Luận án Thể chế phi chính thức và sự phát triển của tín dụng công nghệ tài chính

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC KINH TẾ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ DIỄM KIỀU THỂ CHẾ PHI CHÍNH THỨC VÀ SỰ PHÁT TRIỂN CỦA TÍN DỤNG CÔNG NGHỆ TÀI CHÍNH LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ TP. Hồ Chí Minh - Năm 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC KINH TẾ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ DIỄM KIỀU THỂ CHẾ PHI CHÍNH THỨC VÀ SỰ PHÁT TRIỂN CỦA TÍN DỤNG CÔNG NGHỆ TÀI CHÍNH Chuyên ngành: Tài Chính - Ngân Hàng Mã số: 9340201 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC 2. PGS.TS. Nguyễn Khắc Quốc Bảo 3. TS. Nguyễn Ngọc Quỳnh Anh TP. Hồ Chí Minh - Năm 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan Luận án tiến sĩ “Thể chế phi chính thức và sự phát triển tín dụng công nghệ tài chính” là công trình nghiên cứu độc lập của tôi, dưới sự hướng dẫn của PGS.TS Nguyễn Khắc Quốc Bảo và TS. Nguyễn Ngọc Quỳnh Anh. Các kết quả nghiên cứu của luận án được thực hiện một cách nghiêm túc, trung thực, dựa trên nguồn dữ liệu liệu rõ ràng, đáng tin cậy. Các tài liệu tham khảo từ các tác giả khác đã được trích dẫn khách quan, đầy đủ trong luận án. Nghiên cứu sinh Nguyễn Thị Diễm Kiều ii MỤC LỤC DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT .................................................................................. vi DANH MỤC HÌNH ............................................................................................... viii DANH MỤC BẢNG ................................................................................................ ix TÓM TẮT ................................................................................................................. 1 CHƯƠNG 1. GIỚI THIỆU ..................................................................................... 3 1.1. Động cơ nghiên cứu ...................................................................................... 3 1.2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu .................................................................... 5 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 7 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu ............................................................................. 7 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................ 8 1.4. Phương pháp nghiên cứu và dữ liệu .............................................................. 8 1.4.1. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................ 8 1.4.2. Dữ liệu nghiên cứu ............................................................................... 11 1.5. Kết quả nghiên cứu chính ............................................................................ 12 1.6. Tính mới và các đóng góp của luận án ........................................................ 13 1.7. Kết cấu luận án ............................................................................................ 15 CHƯƠNG 2. TỔNG QUAN LÝ THUYẾT VÀ CÁC NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ...................................................................................................................... 16 2.1. Tín dụng công nghệ tài chính ...................................................................... 16 2.1.1. Khung khái niệm và đặc điểm ............................................................... 16 2.1.2. Phân loại các hình thức tín dụng CNTC .............................................. 18 2.1.3. Những lợi thế được kỳ vọng .................................................................. 19 iii 2.1.4. Các rủi ro phải đối mặt ........................................................................ 21 2.1.5. Sự phát triển tín dụng CNTC ................................................................ 24 2.1.6. Các nhân tố tác động đến sự phát triển TD CNTC đã được xác định .. 25 2.2. Thể chế phi chính thức ................................................................................ 32 2.2.1. Khung khái niệm ................................................................................... 32 2.2.2. Các đặc trưng của thể chế phi chính thức ............................................ 34 2.2.3. Đo lường thể chế phi chính thức .......................................................... 35 2.3. Cơ sở lý thuyết về khả năng tác động của TCPCT đến sự phát triển TD CNTC .......................................................................................................... 42 2.3.1. Lý thuyết kinh tế học thể chế mới ......................................................... 42 2.3.2. Lý thuyết thống nhất về chấp nhận và sử dụng công nghệ ................... 45 2.3.3. Lý thuyết chi phí giao dịch .................................................................... 47 2.3.4. Lý thuyết hữu dụng kỳ vọng .................................................................. 