Luận án Thu nhập của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn nội thành Hà Nội

Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n --------

-------- NGUYÔN DO·N HOµN THU NHËP CñA LAO §éNG DI C¦ LµM THU£ TRONG KHU VùC PHI CHÝNH THøC TR£N §ÞA BµN NéI THµNH Hµ NéI CHUY£N NGµNH: KINH TÕ CHÝNH TRÞ M· sè: 62310102 Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: PGS.TS. §µO THÞ PH¦¥NG LI£N Hµ Néi - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện dưới sự hướng dẫn của PGS. TS. Đào Thị Phương Liên và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Xác nhận của giáo viên hướng dẫn Hà Nội, ngày 02 tháng 10 năm 2017 Người thực hiện luận án PGS. TS. Đào Thị Phương Liên Nguyễn Doãn Hoàn LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành chương trình đào tạo Tiến sĩ kinh tế, chuyên ngành kinh tế chính trị, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, giúp đỡ và tạo mọi điều kiện của Trường Đại học KTQD, Ban Giám hiệu và các thầy, cô trong Khoa Lý luận chính trị , các Trưởng, Phó phòng ban và các bạn đồng nghiệp nơi tôi công tác tại Huyện ủy Thạch Thất, thành phố Hà Nội. Tôi xin chân thành cảm ơn PGS.TS Đào Thị Phương Liên đã tận tình hướng dẫn, động viên và giúp tôi các phương pháp tiếp cận khoa học trong quá trình thực hiện Luận án Tiến sỹ này. Tôi xin cảm ơn các thầy, cô giáo tham gia giảng dạy chương trình đào tạo Tiến sĩ kinh tế - Đại học Kinh tế Quốc dân đã cung cấp cho tôi những kiến thức, phương pháp tiếp cận toàn diện vấn đề quản lý. Tôi xin cảm ơn các đồng nghiệp, các cơ quan Thống kê, Sở Lao động Thương binh và Xã hội Hà Nội... đã cung cấp những số liệu chính xác để phục vụ cho mục đích nghiên cứu của luận án tiến sĩ này. Hà Nội, ngày 02 tháng 10 năm 2017 Người thực hiện luận án Nguyễn Doãn Hoàn MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG DANH MỤC CÁC HÌNH MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chương 1 TỔNG QUAN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU............................ 6 1.1. Tổng quan nghiên cứu có liên quan đến chủ đề Luận án ............................... 6 1.1.1. Những nghiên cứu trong và ngoài nước có liên quan đến chủ đề Luận án ............. 6 1.1.2 Những khoảng trống và câu hỏi nghiên cứu .................................................. 12 1.2. Về phương pháp nghiên cứu .......................................................................... 13 1.2.1. Thiết kế nghiên cứu ..................................................................................... 13 1.2.2. Phương pháp tiếp cận nghiên cứu ................................................................ 15 1.2.3. Phương pháp thu thập số liệu ....................................................................... 16 1.2.4. Phương pháp phân tích dữ liệu ..................................................................... 18 Tiểu kết chương 1 .................................................................................................... 19 Chương 2 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ THU NHẬP CỦA LAO ĐỘNG DI CƯ LÀM THUÊ TRONG KHU VỰC PHI CHÍNH THỨC TẠI CÁC ĐÔ THỊ ........................................................................................................... 20 2.1. Một số vấn đề về khu vực phi chính thức và lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức ......................................................................................... 20 2.1.1. Một số vấn đề về khu vực phi chính thức ..................................................... 20 2.1.2. Lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức tại các đô thị. ........... 24 2.2. Những vấn đề cơ bản về thu nhập của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức tại đô thị. ................................................................................ 27 2.2.1. Thu nhập của người lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức. ........ 27 2.2.2. Các nhân tố ảnh hưởng tới thu nhập của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức tại đô thị .................................................................................. 36 2.3. Kinh nghiệm đảm bảo thu nhập của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức tại đô thị của một số quốc gia và bài học rút ra cho thành phố Hà Nội .. 44 2.3.1. Kinh nghiệm đảm bảo thu nhập của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức tại một số nước Châu Mỹ Latin ...................................................... 44 2.3.2. Một số bài học rút ra cho thành phố Hà Nội ................................................. 49 Tiểu kết chương 2 .................................................................................................... 50 Chương 3 THỰC TRẠNG THU NHẬP CỦA LAO ĐỘNG DI CƯ LÀM THUÊ TRONG KHU VỰC PHI CHÍNH THỨC TRÊN ĐỊA BÀN NỘI THÀNH HÀ NỘI ... 