Luận án Thúc đẩy tiếp cận tài chính toàn diện tại các tỉnh đồng bằng Bắc Bộ

NGÂN HÀNG NHÀ NƢỚC VIỆT NAM BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN NGÂN HÀNG ---------o0o-------- TRẦN THỊ THẮNG THÚC ĐẨY TIẾP CẬN TÀI CHÍNH TOÀN DIỆN TẠI CÁC TỈNH ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ UẬN N TIẾN S INH TẾ HÀ NỘI – 2019 NGÂN HÀNG NHÀ NƢỚC VIỆT NAM BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN NGÂN HÀNG ---------o0o-------- TRẦN THỊ THẮNG THÚC ĐẨY TIẾP CẬN TÀI CHÍNH TOÀN DIỆN TẠI CÁC TỈNH ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ CHUYÊN NGÀNH: TÀI CHÍNH - NGÂN HÀNG MÃ SỐ: 9340201 UẬN N TIẾN S INH TẾ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS. Phạm Thị Hoàng Anh 2. TS. Nguyễn Xuân Quang HÀ NỘI - 2019 i ỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của riêng tôi. Các số liệu sử dụng phân tích trong luận án có nguồn gốc rõ ràng, đã công bố theo đúng quy định. Các kết quả nghiên cứu trong luận án do tôi tự tìm hiểu, phân tích một cách trung thực, khách quan và phù hợp với thực tiễn. Các kết quả này chưa từng được công bố trong bất kỳ nghiên cứu của tác giả nào khác. Nghiên cứu sinh Trần Thị Thắng ii ỜI CẢM ƠN Đầu tiên, tôi xin cảm ơn các nhà khoa học, các chuyên gia của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, Học viện Ngân hàng và đặc biệt là Ban giám đốc Học viện Ngân hàng, Ban giám đốc Học viện Ngân hàng - Phân viện Bắc Ninh cùng các đồng nghiệp đã luôn quan tâm và tạo mọi điều kiện trong quá trình học tập, nghiên cứu giúp tác giả hoàn thành luận án. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn đến Khoa Sau đại học cùng các thầy cô tham gia giảng dạy chương trình nghiên cứu sinh. Chính những kiến thức, phương pháp nghiên cứu được tiếp thu từ các thầy cô là hành trang quan trọng giúp tác giả thực hiện nghiên cứu. Lời tri ân sâu sắc nhất xin được gửi đến hai nhà khoa học hướng dẫn là PGS.TS. Phạm Thị Hoàng Anh và TS. Nguyễn Xuân Quang đã nhiệt tình hướng dẫn, động viên, chia sẻ và giúp đỡ tác giả trong quá trình tìm tài liệu, số liệu thực tế và thực hiện điều tra khảo sát. Các định hướng đúng đắn cùng sự chỉ bảo tận tâm của thầy và cô đã giúp tác giả hoàn thành luận án. Cuối cùng, xin được gửi tặng kết quả đến gia đình thân yêu và những người bạn đã đồng hành cùng tác giả trong quá trình nghiên cứu; chính sự yêu thương, chia sẻ và niềm tin của mọi người là động lực to lớn cho tác giả hoàn thành luận án. Trân trọng cảm ơn! Hà Nội, 2019 Tác giả luận án iii MỤC ỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... I LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................... II MỤC LỤC ............................................................................................................... III DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ....................................................................... VI DANH MỤC CÁC BẢNG, SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ ................................................. VIII MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1 NHỮNG LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ THÚC ĐẨY TIẾP CẬN TÀI CHÍNH TOÀN DIỆN .............................................................................................. 25 1.1. TIẾP CẬN TÀI CHÍNH TOÀN DIỆN ............................................................ 25 1.1.1. Khái niệm tiếp cận tài chính toàn diện ........................................................................ 25 1.1.2. Vai trò của tiếp cận tài chính ....................................................................................... 27 1.2. CÁC CHỈ TIÊU Đ NH GIÁ TIẾP CẬN TÀI CHÍNH TOÀN DIỆN .......... 31 1.2.1. Chỉ tiêu đánh giá tiếp cận tài chính toàn diện của Global Findex ............................ 32 1.2.2. Chỉ tiêu đánh giá tiếp cận tài chính toàn diện theo phương pháp phân tích thành phần cơ bản (PCA) .................................................................................................................. 35 1.2.3. Chỉ số tiếp cận tài chính toàn diện của Sarma ............................................................ 37 1.3. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN TIẾP CẬN TÀI CHÍNH TOÀN DIỆN ................................................................................................................................... 39 1.3.1. Nhóm nhân tố từ phía cầu ............................................................................................ 40 1.3.2. Nhóm nhân tố từ phía cung .......................................................................................... 41 1.3.3. Nhóm nhân tố môi trường kinh tế - xã hội ................................................................. 44 1.4. KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VỀ THÚC ĐẨY TIẾP CẬN TÀI CHÍNH TOÀN DIỆN VÀ BÀI HỌC CHO VIỆT NAM ..................................................... 46 1.4.1. Kinh nghiệm quốc tế về thúc đẩy tiếp cận tài chính toàn diện ................................. 