53 2.4. Cơ sở lý thuyết về tác động của việc ban hành các quy định điều tiết đến mối quan hệ giữa TCPCT và TD CNTC. .................................................... 55 2.4.1. Tác động bổ sung .................................................................................. 56 2.4.2. Tác động điều chỉnh .............................................................................. 57 2.5. Nghiên cứu thực nghiệm về tác động của TCPCT đến sự phát triền TD CNTC .......................................................................................................... 59 2.5.1. Nghiên cứu sử dụng niềm tin xã hội đại diện cho TCPCT ................... 59 2.5.2. Nghiên cứu sử dụng văn hóa quốc gia đại diện cho TCPCT ............... 61 2.5.3. Khoảng trống nghiên cứu ..................................................................... 63 2.6. Phát triển giả thuyết nghiên cứu .................................................................. 64 2.6.1. Tác động của các đặc điểm TCPCT đến sự phát triển TD CNTC ........ 66 iv 2.6.2. Tác động của việc ban hành các quy định điều tiết cụ thể đến mối quan hệ giữa TCPCT và TD CNTC ............................................................... 83 2.6.3. Khung phân tích tóm lược .................................................................... 87 2.7. Kết luận Chương ......................................................................................... 89 CHƯƠNG 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................................. 90 3.1. Mô hình thực nghiệm .................................................................................. 90 3.1.1. Thể chế PCT và sự phát triển TD CNTC .............................................. 90 3.1.2. Tác động của việc ban hành các quy định điều tiết đến mối quan hệ giữa TCPCT và sự phát triển TD CNTC .............................................. 92 3.2. Đo lường biến .............................................................................................. 93 3.2.1. Sự phát triển tín dụng CNTC ................................................................ 93 3.2.2. Các đặc điểm thể chế phi chính thức .................................................... 95 3.2.3. Việc ban hành quy định điều tiết mới và chất lượng TCCT hiện hữu .. 98 3.2.4. Các biến kiểm soát khác ..................................................................... 100 3.3. Dữ liệu và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 101 3.3.1. Dữ liệu ................................................................................................ 101 3.3.2. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................ 108 3.4. Phương pháp ước lượng ............................................................................ 110 3.4.1. Ước lượng WLS tác động giữa các quốc gia ...................................... 110 3.4.2. Ước lượng GLS tác động ngẫu nhiên ................................................. 113 3.4.3. Ước lượng GMM hệ thống hai giai đoạn ........................................... 114 3.5. Kết luận Chương ....................................................................................... 118 CHƯƠNG 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ........................................................... 119 4.1. Thống kê mô tả biến và các kiểm định ban đầu ........................................ 119 v 4.1.1. Thống kê mô tả biến ............................................................................ 119 4.1.2. Hệ số tương quan ................................................................................ 124 4.1.3. Các kiểm định ban đầu ....................................................................... 126 4.2. Thể chế phi chính thức và sự phát triển TD CNTC .................................. 129 4.2.1. Tác động của TCPCT đối với sự phát triển TD CNTC tổng thể ........ 129 4.2.2. Tác động của TCPCT đối với sự phát triển của các hình thức TD CNTC thành phần .......................................................................................... 144 4.3. Tác động của việc ban hành các quy định điều tiết đến mối quan hệ giữa TCPCT và sự phát triển TD CNTC ........................................................... 148 4.3.1. Tác động của việc ban hành các quy định điều tiết ............................ 148 4.3.2. Tác động của mức độ rõ ràng trong các quy định điều tiết ............... 162 4.4. Kết luận Chương ....................................................................................... 167 CHƯƠNG 5. KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH .................................... 168 5.1. Kết luận ..................................................................................................... 168 5.2. Hàm ý chính sách ...................................................................................... 169 5.2.1. Hàm ý chính sách chung ..................................................................... 