Đại học Paris II, người đã cho tôi những gợi ý sắc sảo để tôi triển khai Luận án, cũng như tiếp thêm cho tôi niềm tin về sự thành công trong hướng nghiên cứu này. Tôi xin trân trọng cảm ơn những hướng dẫn rất khoa học và sâu sắc mà PGS.TS Dương Văn Quảng, nguyên Giám đốc Học viện Ngoại giao dành cho tôi. Tôi xin trân trọng cảm ơn Học viện Ngoại giao, Khoa đào tạo Sau đại học, cảm ơn Tiến sĩ Đỗ Thị Thanh Bình và các thầy cô đã giảng dạy trong chương trình đào tạoTiến sĩ. Tôi không có điều kiện để nhắc đến tất cả các thầy cô, nhưng trong trái tim tôi luôn nhớ tới tất cả mọi người. Bởi vì chính ở khóa học Tiến sĩ này, tôi đã trải qua đầy đủ sự thú vị và khó khăn, đã cho tôi được làm việc với những chuyên gia đầu ngành trong ngành học này. Xin cảm ơn bạn bè đã luôn chia sẻ những khi tôi muốn bỏ cuộc. Cuối cùng, cảm ơn gia đình nhỏ của tôi, cảm ơn người bạn đời yêu quý đã thấu hiểu và chia sẻ với tôi mọi nỗi mệt mỏi và gian nan trên hành trình tìm kiếm tri thức. Cảm ơn các con thương yêu đã luôn ngoan và ủng hộ để tôi hoàn thành luận án này. Lời cảm ơn đặc biệt tôi muốn dành cho mẹ tôi, vì những hy sinh vô bờ bến của bà để tôi có ngày hôm nay. Hà Nội tháng 1 năm 2019 NCS. Lý Thị Hải Yến DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Tiếng Việt Số TT Từ viết tắt Tên Tiếng Việt 1 TTQT Truyền thông quốc tế 2 MXH Mạng xã hội 3 TTĐC Truyền thông đại chúng 4 QHQT Quan hệ quốc tế 5 CTQT Chính trị quốc tế 6 XHCN Xã hội chủ nghĩa 7 TBCN Tư bản chủ nghĩa 8 PTTT Phương tiện truyền thông Tiếng Anh Số TT Từ viết tắt Tên Tiếng Việt 1 ASEAN Hiệp hội các quốc gia đông Nam Á 2 USD Đô la Mỹ 3 WTO Tổ chức thương mại thế giới 4 UNHCR Cao ủy Liên hợp quốc về người tỵ nạn 5 CPTTP Hiệp định đối tác toàn diện và tiến bộ xuyên Thái Bình Dương 6 TTP Hiệp định đối tác kinh tế xuyên Thái Bình Dương MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ CHÍNH TRỊ QUỐC TẾ, TRUYỀN THÔNG ĐẦU THẾ KỶ 21 VÀ CƠ SỞ ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA TRUYỀN THÔNG TỚI CHÍNH TRỊ QUỐC TẾ .................................... 23 1.1. Chính trị quốc tế đầu thế kỷ 21....................................................... 23 1.1.1. Khái niệm ................................................................................... 23 1.1.2. Những xu thế lớn trong chính trị quốc tế đầu thế kỷ 21 .............. 25 1.1.3. Những vấn đề nổi lên trong CTQT đương đại ............................. 30 1.2. Khái quát về Truyền thông ............................................................. 33 1.2.1. Khái niệm ................................................................................... 33 1.2.2. Phương tiện Internet và Truyền hình tin tức toàn cầu .................. 37 1.2.2.1. Phương tiện truyền thông Internet .......................................... 37 1.2.2.2. Truyền hình tin tức ................................................................. 41 1.3. Cơ sở lý thuyết và thực tiễn về tác động của truyền thông tới CTQT ...................................................................................................... 48 1.3.1. Cơ sở lý thuyết............................................................................ 48 1.3.1.1. Quan điểm của Thuyết tự do .................................................. 49 1.3.1.2. Quan điểm của Thuyết Kiến tạo ............................................. 51 1.3.1.3. Quan điểm của Thuyết Thiết lập chương trình nghị sự ........... 52 1.3.2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................ 55 1.3.3. Khung phân tích tác động của truyền thông tới CTQT ................ 62 1.3.3.1. Ba cấp độ phân tích: hệ thống, quốc gia và cá nhân .............. 