Luận án Thiết kế bài tập phân bậc theo thang bloom trong dạy học phân hóa ở tiểu học

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆN KHOA HỌC GIÁO DỤC VIỆT NAM ****************** VŨ THU HẰNG THIẾT KẾ BÀI TẬP PHÂN BẬC THEO THANG BLOOM TRONG DẠY HỌC PHÂN HÓA Ở TIỂU HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS. TS. Phó Đức Hòa 2. TS. Lương Việt Thái Chuyên ngành: Mã số : Lí luận và lịch sử giáo dục 9.14.01.02 HÀ NỘI, NĂM 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, được hoàn thành với sự hướng dẫn và giúp đỡ của nhiều nhà khoa học. Tất cả các nguồn số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa từng được sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Các thông tin trích dẫn trong Luận án đều đã được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng năm 2023 Tác giả Luận án Vũ Thu Hằng ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình hoàn thành Luận án này, tôi nhận được những sự giúp đỡ vô cùng quý báu của các tập thể và cá nhân. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Lãnh đạo cùng toàn thể các thầy cô Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam đã tạo điều kiện cho tôi học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, các thầy cô giáo và các con học sinh một số trường tiểu học thuộc các quận/huyện Cầu Giấy, Nam Từ Liêm, Ba Đình, Đông Anh, Phú Xuyên (thành phố Hà Nội) và các tỉnh Lào Cai, Ninh Bình đã tham gia quá trình thực nghiệm sư phạm, gửi các ý kiến đóng góp để Luận án này hoàn thiện hơn. Đặc biệt, tôi muốn gửi lời tri ân sâu sắc đến PGS.TS. Phó Đức Hòa và TS. Lương Việt Thái là các cán bộ hướng dẫn khoa học, những người đã chỉ bảo, tư vấn, định hướng cho tôi về mặt học thuật, giúp tôi thể hiện ý tưởng nghiên cứu cũng như truyền đạt cho tôi nhiều kinh nghiệm quý báu trong nghiên cứu khoa học để tôi hoàn tất đề tài nghiên cứu này. Lời sau cùng, tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn tới những người thân trong gia đình, đồng nghiệp và bạn bè đã động viên, khích lệ tôi trong suốt quá trình học tập và tạo điều kiện thuận lợi nhất để tôi hoàn thành luận án này. Xin trân trọng cảm ơn tất cả sự giúp đỡ quý báu này. Hà Nội, ngày tháng năm 2023 Tác giả Luận án Vũ Thu Hằng iii MỤC LỤC Nội dung Trang LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................................... I LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................... II MỤC LỤC ....................................................................................................................... III DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT .................................................................................... VIII DANH MỤC CÁC BẢNG ............................................................................................... IX DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ .............................................................................................. XI DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ ....................................................................................... XII MỞ ĐẦU ............................................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài .................................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu.............................................................................................. 3 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu ....................................................................... 4 4. Giả thuyết khoa học ............................................................................................... 4 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................................. 4 6. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu ............................................................................ 4 7. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ..................................................... 5 8. Luận điểm bảo vệ ................................................................................................... 9 9. Đóng góp mới của đề tài ........................................................................................ 9 10. Cấu trúc của luận án ............................................................................................... 9 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA VIỆC THIẾT KẾ BÀI TẬP PHÂN BẬC TRONG DẠY HỌC PHÂN HÓA THEO THANG BLOOM Ở TIỂU HỌC ............ 10 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề .............................................................................. 10 1.1.1. Các công trình nghiên cứu về dạy học phân hóa ................................................. 10 1.1.2. Các công trình nghiên cứu về thiết kế bài tập phân bậc ...................................... 15 1.1.3. Phân tích và bình luận .......................................................................................... 