51 3.1. Khái quát tình hình kinh tế - xã hội của thành phố Hà Nội ảnh hưởng đến thu nhập của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức. ................ 51 3.1.1. Khái quát chung về tình hình phát triển kinh tế - xã hội của Thành phố Hà Nội. ....................................................................................................................... 51 3.1.2. Tình hình lao động di cư từ các địa phương vào thủ đô Hà Nội những năm gần đây .................................................................................................................. 52 3.1.3. Khu vực phi chính thức trên địa bàn nội thành Hà Nội. ................................ 54 3.1.4. Tình hình lao động làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn nội thành Hà Nội. ........................................................................................................ 55 3.2. Phân tích thực trạng thu nhập của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn nội thành Hà Nội ..................................................... 70 3.2.1. Thu nhập của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội theo các yếu tố cấu thành .................................................................... 70 3.2.2. Thu nhập của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội theo đặc điểm của người lao động di cư qua điều tra khảo sát ............. 73 3.3. Đánh giá chung về thực trạng thu nhập của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn nội thành Hà Nội ....................................... 90 3.3.1. Những kết quả đạt được ............................................................................... 90 3.3.2. Những bất cập liên quan đến thu nhập của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn thành phố Hà Nội ................................................. 98 3.3.3. Nguyên nhân của những bất cập liên quan đến thu nhập của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn thành phố Hà Nội ................. 100 Tiểu kết Chương 3 ................................................................................................. 109 Chương 4 PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP ĐẢM BẢO THU NHẬP CHO LAO ĐỘNG DI CƯ LÀM THUÊ TRONG KHU VỰC PHI CHÍNH THỨC TRÊN ĐỊA BÀN NỘI THÀNH HÀ NỘI .............................................................. 111 4.1. Căn cứ đề xuất phương hướng và giải pháp đảm bảo thu nhập cho lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn nội thành Hà Nội .. 111 4.1.1. Mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội của Thủ đô Hà Nội đến năm 2020 ....... 111 4.1.2. Dự báo xu hướng lao động di cư vào Hà Nội và những vấn đề đặt ra đối với lao động di cư làm việc trong khu vực phi chính thức trên địa bàn nội thành Hà Nội tầm nhìn đến năm 2030 ....................................................................................... 113 4.2. Quan điểm, phương hướng đảm bảo thu nhập cho lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn nội thành Hà Nội ........................... 116 4.2.1. Quan điểm đảm bảo thu nhập cho lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn nội thành Hà Nội ............................................................. 116 4.2.2. Phương hướng đảm bảo thu nhập cho lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn nội thành Hà Nội ....................................................... 122 4.3. Những giải pháp chủ yếu để đảm bảo thu nhập của người lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội ............................ 125 4.3.1. Nâng cao năng lực bản thân người lao động di cư ...................................... 126 4.3.2. Cải thiện điều kiện làm việc và mối quan hệ chủ thợ đối với lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức để tăng tiền công, tiền thưởng cho người lao động .......... 127 4.3.3. Tạo cơ chế để nguồn cung và nguồn cầu về lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức dễ dàng tương tác và gặp nhau trên thị trường lao động ......... 129 4.3.4. Tăng cường vai trò của Nhà nước trong hoàn thiện luật pháp, cơ chế chính sách và phối hợp giữa các cơ quan chức năng ...................................................... 131 4.3.5. Tăng cường vai trò của các tổ chức xã hội để đảm bảo thu nhập cho lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức ........................................................ 135 4.3.6. Tăng cường quan hệ tương tác giữa khu vực chính thức và khu vực phi chính thức, đặc biệt là phát triển kinh tế tư nhân nhằm tạo cơ hội việc làm và thu nhập ổn định cho lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức ........................... 136 Tiểu kết chương 4 .................................................................................................. 