63 1.3.3.2. Về các khía cạnh tác động ...................................................... 64 Tiểu kết chương 1 ....................................................................................... 67 CHƯƠNG 2: CÁC KHÍA CẠNH TÁC ĐỘNG CỦA TRUYỀN HÌNH VÀ INTERNET TỚI CHÍNH TRỊ QUỐC TẾ ĐẦU THẾ KỶ 21 ................. 70 2.1. Tác động tới dư luận toàn cầu ........................................................ 71 2.1.1. Tạo ra chương trình nghị sự toàn cầu .......................................... 72 2.1.2. Tạo ra kết nối sức mạnh cộng đồng............................................. 76 2.1.3. Gây ra sự chia rẽ ngày càng sâu sắc ............................................ 79 2.2. Tác động gia tăng sức mạnh mềm quốc gia, và thúc đẩy các phong trào dân chủ ............................................................................................ 82 2.2.1. Gia tăng sức mạnh mềm quốc gia ............................................... 82 2.2.2. Tác động vào các phong trào dân chủ ......................................... 87 2.3. Tác động tới chính sách đối ngoại và hoạt động ngoại giao .......... 89 2.3.1. Tác động tới chính sách đối ngoại ............................................... 90 2.3.2. Tác động tới hoạt động ngoại giao .............................................. 94 2.4. Tác động vào cá nhân có ảnh hưởng .............................................. 97 2.4.1. Tác động tới quan sát và nghiên cứu QHQT ............................... 97 2.4.2. Tác động tới hoạt động của các nhà Lãnh đạo........................... 101 2.5. Một số trường hợp cụ thể .............................................................. 103 2.5.1. Sự kiện 11/9 và cuộc chiến chống khủng bố Hồi giáo cực đoan 104 2.5.1.1. Tóm tắt sự kiện tấn công tòa tháp đôi New York 11/9/2001 .. 104 2.5.1.2. Đánh giá tác động ................................................................ 104 2.5.2. Cuộc khủng hoảng tranh biếm họa về nhà tiên tri Muhammad.. 111 2.5.2.1. Tóm tắt sự kiện ..................................................................... 111 2.5.2.2. Đánh giá tác động ................................................................ 112 2.5.3. Trường hợp Cách mạng Mùa Xuân Ả rập 2011 ........................ 116 2.5.3.1. Tóm tắt sự kiện ..................................................................... 116 2.5.3.2. Đánh giá tác động ................................................................ 116 Tiểu kết chương 2 ..................................................................................... 121 CHƯƠNG 3: DỰ BÁO TÁC ĐỘNG CỦA TRUYỀN THÔNG ĐỐI VỚI CHÍNH TRỊ QUỐC TẾ TRONG 10 NĂM TỚI VÀ ĐỀ XUẤT THAM KHẢO CHO VIỆT NAM ........................................................................ 124 3.1. Tác động của truyền thông tới CTQT trong 10 năm tới ................. 124 3.1.1. Một số dự báo ........................................................................... 124 3.1.1.1. Truyền thông và sự tranh giành ảnh hướng quốc gia trong đời sống CTQT: ...................................................................................... 124 3.1.2.2. Truyền thông và an ninh toàn cầu: ....................................... 126 3.1.1.3. Truyền thông và nhận thức lệch lạc về các xã hội ................ 128 3.1.1.4. Truyền thông và quá trình giao tiếp với hệ thống chính trị: . 130 3.1.2. Một số vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu ............................ 132 3.2. Một số đề xuất tham khảo cho Việt Nam ..................................... 137 3.2.1. Thực trạng tác động của truyền thông quốc tế tới Việt Nam ..... 