Luận án Tái cấu trúc tài chính ngân hàng nông nghiệp và phát triển nông thôn Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH HỌC VIỆN TÀI CHÍNH ------------*****---------- NGUYỄN QUỐC VIỆT TÁI CẤU TRÚC TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI – 2024 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH HỌC VIỆN TÀI CHÍNH ------------*****---------- NGUYỄN QUỐC VIỆT TÁI CẤU TRÚC TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN VIỆT NAM Chuyên ngành: Tài chính - Ngân hàng Mã số: 9.34.02.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1.TS. Nghiêm Văn Bảy 2.TS. Lê Thị Thùy Vân HÀ NỘI – 2024 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản luận án là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. Tác giả luận án Nguyễn Quốc Việt ii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT 1. DN Doanh nghiệp 2. EDC/POS Electronic data capture / Point of Sale Thiết bị đọc thẻ / Điểm chấp nhận thẻ 3. EQA Equity to total asset Vốn chủ sở hữu trên tổng tài sản 4. EQD Equity to liabilities Vốn chủ sở hữu trên tổng nợ phải trả 5. EQL Equity to Total Loans Vốn chủ sở hữu trên tổng dư nợ cho vay 6. EQS Equity to customer deposit and Short term funding Vốn chủ sở hữu/tổng tiền gửi và tài trợ ngắn hạn 7. KH Khách hàng 8. KHCN Khách hàng cá nhân 9. NCS Nghiên cứu sinh 10. NHTM Ngân hàng thương mại 11. NHTMCP Ngân hàng thương mại cổ phần 12. NSNN Ngân sách Nhà nước 13. ROA Tỷ lệ lợi nhuận trên tổng tài sản 14. ROE Tỷ lệ lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu 15. SPDV Sản phẩm dịch vụ 16. TCKT Tổ chức kinh tế 17. TCTD Tổ chức tín dụng 18. TTS Tổng tài sản 19. VCSH Vốn chủ sở hữu iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ......................................................................................................... I MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 CHƯƠNG I: LÝ LUẬN VỀ TÁI CẤU TRÚC TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI ........................................................................................................................... 20 1.1. TỔNG QUAN VỀ NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI ............................................ 20 1.1.1. Khái niệm ngân hàng thương mại ............................................................... 20 1.1.2. Hoạt động kinh doanh của ngân hàng thương mại ....................................... 21 1.2. CẤU TRÚC TÀI CHÍNH CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI ......................... 24 1.2.1. Quan điểm về cấu trúc tài chính của ngân hàng thương mại ........................ 24 1.2.2. Cấu trúc tài chính của ngân hàng thương mại .............................................. 25 1.2.3. Tác động của cấu trúc tài chính đến hoạt động kinh doanh của ngân hàng thương mại ............................................................................................................ 29 1.3. TÁI CẤU TRÚC TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI ........................... 34 1.3.1. Khái niệm tái cấu trúc tài chính ngân hàng thương mại ............................... 34 1.3.2. Vai trò của tái cấu trúc tài chính đối với ngân hàng thương mại................... 35 1.3.3. Nguyên tắc tái cấu trúc tài chính ngân hàng thương mại .............................. 36 1.3.4. Nội dung tái cấu trúc tài chính ngân hàng thương mại ................................. 39 1.3.5. Trình tự tái cấu trúc tài chính ngân hàng thương mại ................................... 42 1.3.6. Đánh giá tái cấu trúc tài chính ngân hàng thương mại.................................. 45 1.4. KINH NGHIỆM TÁI CẤU TRÚC TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VÀ BÀI HỌC CHO NGÂN HÀNG NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN VIỆT NAM ................................................................................................... 53 1.4.1. Kinh nghiệm tái cấu trúc tài chính của một số ngân hàng thương mại nước ngoài ..................................................................................................................... 