25 1.2. Dạy học phân hóa ................................................................................................. 28 1.2.1. Khái niệm dạy học phân hóa ................................................................................ 28 1.2.2. Đặc điểm của dạy học phân hóa .......................................................................... 30 iv 1.2.3. Các loại phân hóa trong dạy học ......................................................................... 32 1.3. Bài tập phân bậc trong dạy học phân hóa ............................................................ 37 1.3.1. Khái niệm bài tập phân bậc .................................................................................. 37 1.3.2. Vai trò của bài tập phân bậc trong quá trình dạy học ......................................... 38 1.3.3. Đặc điểm của bài tập phân bậc ............................................................................ 41 1.3.4. Chức năng của bài tập phân bậc .......................................................................... 42 1.3.5. Phân loại bài tập phân bậc .................................................................................. 42 1.3.6. Ưu điểm và hạn chế của bài tập phân bậc trong dạy học phân hóa .................... 50 1.4. Ý nghĩa của việc thiết kế bài tập phân bậc theo thang Bloom phát triển năng lực và phẩm chất cho học sinh tiểu học ................................................................................ 51 1.4.1. Yêu cầu cần đạt về phẩm chất và năng lực cho học sinh tiểu học theo chương trình 2018 .......................................................................................................................... 51 1.4.2. Dạy học theo hướng phát triển năng lực cho học sinh tiểu học ........................... 54 1.4.3. Thang Bloom trong dạy học ................................................................................. 57 1.4.4. Ý nghĩa của việc thiết kế bài tập phân bậc theo thang Bloom phát triển năng lực và phẩm chất cho học sinh tiểu học ............................................................................ 65 Kết luận chương 1 ........................................................................................................... 67 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG CỦA VIỆC THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP PHÂN BẬC THEO THANG BLOOM TRONG DẠY HỌC PHÂN HÓA Ở TIỂU HỌC .................................................................................................................................. 69 2.1. Khái quát về khảo sát thực trạng .......................................................................... 69 2.1.1. Mục tiêu khảo sát .................................................................................................. 69 2.1.2. Nội dung khảo sát ................................................................................................. 69 2.1.3. Đối tượng và địa bàn khảo sát ............................................................................. 70 2.1.4. Phương pháp khảo sát .......................................................................................... 72 2.1.5. Các bước tiến hành khảo sát ................................................................................ 72 2.1.6. Phương pháp xử lý số liệu .................................................................................... 72 2.2. Kết quả khảo sát ................................................................................................... 73 2.2.1. Thực trạng nhận thức của giáo viên về dạy học phân hóa, bài tập phân bậc và bài tập phân bậc theo thang Bloom ở tiểu học ................................................................. 73 2.2.2. Thực trạng việc thiết kế và sử dụng bài tập phân bậc của giáo viên tiểu học hiện nay ............................................................................................................................. 88 2.3. Đánh giá chung về thực trạng ............................................................................ 102 v Kết luận chương 2 ......................................................................................................... 103 CHƯƠNG 3: QUY TRÌNH THIẾT KẾ BÀI TẬP PHÂN BẬC TRONG DẠY HỌC PHÂN HÓA THEO THANG BLOOM Ở TIỂU HỌC .............................................. 105 3.1. Nguyên tắc thiết kế bài tập phân bậc trong dạy học phân hoá theo thang Bloom ở tiểu học .......................................................................................................................... 105 3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo mục tiêu dạy học ............................................................... 105 3.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính hệ thống ..................................................................... 105 3.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính phân hóa và vừa sức đối với học sinh ....................... 