46 1.4.2. Bài học cho Việt Nam .................................................................................................. 57 TÓM TẮT CHƢƠNG 1 .......................................................................................... 66 CHƢƠNG 2 THỰC TRẠNG TIẾP CẬN TÀI CHÍNH TOÀN DIỆN| TẠI CÁC TỈNH ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ ..................................................................... 67 iv 2.1. ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN, KINH TẾ - XÃ HỘI CỦA CÁC TỈNH ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ ....................................................................................................... 67 2.1.1. Đặc điểm tự nhiên ......................................................................................................... 67 2.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội ............................................................................................. 68 2.2. THỰC TRẠNG TIẾP CẬN TÀI CHÍNH TOÀN DIỆN TẠI CÁC TỈNH ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ ........................................................................................... 71 2.2.1. Lựa chọn bộ chỉ số đánh giá ........................................................................................ 71 2.2.2. Thực trạng tiếp cận tài chính toàn diện tại các tỉnh Đồng bằng Bắc Bộ ................. 72 2.3. Đ NH GIÁ THỰC TRẠNG TIẾP CẬN TÀI CHÍNH TOÀN DIỆN TẠI CÁC TỈNH ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ ...................................................................... 87 2.3.1. Những kết quả đạt được ............................................................................................... 87 2.3.2. Hạn chế .......................................................................................................................... 88 2.3.3. Nguyên nhân ................................................................................................................. 90 TÓM TẮT CHƢƠNG 2 .......................................................................................... 97 CHƢƠNG 3.............................................................................................................. 98 MÔ HÌNH ƢỢNG HÓA CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG TỚI TIẾP CẬN TÀI CHÍNH TOÀN DIỆN TẠI CÁC TỈNH ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ............... 98 3.1. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................................................... 98 3.2. MÔ TẢ DỮ LIỆU THU THẬP ...................................................................... 100 3.2.1. Giới tính và độ tuổi của khách hàng ......................................................................... 100 3.2.2. Nghề nghiệp của khách hàng ..................................................................................... 101 3.2.3. Thu nhập của khách hàng ........................................................................................... 102 3.2.4. Nơi sống của khách hàng ........................................................................................... 103 3.3. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN TIẾP CẬN TÀI CHÍNH TOÀN DIỆN ................................................................................................................................. 105 3.3.1. Các nhân tố từ phía cầu .............................................................................................. 105 3.3.2. Các nhân tố từ phía cung ............................................................................................ 127 3.4. ƢỢNG HÓA ẢNH HƢỞNG CỦA CÁC NHÂN TỐ ĐẾN TIẾP CẬN TÀI CHÍNH TOÀN DIỆN TẠI CÁC TỈNH ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ ...................... 135 v 3.4.1. Lựa chọn mô hình ....................................................................................................... 135 3.4.2. Kết quả và bình luận ................................................................................................... 140 TÓM TẮT CHƢƠNG 3 ........................................................................................ 148 CHƢƠNG 4 MỘT SỐ KHUYẾN NGHỊ NHẰM THÚC ĐẨY TIẾP CẬN TÀI CHÍNH TOÀN DIỆN TẠI CÁC TỈNH ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ ..................... 149 4.1. ĐỊNH HƢỚNG THÚC ĐẨY TIẾP CẬN TÀI CHÍNH TOÀN DIÊN TẠI CÁC TỈNH ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ .................................................................... 149 4.1.1. Định hướng, chiến lược phát triển kinh tế các tỉnh Đồng bằng Bắc Bộ đến năm 2025 ........................................................................................................................................ 149 4.1.2. Định hướng thúc đẩy tiếp cận tài chính toàn diện tại các tỉnh Đồng bằng Bắc Bộ ................................................................................................................................................. 151 4.2. MỘT SỐ KHUYẾN NGHỊ NHẰM THÚC ĐẨY TIẾP CẬN TÀI CHÍNH TOÀN DIÊN TẠI CÁC TỈNH ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ ..................................... 