53 1.4.2. Kinh nghiệm tái cấu trúc tài chính của một số ngân hàng thương mại trong nước ...................................................................................................................... 56 1.4.3. Bài học rút ra cho Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam .............................................................................................................................. 61 iv TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ............................................................................................. 63 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG TÁI CẤU TRÚC TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN VIỆT NAM ........................................... 64 2.1. KHÁI QUÁT VỀ NGÂN HÀNG NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN VIỆT NAM ................................................................................................... 64 2.1.1. Quá trình hình thành và phát triển Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam ............................................................................................. 64 2.1.2. Cơ cấu tổ chức của Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam ...................................................................................................................... 65 2.1.3. Tình hình hoạt động kinh doanh của Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam ............................................................................................. 69 2.2. THỰC TRẠNG TÁI CẤU TRÚC TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN VIỆT NAM .......................................................... 80 2.2.1. Thực trạng tái cấu trúc tài chính Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam theo các chỉ tiêu tài chính .............................................................. 80 2.2.2. Thực trạng tái cấu trúc tài chính của Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam theo kết quả phân tích bao dữ liệu ........................................ 87 2.3. ĐÁNH GIÁ TÁI CẤU TRÚC TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN VIỆT NAM .............................................................. 101 2.3.1. Những thành tựu đạt được ......................................................................... 101 2.3.2. Những hạn chế và nguyên nhân ................................................................. 106 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ........................................................................................... 112 CHƯƠNG 3: GIẢI PHÁP TÁI CẤU TRÚC TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN VIỆT NAM ......................................... 113 3.1. CHIẾN LƯỢC TÁI CẤU TRÚC TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN VIỆT NAM ĐẾN NĂM 2030 ............................. 113 3.1.1. Định hướng phát triển Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam tới năm 2030 ............................................................................................... 113 v 3.1.2. Chiến lược tái cấu trúc tài chính của Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam ........................................................................................... 114 3.2. GIẢI PHÁP TÁI CẤU TRÚC TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN VIỆT NAM .............................................................. 116 3.2.1. Giải pháp tăng vốn chủ sở hữu để đảm bảo các mục tiêu an toàn vốn và tái cấu trúc tài chính ................................................................................................. 116 3.2.2. Nhóm giải pháp nâng cao chất lượng tài sản .............................................. 118 3.2.3. Nhóm giải pháp kiểm soát rủi ro tín dụng .................................................. 122 3.2.4. Nhóm giải pháp hoàn thiện cơ cấu tổ chức, nâng cao năng lực quản trị, điều hành .................................................................................................................... 