137 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 138 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ....................................................................................... 140 TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................... 141 PHỤ LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT BHXH Bảo hiểm xã hội BHYT Bảo hiểm y tế BHXHTN Bảo hiểm xã hội tự nguyện BHYTTN Bảo hiểm y tế tự nguyện BHTNg Bảo hiểm thất nghiệp CNH Công nghiệp hóa ĐTH Đô thị hóa EIS Việc làm trong khu vực phi chính thức FE Lao động làm việc chính thức GDP Tổng sản phẩm quốc nội HĐH Hiện đại hóa ILO Tổ chức lao động quốc tế IE Lao động làm việc phi chính thức KTPCT Kinh tế phi chính thức KVCT Khu vực chính thức KVPCT Khu vực phi chính thức KTXH Kinh tế xã hội LĐ Lao động NCS Nghiên cứu sinh NLĐ Người lao động NSNN Ngân sách nhà nước OECD Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế PCT Phi chính thức SXKD Sản xuất kinh doanh TP.HCM Thành phố Hồ Chí Minh XDCB Xây dựng cơ bản DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Phân bổ phiếu khảo sát và phỏng vấn như sau ......................................... 17 Bảng 1.2. Thang đánh giá Likert ............................................................................. 18 Bảng 2.1: Quan niệm về việc làm trong khu vực phi chính thức của một số quốc gia trên thế giới ............................................................................................. 28 Bảng 3.1 Một số chỉ tiêu chủ yếu bình quân đầu người của Hà Nội ........................ 51 Bảng 3.2. Cơ cấu tổng sản phẩm trên địa bàn Hà Nội theo giá hiện hành phân theo khu vực kinh tế ....................................................................................... 52 Bảng 3.3. Cơ cấu tổng sản phẩm trên địa bàn Hà Nội theo giá hiện hành phân theo loại hình kinh tế ĐV tính % .................................................................... 52 Bảng 3.4: Di cư vào thành phố Hà Nội 2004-2014 ................................................. 53 Bảng 3.5. Địa bàn của những người nhập cư đến Hà Nội ........................................ 54 Bảng 3.6. Tình hình lao động trong các hộ kinh doanh chính thức và phi chính thức trên địa bàn Thành phố Hà Nội giai đoạn 2007 - 2009 ............................. 54 Bảng 3.7: Cơ cấu hộ sản xuất kinh doanh và việc làm theo nhóm ngành kinh tế ...... 55 Bảng 3.8: Biến động mức thu nhập bình quân và trung vị của lao động theo nhóm ngành và vị thế công việc ........................................................................ 56 Bảng 3.9: Số lượng, tỷ lệ lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức và giúp việc gia đình trên địa bàn Hà Nội theo mẫu điều tra ........................ 63 Bảng 3.10: Về giới và độ tuổi của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức và giúp việc gia đình trên địa bàn Hà Nội theo theo mẫu điều tra .... 64 Bảng 3.11: Trình độ học vấn và đào tạo của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội theo mẫu điều tra .............................. 65 Bảng 3.12: Số lượng, tỷ lệ lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức và giúp việc gia đình trên địa bàn Hà Nội theo thời gian làm việc theo mẫu điều tra. 67 Bảng 3.13: Số lượng lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức và giúp việc gia đình trên địa bàn Hà Nội theo tình trạng độc hại của công việc theo mẫu điều tra ..................................................................................... 68 Bảng 3.14: Số lượng lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức và phục vụ gia đình trên địa bàn Hà Nội theo tình trạng thay đổi công việc theo mẫu điều tra ............................................................................................ 69 Bảng 3.15: Số lượng lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức và giúp việc gia đình trên địa bàn Hà Nội theo tình trạng ký kết hợp đồng làm việc theo mẫu điều tra ..................................................................................... 70 Bảng 3.16. Thu nhập bình quân chung của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội qua điều tra ............................................. 71 Bảng 3.17: Thu nhập bình quân của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội theo ngành nghề làm việc theo mẫu điều tra ..... 72 Bảng 3.18: Thu nhập bình quân chung của lao động di cư theo giới tính làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội theo mẫu điều tra ................ 73 Bảng 3.19: Thu nhập bình quân của lao động di cư theo giới tính làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội làm việc trong từng ngành nghề theo điều tra ............................................................................................ 75 Bảng 3.20: Thu nhập bình quân chung của lao động di cư theo độ tuổi làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội làm việc theo mẫu điều tra ............. 