Luận án Thừa kế thế vị theo pháp luật Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN VIẾT GIANG THỪA KẾ THẾ VỊ THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM Ngành: Luật Kinh tế Mã số : 938.01.07 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Hà Thị Mai Hiên HÀ NỘI - 2022 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận án này là công trình nghiên cứu khoa học nghiêm túc của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu nêu trong Luận án chưa được công bố trong bất kỳ công trình khoa học nào khác. Các số liệu và trích dẫn trong Luận án đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Nguyễn Viết Giang MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................................ 1 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÁC QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VỀ THỪA KẾ THẾ VỊ .......................................................................................... 7 1.1. Tình hình nghiên cứu ............................................................................................... 7 1.2. Nhận xét về tình hình nghiên cứu .......................................................................... 21 1.3. Những vấn đề cần được tiếp tục nghiên cứu trong Luận án .................................. 25 Kết luận Chương 1 ........................................................................................................ 26 Chương 2. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ PHÁP LUẬT THỪA KẾ VÀ THỪA KẾ THẾ VỊ ....................................................................................................................... 27 2.1. Một số vấn đề lý luận về pháp luật thừa kế ........................................................... 27 2.2. Những vấn đề lý luận về thừa kế thế vị ................................................................. 54 2.3. Lịch sử ra đời quy định pháp luật về thừa kế thế vị ............................................... 70 Kết luận chương 2 ......................................................................................................... 74 Chương 3. THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ THỪA KẾ THẾ VỊ Ở VIỆT NAM .......................................................................... 76 3.1. Thực trạng pháp luật về thừa kế thế vị ở Việt Nam hiện nay ................................ 76 3.2. Thực tiễn áp dụng các quy định về thừa kế thế vị ở Việt Nam hiện nay ............... 99 Kết luận chương 3 ..................................................................................................... 126 Chương 4. PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ THỪA KẾ THẾ VỊ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY .......................................................... 128 4.1. Phương hướng hoàn thiện pháp luật về thừa kế thế vị ở Việt Nam hiện nay ...... 128 4.2 . Giải pháp hoàn thiện pháp luật về thừa kế thế vị ở Việt Nam hiện nay ............. 132 Kết luận chương 4 ....................................................................................................... 151 KẾT LUẬN ..................................................................................................................... 152 NHỮNG CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN........................................................................................................................ 154 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................. 