137 3.2.1.1. Thực trạng phát triển ........................................................... 137 3.2.1.2. Tác động tới đời sống chính trị - xã hội Việt Nam ................ 143 3.2.2. Các đề xuất tham khảo cụ thể ................................................... 148 3.2.2.1. Xây dựng chiến lược truyền thong chính trị ra quốc tế ......... 148 3.2.2.2. Tranh thủ công luận quốc tế ................................................. 150 3.2.2.3. Cần có chính sách phù hợp về sử dụng và quản lý MXH ...... 151 3.2.2.4. Đẩy mạnh các hoạt động nghiên cứu ................................... 152 3.2.2.5. Truyền thông xây dựng hình ảnh các chính trị gia ............ 153 Tiểu kết chương 3 ..................................................................................... 154 KẾT LUẬN ............................................................................................... 156 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ ................................ 160 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................ 162 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài Quá trình toàn cầu hóa với tốc độ phát triển nhanh chóng của khoa học công nghệ đã khiến cho thế giới như thu nhỏ lại, nhưng mọi diễn biến xảy ra lại rất khó lường, cũng như không dễ gì để phân tích, dự báo. Thế giới đầu thế kỷ 21 là ly cocktail kỳ lạ của sự tiếp nối và thay đổi [28, tr.13], trong đó những sự kiện bất ngờ trên thế giới được phản ánh liên tục trên truyền thông càng khiến chúng ta đặt ra câu hỏi rồi điều gì sẽ xảy ra tiếp theo trong nền chính trị đương đại toàn cầu này. Trong diễn biến đó, truyền thông không chỉ tham gia như là người quan sát, mà còn như một nhân tố can dự trực tiếp vào các sự kiện chính trị quốc tế (CTQT). Nếu như sự kiện kết thúc chiến tranh thế giới lần thứ 2 năm 1945, truyền thông quan sát và đưa tin về sự kiện sau đó, thì trong những sự kiện chính trị đầu thế kỷ 21 (như chiến tranh vùng Vịnh, vụ ném bom vào tòa tháp đôi của Mỹ, chiến tranh Afghanistan, các cuộc can thiệp quân sự của Mỹ vào Lybia), truyền thông đã tham dự trực tiếp vào toàn bộ quá trình diễn ra sự kiện đó. Sự can dự của truyền thông vào các hoạt động chính trị - ngoại giao, làm cho các vấn đề chính trị - ngoại giao vốn chỉ có một số người nhất định được biết trở thành công khai hóa cho toàn nhân loại. Những cuộc điện đàm bí mật được bóc trần dưới sự phân tích mổ xẻ của truyền thông, như vụ rò rỉ các tin tức mà Wikileaks phát tán trên mạng, rồi được các phóng viên đem ra phân tích để đăng tải lại trên báo chí, làm chính trường Mỹ xáo trộn với những tin tức tuyệt mật của Lầu năm góc bị phơi bày trước công luận toàn cầu. Quan hệ giữa các quốc gia cũng có thể bắt nguồn từ những tranh cãi trong việc sử dụng truyền thông như sự kiện căng thẳng giữa Mỹ và Trung Quốc về việc sử dụng Google.Thậm chí, truyền thông còn được sử dụng như là một bằng chứng pháp lý để một quốc gia ra lệnh sử dụng vũ lực tấn công vào một quốc gia khác, như cuộc tấn công quân sự của Mỹ vào Syria tháng 4/2018. Mỹ đã sử dụng những hình ảnh được lan truyền trên mạng cho là ghi lại một cuộc tấn 2 công bằng vũ khí hóa học của Chính phủ Sirya vào dân thường để làm bằng chứng thực hiện các cuộc ném bom vào quốc gia này. Trước đó, cuộc nổi dậy ở Mùa Xuân Ả rập ( cuối năm 2010) cũng bắt nguồn từ những bức ảnh đăng trên MXH. Điều đó không chỉ giúp cho công chúng toàn cầu tiếp cận thông tin nhanh nhất, thậm chí ngay lập tức cùng với thời gian thực của sự kiện, mà còn khiến cho truyền thông có một vai trò rất quan trọng trong việc tác động vào các vấn đề đang diễn ra. Những thay đổi lớn trong truyền thông và