76 Bảng 3.21: Thu nhập bình quân của lao động di cư theo độ tuổi làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội làm việc trong từng ngành nghề theo mẫu điều tra ..................................................................................... 78 Bảng 3.22: Thu nhập bình quân chung của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn nội thành Hà Nội theo trình độ văn hoá .............. 79 Bảng 3.23: Ảnh hưởng của trình độ văn hóa đến thu nhập bình quân của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội (tính theo từng ngành nghề) .................................................................................... 80 Bảng 3.24: Thu nhập bình quân chung của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội theo trình độ đào tạo ............................... 81 Bảng 3.25: Thu nhập bình quân của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội theo trình độ đào tạo ................................................... 83 Bảng 3.26: Thu nhập bình quân chung của lao động di cư làm thuê theo thời gian làm việc trong khu vực phi chính thức ........................................................... 84 Bảng 3.27: Thu nhập bình quân của lao động di cư làm thuê theo thời gian làm thuê trong khu vực phi chính thức của từng ngành nghề ................................ 85 Bảng 3.28 Thu nhập bình quân chung của lao động di cư làm thuê theo môi trường làm việc trong khu vực phi chính thức ..................................................... 86 Bảng 3.29. Thu nhập bình quân chung của lao động di cư làm thuê theo tình trạng thay đổi chỗ làm việc trong khu vực phi chính thức trên địa bàn nội thành Hà Nội .................................................................................................... 87 Bảng 3.30. Thu nhập bình quân của lao động di dân làm thuê theo tình trạng thay đổi chỗ làm việc trong khu vực phi chính thức trên địa bàn nội thành Hà Nội theo ngành nghề ...................................................................................... 88 Bảng 3.31. Thu nhập bình quân chung của lao động di cư làm thuê theo tình trạng hợp đồng lao động làm việc trong khu vực phi chính thức trên địa bàn nội thành Hà Nội theo ngành nghề ............................................................... 89 Bảng 3.32: Thu nhập bình quân của lao động di dân làm thuê theo tình trạng hợp đồng lao động trong từng ngành nghề của khu vực phi chính thức trên địa bàn nội thành Hà Nội. .................................................................................... 89 Bảng 3.33: Chi tiêu của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội theo mẫu điều tra .................................................................. 90 Bảng 3.34: Chi tiêu của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội theo ngành nghề (theo mẫu điều tra) ..................................... 91 Bảng 3.35: Đánh giá của lao động theo ngành nghề về biến đổi đời sống sau khi họ thực hiện di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội theo mẫu điều tra. (Điểm đánh giá từ 1-5, trong đó 5 là cao nhất)............ 93 Bảng 3.36: Biến đổi thu nhập của gia đình có lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội theo mẫu điều tra .............................. 94 Bảng 3.37: Đánh giá của lao động theo ngành nghề về biến đổi điều kiện sống của gia đình sau khi họ thực hiện di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức và giúp việc gia đình trên địa bàn Hà Nội (theo mẫu điều tra Điểm đánh giá từ 1-5, trong đó 5 là cao nhất) ................................................................. 95 Bảng 3.38: Đánh giá của lao động theo ngành nghề về tác động của việc họ thực hiện di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội đến việc phụ thêm chi phí cho sinh hoạt của gia đình (theo mẫu điều tra).............. 96 Bảng 3.39. Biến đổi thu nhập tác động đến sự phát triển chung của xã hội (điểm đánh giá từ 1-5, trong đó 5 là cao nhất) ............................................................ 97 Bảng 3.40: Lao động và thu nhập của hộ gia đình có người di cư .............................. 98 Bảng 3.41. So sánh thu nhập của người lao động trong khu vực chính thức và phi chính thức ở Hà Nội ................................................................................ 99 Bảng 3.42. Cơ cấu thu nhập của lao động di cư làm thuê trong khu vực phi chính thức ở Hà Nội qua điều tra .............................................................................. 99 Bảng 3.43: Đánh giá về trình độ, kỹ năng, thái độ và sức khỏe của người lao động làm thuê trong khu vực phi chính thức trên địa bàn Hà Nội (điểm đánh giá từ 1-5, trong đó 5 là cao nhất) ............................................................... 101 Bảng 3.44. Đánh giá về điều kiện làm việc và quan hệ chủ thợ (điểm từ 1 đến 5 tro