155 BẢNG CHỮ CÁI VIẾT TẮT Chữ viết tắt Giải nghĩa tiếng Việt BLDS Bộ luật Dân sự BLDS 1995 Bộ luật Dân sự của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1995 BLDS 2005 Bộ luật Dân sự của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2005 BLDS 2015 Bộ luật Dân sự của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2015 KTTT Kinh tế thị trường XHCN Xã hội chủ nghĩa NQ 48-NQ/TW Nghị quyết số 48-NQ/TW của Bộ Chính trị về Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020 NQ 49-NQ/TW Nghị quyết số 49-NQ/TW của Bộ Chính trị về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu Thừa kế là sự dịch chuyển tài sản của người chết sang cho những người còn sống. Để giải quyết và hạn chế những tranh chấp phát sinh trong quá trình dịch chuyển tài sản của người chết sang cho những người còn sống thì mỗi quốc gia đều có những quy định pháp luật về thừa kế để điều chỉnh vấn đề này. Ở Việt Nam, pháp luật thừa kế được hình thành từ rất sớm và ngày càng được xây dựng, hoàn thiện, phù hợp với từng giai đoạn lịch sử phát triển của đất nước. Theo pháp luật Việt nam hiện hành, quyền thừa kế là một trong những quyền cơ bản của công dân được pháp luật ghi nhận và bảo vệ, được Hiến pháp năm 2013 ghi nhận “Quyền sở hữu tư nhân và quyền thừa kế được pháp luật bảo hộ”1; các quy định pháp luật về thừa kế hiện nay được quy định một cách khá đầy đủ tại Bộ luật dân sự năm 2015 (BLDS 2015). Đây là là kết quả của quá trình pháp điển hóa những quy định pháp luật về thừa kế để hoàn thiện các quy định này, bảo vệ quyền lợi của những người thừa kế một cách hiệu quả nhất. Theo đó, thừa kế có hai hình thức là thừa kế theo di chúc và thừa kế theo pháp luật. Thừa kế thế vị là một trường hợp phát sinh từ thừa kế theo pháp luật, phát sinh trong trường hợp con, cháu của người thừa kế thế vào vị trí của người thừa kế để hưởng di sản do người chết để lại. Trong bối cảnh hội nhập quốc tế hiện nay với cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, số lượng và giá trị tài sản của cá nhân ngày càng lớn và đa dạng về hình thức thì cũng nảy sinh nhiều dạng tranh chấp về thừa kế di sản do người chết để lại, trong đó có các vụ án liên quan đến thừa kế thế vị. Tuy nhiên, trong thực tiễn giải quyết các vụ án liên quan đến thừa kế thế vị của Toà án nhân dân các cấp thì việc giải quyết các vụ án này hiện vẫn gặp nhiều khó khăn và không phải vụ án nào Tòa án cũng có thể giải quyết được "thấu tình đạt lý". Sở dĩ còn tồn tại những vấn đề này là do vẫn tồn tại nhiều vướng mắc, bất cập về cả lý luận và 1 Khoản 2 Điều 32 Hiến pháp 2013 2 thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật về thừa kế thế vị. Do đó, việc nghiên cứu những vấn đề lý luận, thực trạng các quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật về thừa kế thế vị ở Việt Nam hiện nay, từ đó đưa ra phương hướng và giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật về thừa kế thế vị ở Việt Nam trong thời gian tới là rất cần thiết. Xuất phát từ lý do trên, nghiên cứu sinh lựa chọn đề tài “Thừa kế thế vị theo pháp luật Việt Nam” để triển khai nghiên cứu và làm luận án tiến sĩ luật học với mong muốn làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về thừa kế thế vị, phân tích và đánh giá các quy định về thừa kế thế vị theo pháp luật Việt Nam từ trước đến nay, thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật về thừa kế thế vị ở Việt Nam hiện nay, trên cơ sở đó đề xuất phương hướng và giải pháp nhằm hoàn thiện các quy định pháp luật về thừa kế thế vị ở Việt Nam. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của luận án: 2.1. Mục đích nghiên cứu của luận án: Mục đích nghiên cứu của luận án là làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về thừa kế thế vị; đánh giá các quy định về thừa kế thế vị theo pháp luật Việt Nam từ trước đến nay; chỉ ra thực trạng các quy định pháp luật về thừa kế thế vị và thực tiễn áp dụng các quy định này ở Việt Nam hiện nay, từ đó đề xuất phương hướng và giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật về thừa kế thế vị ở Việt Nam. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án: Luận án tập trung vào các nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể sau: - Nghiên cứu, phân tích và làm rõ những vấn đề lý luận về thừa kế thế vị; - Nghiên cứu, phân tích các quy định pháp luật về thừa kế thế vị trong các văn bản pháp luật của Việt Nam từ trước đến nay, có so sánh với quy định pháp luật về thừa kế thế vị của một số quốc gia trên thế giới; - Phân tích, đánh giá thực trạng pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật về thừa kế thế vị ở Việt Nam hiện nay; 3 - Chỉ ra những khó khăn, bất cấp trong việc áp dụng các quy định pháp luật về thừa kế thế vị ở Việt Nam hiện nay. - Đề xuất phương hướng, giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật về thừa kế thế vị ở Việt Nam hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án: 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là các quan điểm lý luận về thừa kế thế vị, nội dung các quy định pháp luật có liên quan đến thừa kế thế vị được ghi nhận trong BLDS 2015 và các văn bản pháp luật khác có liên quan. Ngoài ra, luận án cũng nghiên cứu một số quy định pháp luật về thừa kế trong các văn bản pháp luật của Việt Nam từ trước khi có BLDS 2015 và quy định pháp luật về thừa kế thế vị của một số quốc gia trên thế giới. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Luận án tập trung nghiên cứu những đề về lý luận, nội dung các quy định pháp luật liên quan đến vấn đề thừa kế thế vị ở Việt Nam thông qua các văn bản pháp luật từ trước đến nay, đặc biệt là các quy định về thừa kế thế vị theo quy định của BLDS 1995, BLDS 2005, BLDS 2015; thực trạng áp dụng các quy định pháp luật; những vướng mắc, bất cập trong việc áp dụng các quy định về thừa kế thế vị ở Việt nam hiện nay, từ đó đưa ra phương hướng và giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật về vấn đề này ở Việt Nam. Ngoài ra, quá trình nghiên cứu thì luận án có phân tích, so sánh quy định pháp luật về thừa kế thế vị Việt Nam với quy định pháp luật của một số quốc gia trên thế giới về vấn đề này. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án: 4.1. Phương pháp luận: Luận án được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận duy vật lịch sử, duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mác-Lênin; tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà 4 nước và pháp luật; quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về cải cách tư pháp, xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN, sở hữu, thừa kế. Bên cạnh đó, luận án cũng tiếp thu các tư tưởng pháp lý và tham khảo quy định của pháp luật một số nước trên thế giới về thừa kế thế vị. 4.2. Phương pháp nghiên cứu: Luận án sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu để phù hợp cho từng chương trong luận án, cụ thể: Chương 1: Sử dụng phương pháp phân tích, phương pháp tổng hợp, phương pháp so sánh, phương pháp quy nạp để khái quát các vấn đề liên quan đến đề tài đã được nghiên cứu trong các công trình khoa học đã công bố để tìm ra những nội dung có giá trị, cần kế thừa và cần được tiếp tục nghiên cứu trong luận án. Chương 2: Sử dụng phương pháp phân tích, phương pháp diễn dịch, phương pháp tổng hợp để làm rõ các vấn đề lý luận về thừa kế thế vị. Ngoài ra, Nhiên cứu sinh có sử dụng phương pháp lịch sử để nêu tóm tắt lịch sử ra đời các quy định pháp luật về thừa kế thế vị. Chương 3: Sử dụng phương pháp phân tích, phương pháp diễn dịch, phương pháp so sánh, phương pháp tổng hợp để làm rõ các quy định của pháp luật về thừa kế thế vị theo pháp luật Việt Nam. Chương 4: Sử dụng phương pháp diễn dịch, phương pháp so sánh, phương pháp phân tích, phương pháp tổng hợp, phương pháp logic để nêu ra, phân tích các phương hướng, giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật về thừa kế thế vị ở Việt Nam trong thời gian tới. 5. Những đóng góp của luận án - Luận án là công trình đầu tiên ở cấp độ luận án tiến sĩ nghiên cứu riêng và chuyên sâu về thừa kế thế vị theo quy định của pháp luật Việt Nam; đã tập hợp, đánh giá một cách đầy đủ, hệ thống các công trình khoa học nghiên cứu các quy định pháp luật về thừa kế và thừa kế thế vị ở Việt Nam. 5 - Với việc sử dụng phương pháp nghiên cứu đa dạng, luận án đã phân tích rõ một số vấn đề lý luận về pháp luật thừa kế thế vị, nội dung pháp luật điều chỉnh, các yếu tố tác động đến pháp luật về thừa kế và thừa kế thế vị; chỉ ra được ý nghĩa của thừa