170 5.2.2. Hàm ý chính sách đối với Việt Nam ................................................... 172 5.3. Giới hạn và hướng phát triển nghiên cứu tiếp theo ................................... 173 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ......................................... 176 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 177 PHỤ LỤC vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BE Between Effects - Ước lượng tác động giữa các quốc gia BIS-FSB Financial Stability Board, Bank for International Settlements - Hội đồng Bình ổn Tài chính, Ngân hàng Thanh toán Quốc tế CCAF Cambridge Centre for Alternative Finance - Trung tâm Cambridge về Tài chính thay thế CN Công nghệ CNTC Công nghệ tài chính FE Fixed Effects - Ước lượng tác động cố định GDP Gross Domestic Product - Tổng sản phẩm quốc nội GLS Generalized Least Square - Bình phương nhỏ nhất tổng quát GMM Generalized Method of Moments - Phương pháp ước lượng moment tổng quát GLOBE Global Leadership and Organizational Behavior Effectiveness Dự án Hiệu quả lãnh đạo và hành vi tổ chức toàn cầu IDV Individualism - Chủ nghĩa cá nhân IVR Indulgence Versus Restraint - Tận hưởng so với kiềm chế LTO Long-term Orientation - Định hướng dài hạn MAS Masculinity - Định hướng nam tính NC Nghiên cứu NH Ngân hàng vii OLS Ordinary Least Square - Bình phương nhỏ nhất P2P Peer -to-Peer Lending - Cho vay ngang hàng PDI Power Distance Index - Chỉ số khoảng cách quyền lực RE Random Effects - Ước lượng tác động ngẫu nhiên SGMM System Generalized Method of Moments - Phương pháp ước lượng moment tổng quát hệ thống TCCT Thể chế chính thức TCPCT Thể chế phi chính thức TD Tín dụng UAI Uncertainty Avoidance Index - Chỉ số e ngại sự không chắc chắn UTAUT Unified Theory of Acceptance and Use of Technology - Lý thuyết thống nhất về chấp nhận và sử dụng công nghệ VHQG Văn hóa quốc gia WDI World Development Indicators - Bộ Chỉ số Phát triển thế giới WGI Worldwide Governance Indicators - Bộ chỉ số Quản trị toàn cầu WLS Weighted Least Squares - Bình phương nhỏ nhất có trọng số viii DANH MỤC HÌNH Hình 2.1. Bốn cấp độ phân tích trong lý thuyết kinh tế học thể chế mới ................. 43 Hình 2.2. Lý thuyết thống nhất về chấp nhận và sử dụng công nghệ (UTAUT) ..... 46 Hình 2.3. Các nhân tố tác động đến chi phí giao dịch .............................................. 49 Hình 2.4. Liên kết kỳ vọng giữa mức độ e ngại sự không chắc chắn và TD CNTC 67 Hình 2.5. Liên kết kỳ vọng giữa khoảng cách quyền lực và TD CNTC .................. 69 Hình 2.6. Liên kết kỳ vọng giữa chủ nghĩa cá nhân và TD CNTC .......................... 72 Hình 2.7. Liên kết kỳ vọng giữa định hướng nam tính và TD CNTC ..................... 76 Hình 2.8. Liên kết kỳ vọng giữa định hướng dài hạn và TD CNTC ........................ 78 Hình 2.9. Liên kết kỳ vọng giữa định hướng tận hưởng và TD CNTC ................... 81 Hình 2.10. Khung nghiên cứu tóm lược ................................................................... 88 Hình 4.1. Các chỉ số VHQG: Trung bình mẫu so với thế giới ............................... 123 ix DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Các nhân tố tác động đến sự phát triển TD CNTC đã được xác định trong các nghiên cứu trước đây ......................................................................................... 30 Bảng 3.1. Đo lường biến và nguồn dữ liệu ............................................................ 105 Bảng 4.1. Thống kê mô tả biến .............................................................................. 121 Bảng 4.2. Ma trận hệ số tương quan ...................................................................... 125 Bảng 4.3. Kết quả kiểm định Breusch-Pagan đối với hiện tượng phương sai không đồng nhất ................................................................................................................ 127 Bảng 4.4. Kết quả kiểm định Wooldridge đối với tự tương quan .......................... 128 Bảng 4.5. Tác động của TCPCT đến sự phát triển TD CNTC tổng thể ................. 130 Bảng 4.6. Tác động của TCPCT đến sự phát triển TD CNTC tổng thể: Thay đổi đo lường biến ............................................................................................................... 137 Bảng 4.7. Tác động của TCPCT đến sự phát triển TD CNTC tổng thể: Ước lượng GMM hệ thống ....................................................................................................... 142 Bảng 4.8. Tác động của TCPCT đến sự phát triển của các hình thức TD CNTC .. 145 Bảng 4.9. Tác động của việc ban hành các quy định điều tiết đến mối quan hệ giữa TCPCT và sự phát triển TD CNTC ........................................................................ 150 Bảng 4.10. Việc ban hành các quy định điều tiết đến mối quan hệ giữa TCPCT và sự phát triển TD CNTC: Thay đổi đo lường biến ....................................................... 