106 3.1.4. Nguyên tắc đảm bảo tính tích cực của học sinh ................................................. 106 3.2. Quy trình thiết kế bài tập phân bậc trong dạy học phân hóa theo thang Bloom dưới góc độ lí luận dạy học ........................................................................................... 108 3.2.1. Bước 1: Xác định mục tiêu học tập .................................................................... 110 3.2.2. Bước 2: Phân tích nhu cầu học tập của học sinh ............................................... 112 3.2.3. Bước 3: Lựa chọn nội dung học tập ................................................................... 115 3.2.4. Bước 4: Mã hóa nội dung học tập theo thang Bloom ........................................ 115 3.2.5. Bước 5: Lựa chọn phương thức sử dụng bài tập ................................................ 117 3.2.6. Bước 6: Tổ chức hoạt động thực hành cho học sinh .......................................... 117 3.2.7. Bước 7: Phản hồi và điều chỉnh ......................................................................... 118 3.3. Lấy ý kiến chuyên gia đánh giá về quy trình thiết kế bài tập phân bậc trong dạy học phân hóa theo thang Bloom ở tiểu học................................................................... 119 3.3.1. Mẫu phiếu (xem Phụ lục 2)................................................................................. 119 3.3.2. Xử lý thông tin .................................................................................................... 120 3.3.3. Kết quả ................................................................................................................ 122 3.4. Vận dụng quy trình thiết kế bài tập phân bậc theo thang Bloom trong dạy học tiểu học .......................................................................................................................... 125 3.4.1. Vận dụng quy trình thiết kế bài tập phân bậc theo thang Bloom trong dạy học môn Toán học 5 ............................................................................................................... 125 3.4.2. Vận dụng quy trình thiết kế bài tập phân bậc theo thang Bloom trong dạy học môn Khoa học 4 .............................................................................................................. 133 Kết luận chương 3 ......................................................................................................... 141 CHƯƠNG 4: TỔ CHỨC THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .............................................. 144 4.1. Giới thiệu quá trình thực nghiệm ....................................................................... 144 4.1.1. Quy mô và địa bàn thực nghiệm ......................................................................... 144 vi 4.1.2. Mục đích thực nghiệm ........................................................................................ 146 4.1.3. Phương pháp và kĩ thuật tiến hành .................................................................... 146 4.1.4. Phân tích kết quả thực nghiệm ........................................................................... 147 4.2. Kết quả thực nghiệm .......................................................................................... 149 4.2.1. Kết quả thực nghiệm vòng 1: Thực nghiệm hình thành ..................................... 149 4.2.2. Kết quả thực nghiệm vòng 2 ............................................................................... 166 4.2.3. Xử lý chung kết quả thực nghiệm ....................................................................... 178 Kết luận chương 4 ......................................................................................................... 184 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................................... 186 1. Kết luận .............................................................................................................. 186 2. Khuyến nghị ....................................................................................................... 188 2.1. Vơí cơ quan quản lý giáo dục cấp nhà nước .......................................................... 188 2.2. Với cơ quan quản lý giáo dục cấp Quận ................................................................ 189 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI.... 191 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................. 192 PHỤ LỤC 1: PHIẾU TÌM HIỂU THÔNG TIN VỀ BÀI TẬP PHÂN BẬC TRONG DẠY HỌC PHÂN HÓA ............................................................................................... - 1 - PHỤ LỤC 2: PHIẾU LẤY Ý KIẾN CHUYÊN GIA VỀ QUY TRÌNH THIẾT KẾ BÀI TẬP PHÂN BẬC TRONG DẠY HỌC PHÂN HÓA ........................................ - 8 - PHỤ LỤC 3: NĂNG LỰC TOÁN HỌC VÀ YÊU CẦU CẦN ĐẠT MÔN TOÁN LỚP 5 ........................................................................................................................... - 12 - PHỤ LỤC 4: NỘI DUNG VÀ YÊU CẦU CẦN ĐẠT MÔN TOÁN LỚP 5 .......... - 14 - PHỤ LỤC 5: NĂNG LỰC VÀ YÊU CẦU CẦN ĐẠT MÔN KHOA HỌC 4 ....... - 19 - PHỤ LỤC 6: NỘI DUNG CHƯƠNG TRÌNH VÀ YÊU CẦU CẦN ĐẠT MÔN KHOA HỌC LỚP 4 .................................................................................................... - 20 - PHỤ LỤC 7: VÍ DỤ MINH HỌA BÀI TẬP PHÂN BẬC MÔN TOÁN LỚP 5... - 26 - 1. Ví dụ 1: Ôn tập về phân số................................... Error! Bookmark not defined. 2. Ví dụ 2: Hình thang .............................................. Error! Bookmark not defined. 3. Ví dụ 3: Thể tích hình hộp chữ nhật .................... Error! Bookmark not defined. 4. Ví dụ 4: Hình tròn - đường tròn ........................... Error! Bookmark not defined. 5. Ví dụ 5: Diện tich hình tam giác .......................... Error! Bookmark not defined. 6. Ví dụ 6: Vận tốc ................................................... Error! Bookmark not defined. vii 7. Ví dụ 7: Trừ số đo thời gian ................................. Error! Bookmark not defined. PHỤ LỤC 8: VÍ DỤ MINH HỌA BÀI TẬP PHÂN BẬC MÔN KHOA HỌC LỚP 4 - 26 - 1. Ví dụ 1: Hỗn hợp ................................................. Error! Bookmark not defined. 2. Ví dụ 2: Sự biến đổi hóa học ............................... Error! Bookmark not defined. 3. Ví dụ 3: Sự sinh sản của côn trùng ...................... Error! Bookmark not defined. 4. Ví dụ 4: Sự sinh sản của ếch ................................ Error! Bookmark not defined. 5. Ví dụ 5: Tác động của con người đến môi trường rừngError! Bookmark not defined. 6. Ví dụ 6: Tác động của con người đến môi trường đấtError! Bookmark not defined. viii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT STT Chữ viết tắt Đọc là 1. DHPH Dạy học phân hóa 2. BTPB Bài tập phân bậc 3. GV Giáo viên 4. CBQL Cán bộ quản lý 5. HS Học sinh 6. PPDH Phương pháp dạy học 7. NL Năng lực 8. TNSP Thực nghiệm sư phạm 9. TTN Trước thực nghiệm 10. STN Sau thực nghiệm 11. TN Thực nghiệm 12. ĐC Đối chứng 13. SGK Sách giáo khoa 14. HĐHT Hoạt động học tập ix DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1-1: Thống kê đặc điểm về GV tham gia khảo sát ............................. 71 Bảng 2.2-1: Kết quả điều tra nhận thức của GV về DHPH trong dạy học tiểu học ........................................................................................................................... 75 Bảng 2.2-2: Kết quả điều tra nhận thức của GV về BTPB trong dạy học tiểu học ........................................................................................................................... 78 Bảng 2.2-3: Kết quả khảo sát nhận thức của GV về tầm quan trọng của BTPB trong dạy học ở tiểu học .......................................................................................... 82 Bảng 2.2-4: Kết quả khảo sát nhận thức của GV về mục đích của BTPB trong dạy học ở tiểu học ................................................................................................... 85 Bảng 2.2-5: Kết quả điều tra nhận thức của GV về BTPB theo các cấp độ của thang Bloom ............................................................................................................ 87 Bảng 2.2-6: Kết quả khảo sát mức độ ảnh hưởng của các yếu tố khi thiết kế BTPB ....................................................................................................................... 89 Bảng 2.2-7: Đánh giá của GV về việc thiết kế và sử dụng BTPB .................. 92 Bảng 2.2-8: Kết quả điều tra tần suất sử dụng các bước trong quy trình thiết kế BTPB .................................................................................................................. 94 Bảng 2.2-9: Đánh giá của GV về vận dụng BTPB ......................................... 97 Bảng 2.2-10: Đánh giá của GV trong thiết kế BTPB ..................................... 99 Bảng 2.2-11: Khó khăn của GV khi sử dụng BTPB trong quá trình dạy học ............................................................................................................................... 102 Bảng 3.2-1: Thao tác thực hiện theo quy trình 7 bước thiết kế BTPB theo thang Bloom ..................................................................................................................... 108 Bảng 3.3-1: Quy trình 7 bước thiết kế BTPB theo thang Bloom ..................... 121 Bảng 3.3-2: Chuẩn số hóa thông tin bằng điểm ............................................ 121 Bảng 3.3-3: Chuẩn đánh giá theo điểm ......................................................... 121 Bảng 3.3-4: Đánh giá của chuyên gia về quy trình 7 bước thiết kế BTPB... 122 x Bảng 3.3-5: Đánh giá của chuyên gia về tiêu chí đánh giá quy trình thiết kế BTPB ..................................................................................................................... 124 Bảng 3.3-6: Thứ bậc các tiêu chí đánh giá quy trình thiết kế BTPB ............ 125 Bảng 3.4-1: Các bước thiết kế BTPB môn Toán 5 theo thang Bloom ......... 129 Bảng 3.4-2: Các bước thiết kế BTPB môn Khoa học 4 theo thang