kế thế vị đối với quá trình củng cố các mối liên hệ gắn kết tình cảm giữa các thành viên trong gia đình, làm cơ sở để xã hội phát triển bền vững. - Luận án đã phân tích, đánh giá nội dung các quy định pháp luật của Việt Nam về thừa kế thế vị trong các văn bản pháp luật từ trước đến nay, đặc biệt là quy định pháp luật về thừa kế thế vị trong BLDS 2015; thực trạng các quy định pháp luật về thừa kế thế vị ở Việt Nam và những vướng mắc, bất cập trong quá trình áp dụng các quy định này tại Việt Nam hiện nay. - Trên cơ sở những vướng mắc, bất cập trong quá trình áp dụng các quy định pháp luật về thừa kế thế vị tại Việt Nam hiện nay, Luận án đã đề xuất một số phương hướng, giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật về thừa kế thế vị ở Việt Nam hiện nay. 6. Ý nghĩa khoa học của luận án Ý nghĩa lý luận: Luận án nghiên cứu một cách đầy đủ, toàn diện và có hệ thống các vấn đề lý luận về thừa kế thế vị, nội dung các quy định pháp luật có liên quan đến thừa kế thế vị. Kết quả nghiên cứu của luận án góp phần phát triển và hoàn thiện hơn lý luận về thừa kế thế vị, nội dung các quy định pháp luật có liên quan đến thừa kế thế vị ở Việt Nam hiện nay. Ý nghĩa thực tiễn: Luận án có thể được sử dụng trong công tác nghiên cứu của các cơ sở đào tạo chuyên ngành luật, các cơ quan bảo vệ pháp luật, đồng thời là tài liệu nghiên cứu và tham khảo cho những người quan tâm đến lĩnh vực này. Những kiến nghị về phương hướng, giải pháp hoàn thiện các quy định về pháp luật thừa kế thế vị được đưa ra trong luận án là những đóng góp khoa học có ý nghĩa thiết thực cho việc sửa đổi, hoàn thiện quy định pháp luật về thừa kế thế vị ở Việt Nam trong thời gian tới. 6 Ngoài ra, luận án cũng nêu ra các tình huống cụ thể về những bất cập trong các quy định về thừa kế thế vị và đưa ra phương hướng khắc phục những bất cập này sẽ có ý nghĩa thiết thực cho những người có thẩm quyền áp dụng luật để giải quyết các tranh chấp về thừa kế nói chung và thừa kế thế vị nói riêng. 7. Kết cấu của luận án: Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận án được kết cấu gồm 4 chương: Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu các quy định pháp luật về thừa kế thế vị Chương 2. Một số vấn đề lý luận cơ bản về pháp luật thừa kế và thừa kế thế vị Chương 3. Thực trạng pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật về thừa kế thế vị ở Việt Nam hiện nay Chương 4. Phương hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật về thừa kế thế vị ở Việt Nam hiện nay 7 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÁC QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VỀ THỪA KẾ THẾ VỊ 1.1. Tình hình nghiên cứu Nghiên cứu về thừa kế nói chung và thừa kế thế vị nói riêng thì từ trước đến nay đã có rất nhiều công trình nghiên cứu ở các cấp độ khác nhau như: sách chuyên khảo, các đề tài nghiên cứu khoa học, các bài báo khoa học, các luận án và luận văn trong các lĩnh vực chuyên ngành luật học... Tuy nhiên, để phục vụ cho việc nghiên cứu đề tài “Thừa kế thế vị theo pháp luật Việt Nam”, nghiên cứu sinh chỉ dừng lại ở việc lựa chọn và tổng quan những quan điểm nghiên cứu chính của một số công trình tiêu biểu có liên quan trực tiếp tới các nội dung thuộc phạm vi nghiên cứu của luận án. Cụ thể: 1.1.1. Nhóm các công trình nghiên cứu về thừa kế và thừa kế theo pháp luật nói chung Nghiên cứu các quy định về thừa kế và thừa kế theo pháp luật nói chung thì từ trước đến nay có rất nhiều công trình nghiên cứu, có thể kể đến một số công trình tiêu biểu nghiên cứu về vấn đề này như : (1). Sách, Vũ Văn Hiền, “Chế độ tài sản trong gia đình Việt Nam”, 1960. Trong cuốn sách này, tác giả đi sâu phân tích các quy định trong các văn bản pháp luật của một số triều đại trong lịch sử về chế độ tài sản trong gia đình, trong đó có đề cập đến các quy định liên quan đến vấn đề thừa kế. (2). Sách, Đào Trí Úc, “Nghiên cứu hệ thống pháp luật Việt nam thế kỷ XV- XVIII”, 1994. Nội dung cuốn sách tập trung nêu và phân tích, đánh giá về hệ thống