156 Bảng 4.11. Việc ban hành các quy định điều tiết đến mối quan hệ giữa TCPCT và sự phát triển TD CNTC: Ước lượng GMM hệ thống ................................................. 160 Bảng 4.12. Tác động của mức độ rõ ràng trong các quy định điều tiết đến mối quan hệ giữa TCPCT và sự phát triển TD CNTC ........................................................... 163 1 THỂ CHẾ PHI CHÍNH THỨC VÀ SỰ PHÁT TRIỂN CỦA TÍN DỤNG CÔNG NGHỆ TÀI CHÍNH Informal Institutions and The Development of Fintech Credit TÓM TẮT Luận án thực hiện những phân tích thận trọng về tác động của các đặc điểm thể chế phi chính thức đến sự phát triển tín dụng CNTC; đặc biệt trong bối cảnh các quy định pháp lý cụ thể liên quan đến loại hình hoạt động tín dụng này đang dần được thiết lập. Sử dụng kết hợp hai cơ sở dữ liệu rộng lớn nhất hiện nay ở mức độ quốc gia về tín dụng CNTC, bao gồm tín dụng từ các công ty công nghệ lớn, luận án tiến hành nghiên cứu trên dữ liệu từ 68 nền kinh tế trong giai đoạn 2013 - 2019. Kết quả nghiên cứu cho thấy, các đặc điểm thể chế phi chính thức, đại diện bởi các khía cạnh văn hóa, có tác động đáng kể đến sự phát triển tín dụng CNTC. Cụ thể, tín dụng CNTC được thúc đẩy phát triển hơn tại các nền kinh tế có thể chế phi chính thức đặc trưng bởi định hướng dài hạn hơn trong văn hóa quốc gia. Ngược lại, mức độ e ngại sự không chắc chắn và khoảng cách quyền lực cao tác động ngược chiều đến sự phát triển tín dụng CNTC. Tuy nhiên, các tác động ngược chiều này có thể được giảm thiểu khi các quy định pháp lý cụ thể điều tiết hoạt động tín dụng CNTC được ban hành, và thực thi hiệu quả. Kết quả nghiên cứu đóng góp các thông tin tham khảo hữu ích đến các nhà điều hành nhằm điều tiết, và phát huy lợi thế của hoạt động tín dụng còn rất mới mẻ nhưng đầy tiềm năng này. Từ khóa: Tín dụng công nghệ tài chính, thể chế phi chính thức, văn hóa quốc gia, quy định pháp lý. 2 ABSTRACT This thesis carefully examines the impact of informal institutional characteristics on the development of fintech credit, especially in the context that explicit legal regulations related to this type of credit activity are being established in many countries around the world. Using a combination of the two most available extensive datasets at the national level for fintech credit, including bigtech credit, the thesis performed empirical analyses with data from 68 economies in the period 2013 - 2019. The results emphasize the significant influence of informal institutional aspects represented by cultural dimensions on the development of fintech credit. In particular, fintech credit activities are promoted in economies with informal institutions characterized by long-term orientation in national culture. In contrast, high levels of uncertainty avoidance and power distance culture significantly negatively impact the development of fintech credit. However, these adverse impacts can be mitigated when explicit legal regulations related to fintech credit are established and effectively enforced. The thesis provides valuable reference information to authorities to regulate and promote the advantages of this emerging but fully potential type of credit. Keywords: Fintech credit, informal institutions, national culture, legal regulations. 3 CHƯƠNG 1. GIỚI THIỆU 1.1. Động cơ nghiên cứu Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, các đổi mới công nghệ (CN) đã và đang trở thành trọng tâm của các thay đổi mang tính chất cách mạng trong lĩnh vực tài chính (Allen và cộng sự, 2021; Goldstein và cộng sự, 2019). Dù chỉ thực sự phát triển sau khủng hoảng tài chính thế giới 2008, tuy nhiên, sự tham gia của các công ty khởi nghiệp và các công ty CN lớn trong lĩnh vực tài chính được kỳ vọng sẽ dần lấp đầy các khoảng trống mà các trung gian tài chính truyền thống để lại (Lyons và cộng sự, 2021; Sahay và cộng sự, 2020). Bắt đầu từ các dịch vụ thanh toán, chuyển tiền; phạm vi hoạt động của các công ty công nghệ tài chính (CNTC) dần chuyển sang các dịch vụ tài chính cốt lõi, với sự phát triển nhanh nhất thuộc về các hoạt động cho vay (Bollaert và cộng sự, 2021; Thakor, 2020). Sự phát triển bùng nổ của tín dụng công nghệ tài chính (TD CNTC) trong những năm gần đây đã thu hút sự quan tâm đặc biệt của các nhà nghiên cứu và các nhà hoạch định chính sách (Berg và cộng sự, 2022). Trong giai đoạn đầu hình thành và phát triển, việc xác định các nhân tố tác động đến TD CNTC là đặc biệt cần thiết, cung cấp các thông tin tham khảo hữu ích nhằm hỗ trợ các nhà quản lý, và các nhà hoạch định chính sách trong quá trình điều hành và giám sát hoạt động TD còn mới mẻ này. Tuy nhiên, với các giới hạn về dữ liệu, các nghiên cứu (NC) giải thích sự không đồng nhất trong mức độ phát triển TD CNTC ở mức độ quốc gia còn hạn chế (Cornelli và cộng sự, 2021; Frost, 2020). Các nhân tố tác động đến sự phát triển TD CNTC được xác định trong các NC trước đây chủ yếu bao gồm: các đặc điểm của hệ thống tài chính truyền thống, đặc biệt là hệ thống ngân hàng (Claessens và cộng sự, 2018;