154 4.2.1. Khuyến nghị 1 ............................................................................................................. 154 4.2.2. Khuyến nghị 2 ............................................................................................................. 156 4.2.3. Khuyến nghị 3 ............................................................................................................. 158 TÓM TẮT CHƢƠNG 4 ........................................................................................ 161 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 162 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ........................................................................................... 164 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 165 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 178 vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT STT Từ viết tắt Tên đầy đủ bằng Tiếng Việt Tên đầy đủ bằng Tiếng Anh 1. ATM Máy rút tiền tự động Automated teller machine 4. CSDL Cơ sở dữ liệu 5. FATF Tổ công tác hành động tài chính 6. Fintech Công nghệ tài chính số Financial Technology 7. GDP Thu nhập bình quân đầu người 8. G2P Chính phủ với cá nhân Government to person 9. ICT Công nghệ thông tin và truyền thông Information and Communication Technology 10. KYC Yêu cầu về khách hàng Know Your Customer 11 MCC Công ty tín dụng nhỏ MicroCredit Mompany 12. MSE Doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ Micro and small enterprises 13. NHCSXH Ngân hàng chính sách xã hội 14. NHHTX Ngân hàng Hợp tác xã 15. NHNN Ngân hàng Nhà nước 16. NHNNo & PTNT Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triên nông thôn 17. NHTM Ngân hàng thương mại 18. NHPT Ngân hàng phát triển 19. NHTW Ngân hàng trung ương 20. . P2P Ngang hàng Peer-to-peer 21. POS Điểm bán hàng Point of sale 22 POT Điểm giao dịch Point of transaction 23. RBI Ngân hàng Trung ương Ấn Độ Reserve Bank of India 24 RCC Hợp tác xã tín dụng nông thôn Rural credit cooperatives 25. QTDND Quỹ tín dụng nhân dân 26. TCTD Tổ chức tín dụng vii 27. TCTC Tiếp cận tài chính 28. TCVM Tài chính vi mô 29. TCTCVM Tổ chức tài chính vi mô 30. UBND Ủy ban nhân dân 31. WB Ngân hàng thế giới World Bank viii DANH MỤC C C BẢNG, SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Các yếu tố về dân số vùng Đồng bằng Bắc Bộ giai đoạn 2013 - 2017 ............ 68 Bảng 2.2: Chỉ số đánh giá tiếp cận tài chính toàn diện của Global Findex sử dụng trong nghiên cứu ................................................................................................................................ 72 Bảng 2.3: Số lượng chi nhánh ngân hàng tại các tỉnh của vùng Đồng bằng Bắc Bộ giai đoạn 2013 - 2017 (Số chi nhánh/100.000 người trưởng thành). ......................................... 74 Bảng 2.4: Số lượng chi nhánh ngân hàng tại các tỉnh của vùng Đồng bằng Bắc Bộ giai đoạn 2013 - 2017 (Số chi nhánh/1.000km2) ........................................................................ 75 Bảng 2.5: Số lượng máy ATM và thẻ ATM tại vùng Đồng bằng Bắc Bộ giai đoạn 2013 – 2017 ....................................................................................................................................... 77 Bảng 2.6: Tiền gửi tiết kiệm tại ngân hàng của các tỉnh tại vùng Đồng bằng Bắc Bộ giai đoạn 2013 – 2017 .................................................................................................................... 80 Bảng 2.7: Vay vốn tại ngân hàng của các tỉnh tại vùng Đồng bằng Bắc Bộ giai đoạn 2013 - 2017 .............................................................................................................................. 82 Bảng 2.8: Số lượng của POS và thẻ các loại vùng Đồng bằng Bắc Bộ giai đoạn 2013 – 2017 .......................................................................................................................................... 86 Bảng 3.1: Độ tuổi của khách hàng tham gia khảo sát ........................................................ 101 Bảng 3.2: Nghề nghiệp của khách hàng tham gia khảo sát ............................................... 102 Bảng 3.3: Thu nhập của khách hàng tham gia khảo sát .................................................... 103 Bảng 3.4: Địa phương của khách hàng tham gia khảo sát ................................................ 104 Bảng 3.5: Số lượng tài khoản ngân hàng giao dịch của khách hàng ................................ 105 Bảng 3.6: Số lượng tài khoản ngân hàng giao dịch theo độ tuổi ...................................... 106 Bảng 3.7: Số lượng tài khoản ngân hàng giao dịch theo nghề nghiệp ............................. 107 Bảng 3.8: Số lượng tài khoản ngân hàng giao dịch theo thu nhập ................................... 109 Bảng 3.9: Số lượng tài khoản ngân hàng giao dịch theo nơi sống ................................... 110 Bảng 3.10: Số người sử dụng thẻ ATM, thẻ tín dụng theo độ tuổi .................................. 