CTQT các năm qua đã giúp hình thành một mô hình mới cho chính trị, ngoại giao quốc tế, được biết đến như là nền “ngoại giao truyền thông -Telediplomacy” [65]. Những thực tế đó chứng tỏ rằng, dưới sức lan tỏa của mạng Internet, và truyền hình tin tức toàn cầu, thông tin về mọi mặt của đời sống quốc tế luôn được đưa tin nhanh chóng,với tin tức và hình ảnh được truyền đi gần như đồng thời với thời gian sự kiện xảy ra, tạo ra áp lực buộc phải đưa ra các quyết định nhanh hơn cho các chính phủ.Truyền thông chuyển từ vị trí quan sát và đưa tin, sang việc can dự trực tiếp vào những sự kiện diễn ra trên toàn cầu, tạo thành dòng thác của những sự kiện trong đời sống CTQT. Dòng thác sự kiện ấy đang cho thấy một sự tái cấu trúc mang tính cách mạng của CTQT, khi “các quốc gia trên thế giới đang tiến lại gần nhau trong truyền thông và thương mại, sản sinh ra một thị trường toàn cầu hóa, nhưng cũng vẽ ra một bức tranh phân rã kém tươi sáng hơn” [50, tr.11]. Chính sự ra đời và phát triển của công nghệ Internet đã thúc đẩy cho truyền hình và các phương tiện truyền thông trực tuyết trở thành những công cụ tiên phong trong việc thúc đẩy quá trình toàn cầu hóa, thế giới trở nên phẳng trong một ngôi làng toàn cầu, nhưng cũng phân rã và kém gắn kết hơn. Điều đó đặt ra các câu hỏi cần sự lý giải thỏa đáng về vai trò và mức độ tác động của truyền thông tới CTQT. Tuy nhiên, hiện nay tại Việt Nam, hầu như chưa có một công trình nghiên cứu nào về chủ đề này. 3 Xuất phát từ đòi hỏi cả về thực tiễn và lý thuyết trong nghiên cứu truyền thông và chính trị quốc tế, NCS đã chọn đề tài: Tác động của truyền thông tới chính trị quốc tế những năm đầu thế kỷ 21 (trường hợp mạng Internet và truyền hình tin tức toàn cầu) để làm đề tài nghiên cứu Luận án Tiến sĩ ngành QHQT tại Học viện Ngoại giao Việt Nam. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Các công trình đã nghiên cứu về truyền thông và chính trị quốc tế có khá nhiều cách tiếp cận khác nhau.Trong phần này, NCS chia các công trình đã có theo lĩnh vực về chính trị quốc tế, sau đó đến truyền thông.Trong mỗi phần, NCS cũng điểm đến các tài liệu tiếng Việt trước, sau đó đến tiếng nước ngoài. 2.1. Nghiên cứu về chính trị quốc tế Nghiên cứu về Chính trị quốc tế, có thể kể đến một số công trình tiêu biểu như: Cuốn Vài suy ngẫm về thế giới trong thế kỷ 20 và 21 của tác giả Hồ Vũ (2000) 2, NXB Chính trị quốc gia. Cuốn sách phác họa lại toàn cảnh thế giới trong thế kỷ 20 và đưa ra dự báo về thế giới trong thế kỷ 21. Ngay từ năm 2000, tác giả đã cho rằng thế giới ảo trên mạng Internet (cyber world) sẽ “phát huy mạnh mẽ vai trò khi gắn với vô tuyến truyền hình kỹ thuật số” [22, tr.30]. Trong cuốn sách khác có tên là Quan hệ quốc tế những năm đầu thế kỷ 21: Vấn đề, sự kiện và quan điểm của PGS.TS Trình Mưu – TS Vũ Quang Vinh, NXB Lý luận Chính trị 2005, các tác giả nêu khái quát về tình hình quan hệ quốc tế những năm đầu thế kỷ 21, phân tích các sự kiện quốc tế mới nổi lên như vấn đề khủng bố, những điểm nóng trên thế giới.Từ đó tác giả phân tích về chính sách đối ngoại và hội nhập của Việt Nam trong điều kiện quốc tế hiện nay. Sách Quyền lực trong quan hệ quốc tế: Lịch sử và vấn đề, tác giả Hoàng Khắc Nam, NXB Văn hóa Thông tin năm 2011, bên cạnh việc hệ thống hóa các khái niệm và phân loại quyền lực trong QHQT, phân tích 2 Bút danh của nguyên Phó Thủ tướng Vũ Khoan. 