129 3.2.5. Nhóm giải pháp nâng cao hiệu quả huy động vốn ...................................... 137 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 ........................................................................................... 143 KẾT LUẬN .............................................................................................................. 144 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................. 145 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN CỦA NCS ................................................................................................................ 152 PHỤ LỤC 1. NHÓM NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI CÓ KẾT QUẢ TỐT THEO MÔ HÌNH DEA1 ............................................................................................................ 153 PHỤ LỤC 2. NHÓM NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI CÓ KẾT QUẢ TRUNG BÌNH THEO MÔ HÌNH DEA1 .......................................................................................... 153 PHỤ LỤC 3. NHÓM NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI CÓ KẾT QUẢ THẤP THEO MÔ HÌNH DEA1 ..................................................................................................... 154 PHỤ LỤC 4. NHÓM NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI CÓ KẾT QUẢ TỐT THEO MÔ HÌNH DEA2 ............................................................................................................ 154 PHỤ LỤC 5. NHÓM NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI CÓ KẾT QUẢ TRUNG BÌNH THEO MÔ HÌNH DEA2 .......................................................................................... 155 vi PHỤ LỤC 6. NHÓM NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI CÓ KẾT QUẢ THẤP THEO MÔ HÌNH DEA2 ..................................................................................................... 155 vii DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 2.1. Cơ cấu tổ chức của Agribank ........................................................... 67 Sơ đồ 2.2. Cơ cấu tổ chức của Ban Cổ phần hóa Agribank ............................... 101 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 1.1: Kết quả IPO Vietcombank ............................................................ 57 Biểu đồ 2.1. Nợ xấu của Agribank (2017-2022)................................................ 73 Biểu đồ 2.2. Lợi nhuận trước thuế và lợi nhuận sau thuế 2017-2022 ................. 79 Biểu đồ 2.3. So sánh chỉ tiêu EQA của bốn NHTM (2017-2022) ...................... 85 Biểu đồ 2.4. So sánh chỉ tiêu EQD của bốn NHTM (2017-2022) ...................... 86 Biểu đồ 2.5. So sánh chỉ tiêu EQL của bốn NHTM (2017-2022) ...................... 86 Biểu đồ 2.6. So sánh chỉ tiêu EQS của bốn NHTM (2017-2022) ...................... 87 Biểu đồ 2.7: Lợi nhuận chưa phân phối của Agribank (2017-2022) .................. 104 DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Các biến trong mô hình nghiên cứu .................................................. 52 Bảng 1.2. Phân nhóm các NHTM theo kết quả ước lượng ................................ 53 Bảng 2.1. Huy động vốn tại Agribank (2017 – 2022) ........................................ 69 Bảng 2.2. Tỷ trọng các loại tiền gửi của Agribank (2017-2022) ........................ 70 Bảng 2.3. Cho vay khách hàng của Agribank (2017 – 2022) ............................. 71 Bảng 2.4. Tỷ trọng cho vay theo chất lượng nợ (2017-2022) ............................ 72 Bảng 2.5. Tỷ trọng cho vay theo đối tượng khách hàng (2017-2022) ................ 74 Bảng 2.6. Tỷ trọng cho vay theo nhóm ngành kinh tế (2017-2022) .................. 74 Bảng 2.7. Thu từ hoạt động dịch vụ của Agribank (2017-2022) ........................ 75 Bảng 2.8. Doanh thu từ hoạt động kinh doanh vàng và ngoại tệ (2017-2022) ... 77 Bảng 2.9. Kết quả hoạt động kinh doanh của Agribank 2017-2022 ................... 