112 Bảng 3.11: Số người sử dụng thẻ ATM, thẻ tín dụng theo nghề nghiệp ......................... 113 ix Bảng 3.12: Số người sử dụng thẻ ATM, thẻ tín dụng theo thu nhập ............................... 114 Bảng 3.13: Số người sử dụng thẻ ATM, thẻ tín dụng theo nơi ở ..................................... 115 Bảng 3.14: Tần suất gửi tiết kiệm của khách hàng theo giới tính ..................................... 116 Bảng 3.15: Tần suất gửi tiết kiệm của khách hàng theo độ tuổi ....................................... 117 Bảng 3.16: Tần suất gửi tiết kiệm của khách hàng theo nghề nghiệp .............................. 117 Bảng 3.17: Số lượng người sử dụng dịch vụ thanh toán qua ngân hàng theo độ tuổi .... 119 Bảng 3.18: Số lượng người sử dụng dịch vụ thanh toán qua ngân hàng theo nghề nghiệp ................................................................................................................................................. 120 Bảng 3.19: Số lượng người sử dụng dịch vụ thanh toán qua ngân hàng theo thu nhập . 121 Bảng 3.20: Các hình thức thanh toán qua ngân hàng được khách hàng sử dụng ........... 122 Bảng 3.21: Các dịch vụ được thanh toán qua điện thoại di động ..................................... 123 Bảng 3.22: Khách hàng sử dụng vốn vay theo độ tuổi ...................................................... 124 Bảng 3.23: Khách hàng sử dụng vốn vay theo nghề nghiệp ............................................. 125 Bảng 3.24: Khách hàng sử dụng vốn vay theo thu nhập ................................................... 125 Bảng 3.25: Khách hàng sử dụng vốn vay theo nơi ở ......................................................... 126 Bảng 3.26: Nguồn vốn vay khách hàng sử dụng ............................................................... 127 Bảng 3.27: Lý do không gửi tiền tiết kiệm ngân hàng của khách hàng ........................... 130 Bảng 3.28: Lý do khách hàng không vay được vốn ngân hàng ....................................... 132 Bảng 3.29: Lý do khách hàng sử dụng nguồn vốn phi chính thức ................................... 134 Bảng 3.30: Lý do khách hàng sử dụng nguồn vốn phi chính thức ................................... 142 Bảng 3.31: Các nhân tố ảnh hưởng đến TCTC ở vùng Đồng bằng Bắc bộ. ................... 143 x DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1.1: Nhân tố ảnh hưởng đến tiếp cận tài chính toàn diện ......................................... 45 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1: Số lượng máy ATM tại vùng Đồng bằng Bắc Bộ giai đoạn 2013 - 2017 . 76 Biểu đồ 2.2: Quy mô và tốc độ tăng trưởng tiền gửi của dân cư vùng Đồng bằng Bắc Bộ giai đoạn 2013 – 2017 ............................................................................................................. 78 Biểu đồ 2.3: Tình hình vay vốn tại vùng Đồng bằng Bắc Bộ giai đoạn 2013 - 2017 ..... 81 Biểu đồ 2.4: Tốc độ tăng trưởng thẻ ngân hàng vùng Đồng bằng Bắc Bộ giai đoạn 2013 – 2017 ....................................................................................................................................... 84 Biểu đồ 2.5: Số lượng POS và giá trị giao dịch qua POS vùng Đồng bằng Bắc Bộ giai đoạn 2013 – 2017 .................................................................................................................... 85 Biểu đồ 3.1: Giới tính của khách hàng tham gia khảo sát ................................................. 100 Biểu đồ 3.2: Nơi sống của khách hàng tham gia khảo sát ................................................. 103 Biểu đồ 3.3: Số lượng khách hàng có tài khoản ngân hàng .............................................. 105 Biểu đồ 3.4: Số lượng người sử dụng thẻ ATM, thẻ tín dụng .......................................... 111 Biểu đồ 3.5: Số người gửi tiết kiệm ngân hàng .................................................................. 116 Biểu đồ 3.6: Số lượng người sử dụng dịch vụ thanh toán qua ngân hàng ....................... 118 Biểu đồ 3.7: Số người sử dụng vốn vay .............................................................................. 123 Biểu đồ 3.8: Lý do khách hàng không có tài khoản ngân hàng ........................................ 129 Biểu đồ 3.9: Lý do khách hàng không sử dụng dịch vụ thanh toán qua ngân hàng ....... 131 1 MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết của đề tài Tài chính toàn diện hay tiếp cận tài chính toàn diện được hiểu khái quát là các dịch vụ tài chính được cung ứng tới mọi thành viên trong xã hội, đặc biệt là đối với nhóm người dễ bị tổn thương, theo cách thức thuận tiện và phù hợp với nhu cầu, nhằm thông qua đó góp phần tạo cơ hội sinh kế, luân chuyển dòng vốn đầu tư và tiết kiệm trong xã hội, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững. Trải qua nhiều thập kỷ, tài chính toàn diện đã trở thành tầm nhìn chung của toàn thế giới trong sứ mệnh xóa đói, giảm nghèo, hướng tới một xã hội ổn định, công bằng và thịnh vượng, nơi mọi người đều được thụ hưởng những thành quả do phát triển kinh tế đem lại. Chính vì thế tiếp cận tài chính toàn diện đã trở thành chương trình nghị sự không chỉ ở c