4 các thành tố của quyền lực, tác giả đã phân tích về vai trò của quyền lực trong quan hệ quốc tế ngày nay. Trong đó, tác giả coi công luận (gồm thông tin, quan điểm, giá trị) như là một thành tố trong hệ giá trị tinh thần của quyền lực. Tác giả kết luận rằng “công luận quốc tế có thể làm tăng hoặc giảm uy tín quốc tế của một quốc gia, góp phần làm thay đổi nhận thức và chính sách đối ngoại quốc gia, tạo ra sức ép làm thay đổi chính sách, giúp quốc gia tranh thủ sự ủng hộ quốc tế. Do đó, “Công luận là một yếu tố buộc quốc gia phải tính đến trong chính sách và hành vi đối ngoại của mình.”[33, tr.172]. Sách Một số vấn đề chính trị quốc tế hiện nay, PGS.TS Nguyễn Hoàng Giáp, NXB Chính trị Quốc gia – Sự thật 2012, đề cập đến những vấn đề thời sự của nền CTQT và nền chính trị ở một số quốc gia, vai trò của các chủ thể trong nền CTQT. Giáo trình Đại cương về Chính trị quốc tế, Ngô Phương Nghị, Nguyễn Thanh Tùng, Đào Ngọc Tuấn, NXB Chính trị quốc gia 2015, điểm lại những vấn đề cơ bản nhất của quan hệ quốc tế, trong đó coi truyền thông như là một “vấn đề chính trị học thứ cấp” [40, tr.74]. Nhóm tác giả cho rằng, cuộc cách mạng công nghệ thông tin đang tác động rất lớn đến đời sống CTQT, và TTĐC đang là vũ đài của đời sống thế giới, bản thân nó đã trở thành một nhân tố quan trọng nhất trong đời sống ấy.Tuy vậy, đây mới chỉ là những nhận định riêng lẻ. Để hiểu nó một cách thấu đáo, cần có những phân tích sâu hơn. Cuốn Nhập môn xung đột quốc tế: các vấn đề lý thuyết và lịch sử của Giáo sư Joseph Nye, bản dịch của Đỗ Thị Thủy, Học viện Ngoại giao 2012, khẳng định thế giới ngày nay cũng phát sinh nhiều vấn đề phức tạp hơn như vũ khí hạt nhân hay các vấn đề khí hậu. Đặc biệt, tác giả dành hẳn một chương để nói về cách mạng thông tin và sự phân tán quyền lực trong nền chính trị thế giới thế kỷ 21. Tác giả khẳng định cuộc cách mạng công nghệ thông tin đang làm thay đổi CTQT khi quyền lực không còn là địa hạt duy nhất của các chính phủ mà còn có cả các tác nhân khác đến từ các tổ chức và cá nhân trên toàn cầu.Tuy nhiên, tác giả lại chưa làm rõ những tác nhân đó 5 (trong đó có truyền thông) sẽ tác động như thế nào đến nền chính trị “có những điều bất biến qua thời gian” nhưng cũng có những nhân tố mới của đầu thế kỷ 21 như chính tác giả khẳng định. Cuốn Chính trị thế giới: Quan hệ quốc tế và toàn cầu hóa trong thế kỷ 21 (World Politics: International Relations and Globalisation in the 21st Century), của Jeffrey Haynes, Peter Hough, Shahin Malik, Lloyd Pettifo, NXB Routlege, N.Y 2013. Cuốn sách trình bày các vấn đề CTQT một cách hệ thống, từ định nghĩa, bối cảnh, lý thuyết trong QHQT, hợp tác quốc tế và khu vực, và những vấn đề đặt ra như chiến tranh và hòa bình, các vấn đề toàn cầu và tương lai của nền chính trị thế giới thế kỷ 21. Tuy không trực tiếp đề cập đến vấn đề truyền thông có tác động gì tới CTQT, nhưng cuốn sách đã giúp cho việc xác định các nội dung nghiên cứu CTQT, và những lý thuyết cần thiết để phân tích vấn đề mà Nghiên cứu sinh (NCS) tìm hiểu. Nhìn chung, nhóm các công trình nghiên cứu về CTQT đã giải quyết những vấn đề về khái niệm, phạm trù, thành tố, đặc điểm của nền CTQT đương đại. Hầu như các công trình trên đều có nhắc đến vai trò của nhân tố truyền thông trong CTQT nhưng chưa phân tích sâu về sự tương tác giữa truyền thông với CTQT. Tuy vậy, nhóm các công trình này đã củng cố cho tác giả luận án những cơ sở lý thuyết về CTQT, làm nền tảng cho phần nghiên cứu cơ sở lý thuyết trong chương 1 của Luận án này. 2.2. Nghiên cứu về truyền thông Có khá nhiều sách, bài báo khoa học đã đề cập về vai trò của truyền thông tới chính trị ở cả trong và ngoài nước. Ở Việt Nam, nghiên cứu về TTĐC được chú ý muộn hơn ở các nước, và các công trình cũng phần nhiều tập trung vào các vấn đề cơ bản của truyền thông để giảng dạy tại các trường đại học chuyên ngành. Các hướng nghiên cứu nổi bật là: nghiên cứu về vai trò, chức năng, nhiệm