78 Bảng 2.11. Tình hình tài chính của Agribank 2017-2022 .................................. 80 Bảng 2.12. Một số tỷ lệ an toàn hoạt động của Agribank (2017-2022) .............. 81 Bảng 2.13. Tiêu chí đánh giá cấu trúc tài chính của Agribank ........................... 83 viii Bảng 2.14. Mẫu nghiên cứu .............................................................................. 90 Bảng 2.15. Nhóm NHTM có kết quả tái cấu trúc tài chính tốt nhất theo mô hình DEA1 ............................................................................................................... 91 Bảng 2.16. Kết quả phân nhóm và xếp hạng quá trình tái cấu trúc tài chính của Agribank từ năm 2018-2022 theo mô hình DEA1 ............................................ 93 Bảng 2.17. Ước lượng kết quả tái cấu trúc tài chính của các NHTM gắn với mục tiêu an toàn và hiệu quả kinh doanh (DEA1) .................................................... 95 Bảng 2.18. Nhóm NHTM có kết quả tái cấu trúc tài chính tốt nhất theo mô hình DEA2 ............................................................................................................... 96 Bảng 2.19. Kết quả phân nhóm và xếp hạng quá trình tái cấu trúc tài chính của Agribank từ năm 2018-2022 theo mô hình DEA2 ............................................ 97 Bảng 2.20 . Ước lượng kết quả tái cấu trúc tài chính của các NHTM gắn với các mục tiêu kiểm soát rủi ro, hiệu quả kinh doanh và thực hiện kế hoạch tăng vốn chủ sở hữu .............................................................................................................. 100 Bảng 2.21. Kết quả xử lý, thu hồi nợ xấu của Agribank (2017-2021)................ 102 Bảng 2.22. Tỷ trọng huy động vốn theo đối tượng của Agribank ...................... 105 Bảng 2.23. Tỷ trọng huy động vốn theo đối tượng của Agribank ...................... 105 Bảng 2.24. Tỷ nợ xấu trong cho vay khách hàng của bốn ngân hàng ................ 107 Bảng 3.1. Điểm ước lượng kết quả tái cấu trúc tài chính của Agribank theo các phương án tăng vốn điều lệ .............................................................................. 117 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài Trong các nhân tố tác động đến hiệu quả hoạt động của các tổ chức kinh tế nói chung có một nhân tố đã được nghiên cứu trong nhiều công trình nghiên cứu của thế giới đó là cấu trúc tài chính. Cấu trúc tài chính là một trong những khía cạnh quan trọng nhất của quyết định tài chính của một tổ chức kinh tế. Brounen & Eichholtz, (2001) cho rằng quyết định về cấu trúc tài chính hợp lý của một tổ chức kinh tế là một trong những khía cạnh khó hiểu nhất trong tài chính doanh nghiệp hiện đại. Theo Watson và Head, (2007) cấu trúc tài chính của một tổ chức kinh tế bao gồm hỗn hợp của nợ và vốn chủ sở hữu, các quyết định cấu trúc tài chính là rất quan trọng đối với bất kỳ tổ chức kinh tế do thực tế rằng người quản lý có trách nhiệm đảm bảo rằng lợi ích thu được cho các cổ đông là tối đa và vì quyết định này có những hiệu quả to lớn đối với khả năng cạnh tranh của các tổ chức. Các quyết định về các tỷ lệ tổng nợ trên vốn được coi là một chiến lược cho các nhà quản lý, tức là định hướng trong tương lai và có tác dụng lâu dài. Quyết định cấu trúc tài chính trực tiếp ảnh hưởng đến lợi nhuận của các tổ chức, điều này làm cho nó là một quyết định quan trọng và không hề bị xem nhẹ trong tài chính doanh nghiệp. Mặc dù các ngân hàng khác các tổ chức kinh tế khác nhưng họ vẫn phải đối mặt với những thách thức tương tự như các lựa chọn cấu trúc tài chính sẽ giảm thiểu chi phí vốn và tăng hiệu quả hoạt động như trong các tổ chức kinh tế. Mục tiêu chính của ngân hàng là để mang lại lợi nhuận, tuy nhiên, lợi nhuận của ngân hàng là rất quan trọng không chỉ đối với các bên trực tiếp quan tâm (cổ đông, quản lý, nhân viên, khách hàng), mà còn cho toàn bộ nền kinh tế. Vì thế, việc nghiên cứu về cấu trúc tài chính và tái cấu trúc tài chính của các ngân hàng là một vấn đề được các nhà kinh tế trên thế giới hiện nay đặc biệt quan tâm. Trên thế giới đã có rất nhiều nghiên cứu