pháp luật của nước ta thể hiện trong các văn bản luật trong thời gian từ thế kỷ XV-XVIII dưới thời Lê, thời Nguyễn, thời Pháp thuộc và từ sau năm 1945, trong đó có các chế định pháp luật về thừa kế. 8 (3). Sách, Bộ Tư pháp - Viện nghiên cứu khoa học pháp lý, “Một số vấn đề về pháp luật dân sự Việt nam từ thế kỷ XV đến thời Pháp thuộc”, 1998. Nội dung sách đề cập đến một số vấn đề xã hội và pháp luật Việt nam từ thế kỷ XV đến thời Pháp thuộc bao gồm xã hội và pháp luật dưới thời Lê, Nguyễn và thời Pháp thuộc, trong đó có chế định pháp luật dân sự về thừa kế. (4). Sách, Nguyễn Ngọc Điện, “Một số suy nghĩ về thừa kế trong luật dân sự Việt Nam”, 1999. Tác giả cuốn sách đi sâu phân tích một số quy định pháp luật về thừa kế trong BLDS 1995; nêu ra những hạn chế và bất cập trong các quy định này, từ đó tác giả nêu ra những kiến nghị để sửa đổi và hoàn thiện các quy định này. (5). Sách, Nguyễn Ngọc Điện, “Bình luận khoa học về thừa kế trong Bộ luật Dân sự”, 2001. Tác giả căn cứ vào các quy định pháp luật về thừa kế và các văn bản hướng dẫn thi hành, bình luận về các điều luật cụ thể về thừa kế trong BLDS 1995. (6). Sách, Lê Kim Quế, “110 câu hỏi - đáp pháp luật về thừa kế”, 2001. Tác giả cuốn sách tập hợp 110 câu hỏi liên quan đến pháp luật thừa kế, căn cứ các quy định pháp luật liên quan để giải đáp các câu hỏi này. (7). Sách, Phạm Văn Tuyết, “Thừa kế - Quy định của pháp luật và thực tiễn áp dụng”, 2007. Trong cuốn sách này, tác giả phân tích một số vấn đề trong các quy định về thừa kế trong BLDS 2005, trong đó có quy định về thừa kế thế vị, chỉ ra một số hạn chế và bất cập trong các quy định này, từ đó đưa ra một số đề xuất sửa đổi và hoàn thiện các quy định này. (8). Sách, Dương Bạch Long - Nguyễn Xuân Anh, “Tìm hiểu các quy định pháp luật về thừa kế”, 2008. Các tác giả đưa ra 101 câu hỏi về thừa kế và căn cứ các quy định pháp luật hiện hành để giải đáp các câu hỏi này; nêu các tình huống thừa kế hay gặp trong thực tế, giới thiệu các quy định pháp luật về thừa kế trong giai đoạn hiện nay. 9 (9). Sách, Nguyễn Minh Tuấn, Pháp luật thừa kế của Việt Nam - Những vấn đề lý luận và thực tiễn, 2009. Tác giả nêu và phân tích những vấn đề lý luận về thừa kế, thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật về thừa kế, những vấn đề bất cập trong các quy định pháp luật về thừa kế trong BLDS 2005, sự cần thiết phải sửa đổi các quy định này, đề xuất sửa đổi một số quy định về thừa kế trong BLDS 2005. (10). Sách, Tưởng Duy Lượng, “Pháp luật dân sự và thực tế xét xử”, 2009. Tác giả nêu ra một số bất cập trong các quy định pháp luật dân sự, trong đó có các quy định pháp luật về thừa kế, thực tiễn áp dụng các quy định này trong công tác xét xử các vụ án tại Tòa án, đưa ra những bất cập trong các quy định này trong thực tế và phương hướng khắc phục những bất cập này. (11). Sách, Phùng Trung Tập, “Luật thừa kế Việt Nam”, 2010. Tác giả nêu và phân tích một số quy định pháp luật về thừa kế theo pháp luật hiện hành, những bất cập trong các quy định pháp luật này về lý luận và thực tiễn, đề xuất giải pháp khắc phục và sửa đổi những hạn chế này. (12). Sách, Phùng Trung Tập “Thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam từ năm 1945 đến nay”, 2010. Dựa trên nội dung Luận án tiến sỹ của tác giả, trên cơ sở đó tác giả đã hoàn thiện và in thành cuốn sách này, nội dung nêu và phân tích và đánh giá về các quy định về thừa kế theo pháp luật của công dân Việt nam từ năm 1945 đến nay. Thực trạng áp dụng các quy định về thừa kế theo pháp luật và những bất cập trong việc áp dụng quy định này trong thực tế, những giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật về vấn đề này. (13). Sách, Trần Thị Huệ, “Di sản thừa kế theo pháp luật dân sự Việt Nam- những vấn đề lý luận và thực tiễn”, 2012. Tác giả nêu và phân tích chuyên sâu về những vấn đề lý luận về di sản thừa kế, mối quan hệ giữa quyền sở hữu tài sản và di sản thừa kế, xác định di sản thừa kế, thanh toán và phân chia di sản thừa kế, thực tiễn áp dụng n