về cấu trúc tài chính và tái cấu trúc tài chính tại ngân hàng thương mại với các bằng chứng thực nghiệm đưa ra các 2 quan điểm trái ngược nhau: một số nghiên cứu đã tìm thấy một mối quan hệ tiêu cực giữa đòn bẩy và lợi nhuận như các nghiên cứu của (Rajan và Zingalas, 1995; Titman và Wessels, 1988) còn Taub (1975) thông qua phân tích hồi quy tìm thấy mối quan hệ tích cực giữa nợ và lợi nhuận, ngoài ra một nghiên cứu của (Abor, 2005) cũng phát hiện ra một mối quan hệ tích cực mạnh mẽ giữa tổng nợ và lợi nhuận. Kết quả của các nghiên cứu trên cho thấy rằng các cuộc thảo luận về cấu trúc tài chính, tái cấu trúc tài chính với hiệu quả hoạt động của các NHTM vẫn còn đang tiếp tục. Ở Việt Nam, các nghiên cứu về cấu trúc tài chính, tái cấu trúc tài chính và mối quan hệ với hiệu quả hoạt động của Ngân hàng thương mại là không nhiều. Do vậy, việc nghiên cứu cấu trúc tài chính và tái cấu trúc tài chính của các ngân hàng thương mại trong giai đoạn mà các ngân hàng Việt Nam đang trong tiến trình thực hiện đề án tái cơ cấu của Chính Phủ và Ngân hàng Nhà nước để đáp ứng mục tiêu phát triển bền vững, an toàn và hiệu quả trở nên cần thiết và đặc biệt có ý nghĩa, chính vì các lý do đó, NCS quyết định chọn đề tài “Tái cấu trúc tài chính ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam” để nghiên cứu. 2. Tổng quan nghiên cứu liên quan đề luận án 2.1. Các nghiên cứu nước ngoài Dziobek và Pazarbasioglu (1997) lập luận rằng các NHTM tái cơ cấu để cải thiện hiệu quả tài chính hoặc tăng quy mô dịch vụ tài chính cung cấp cho khách hàng, tăng khả năng cạnh tranh của họ. Thông qua các nghiên cứu về 24 quốc gia tham gia tái cấu trúc trong những năm 1980 và 1990, hiệu quả tài chính tổng thể của các NHTM được xem xét bởi hai yếu tố: tỷ lệ thanh khoản và tỷ lệ lợi nhuận. Các tỷ lệ được sử dụng để đánh giá khả năng thanh khoản bao gồm tỷ lệ nợ xấu và tỷ lệ vốn trên tài sản. Các tỷ lệ lợi nhuận bao gồm tỷ lệ chi phí hoạt động trên tài sản, tỷ lệ thu nhập trên tài sản và tỷ lệ lợi nhuận trên tài sản. Phương pháp 3 nghiên cứu được sử dụng bao gồm tổng hợp, báo cáo, phân tích và so sánh để xác định các tỷ lệ. Rose (1994) nghiên cứu về tái cơ cấu tài chính và tái cơ cấu hoạt động gần 730 NHTM ở Mỹ trong giai đoạn khủng hoảng 1980-1990. nghiên cứu xem xét ảnh hưởng của tái cấu trúc đối với tổng thể hiệu quả tài chính của NHTM. Các chỉ tiêu được sử dụng trong nghiên cứu là ROA, ROE và NIM. Hệ số đo lường tái cấu trúc hoạt động là tỷ lệ thu nhập/chi phí và chi phí hoạt động/tỷ lệ tổng tài sản. Tái cấu trúc tài chính được quyết định bởi nợ dài hạn trên tổng tài sản. Trong khi đó, tài sản tái cấu trúc được đo lường bằng cách sử dụng nợ xấu chia cho tổng dư nợ tín dụng và giá trị cho vay chia cho tổng tín dụng nổi bật. Các phương pháp nghiên cứu được sử dụng là mô tả phương pháp phân tích và phương pháp OLS. Kết quả cho thấy các ngân hàng tái cấu trúc có lợi nhuận cao hơn và ổn định được cải thiện trong nửa thế kỷ qua. Các nghiên cứu về tái cấu trúc tài chính của Hoskisson, Johnson (2005) cho rằng: tái cấu trúc ngân hàng được cấu thành bởi ba bộ phận cơ bản là tái cấu trúc tài sản (asset restructuring), tái cấu trúc tài chính (financial restructuring) và tái cấu trúc hoạt động(operational restructuring). Trong đó, tái cấu trúc tài sản bao gồm thay đổi cơ cấu tài sản thông qua việc sáp nhập, hợp nhất, bán bớt hoặc loại bỏ các bộ phận hoặc các khoản mục đầu tư nhằm tăng hoặc giảm mức độ đa dạng hóa. Tái cấu trúc tài chính là việc thay đổi cơ cấu nguồn vốn thông qua cơ cấu lại các khoản nợ hay mua lại cổ phan. Tái cấu trúc hoạt động liên quan đến những thay đổi về mặt sản xuất, nhân sự, tố chức ngân hàng mà không bao gồm những thay đổi về tài sản. Các nghiên cứu đều khẳng định tái cấu trúc tài chính là một trong ba nội dung quan trọng thuộc về tái cấu trúc NHTM. Bổ sung cho những quan điểm trên, Patrick A.Gaughan (2002) cho rằng tái cấu trúc tài chính không chỉ là một thành phần quan trọng gắn liền với các hoạt động tái cấu trúc ngân hàng. Đây còn là một quyết định tài chính quan trọn