Luận án Thực trạng bệnh sâu răng và hiệu quâ của giâi pháp can thiệp cộng đồng của học sinh tại một số trường tiểu học ở Thừa Thiên Huế

ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y DƯỢC TRẦN TẤN TÀI THỰC TRẠNG BỆNH SÂU RĂNG VÀ HIỆU QUÂ CỦA GIÂI PHÁP CAN THIỆP CỘNG ĐỒNG CỦA HỌC SINH TẠI MỘT SỐ TRƯỜNG TIỂU HỌC Ở THỪA THIÊN HUẾ LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC HUẾ - 2016 ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y DƯỢC TRẦN TẤN TÀI THỰC TRẠNG BỆNH SÂU RĂNG VÀ HIỆU QUÂ CỦA GIÂI PHÁP CAN THIỆP CỘNG ĐỒNG CỦA HỌC SINH TẠI MỘT SỐ TRƯỜNG TIỂU HỌC Ở THỪA THIÊN HUẾ Chuyên ngành: Y TẾ CÔNG CỘNG Mã số: 62 72 03 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN: 1. PGS.TS. LƯU NGỌC HOẠT 2. PGS.TS. NGUYỄN TOẠI HUẾ - 2016 Lời Cảm Ơn Tôi xin chân thành cảm ơn Đại học Huế, Ban Giám hiệu, Phòng Sau đại học Trường Đại học Y Dược Huế đã tạo mọi điều kiện cho tôi học tập và nghiên cứu. Tôi xin tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Lưu Ngọc Hoạt, PGS.TS Nguyễn Toại là những người Thầy đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ, ngày đêm trăn trở cùng tôi trong suốt quá trình làm luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn PGS.TS Võ Văn Thắng, Trưởng khoa Y Tế Công Cộng cùng các giảng viên, nhân viên trong khoa đã giúp đỡ tôi rất tận tình, chu đáo trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Tôi xin cám ơn Ban chủ nhiệm và cán bộ Khoa Răng Hàm Mặt, Khoa TMH - Mắt - RHM đã tạo mọi điều kiện cho tôi được học tập và hoàn thành luận án. Tôi xin cám ơn sâu sắc đến phòng Giáo dục thành phố Huế, phòng Giáo dục huyện Nam Đông và Ban Giám hiệu cùng Thầy Cô giáo các trường tiểu học: Phú Hòa, Quang Trung, Khe Tre, Thượng Lộ, Hương Hòa, Hương Phú. Đặc biệt xin cám ơn sự cộng tác nhiệt tình của quý phụ huynh cùng các em học sinh, các cộng tác viên, các Bác sĩ và sinh viên Răng Hàm Mặt, Y Tế Công Cộng đã trực tiếp giúp đỡ tôi trong quá trình tổ chức thu thập số liệu và triển khai các hoạt động can thiệp tại cộng đồng. Cuối cùng, xin được gửi tấm lòng ân tình tới gia đình, vợ và các con, nơi hàng ngày tôi nhận được sự cảm thông, chia sẽ, giúp đỡ và mong mỏi cho tôi hoàn thành công trình này. Tác giả TRẦN TẤN TÀI LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả trong luận án này là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu khoa học nào khác. Nếu có sai sót gì, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Nghiên cứu sinh Trần Tấn Tài KÝ HIỆU VIẾT TẮT CSCT Chỉ số can thiệp CSHQ Chỉ số hiệu quả CSRM Chăm sóc răng miệng GDNK Giáo dục nha khoa GDSK Giáo dục sức khỏe HQCT Hiệu quả can thiệp HS Học sinh NHĐ Nha học đường RM Răng miệng SKRM Sức khỏe răng miệng SL Số lượng smtr Sâu mất trám răng sữa SMTr Sâu mất trám răng vĩnh viễn TCYTTG Tổ chức Y tế Thế giới TH Tiểu học TP Thành phố VSRM Vệ sinh răng miệng MỤC LỤC MỤC LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ, HÌNH VẼ ĐẶT VẤN ĐỀ ............................................................................................................. 1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU ......................................................................... 5 1.1. ĐẶC ĐIỂM GIẢI PHẪU SINH LÝ CỦA RĂNG .............................................. 5 1.1.1. Đặc điểm giải phẫu răng ........................................................................... 5 1.1.2. Sinh lý mọc răng ....................................................................................... 7 1.2. SINH BỆNH HỌC, DỊCH TỄ HỌC SÂU RĂNG VÀ CÁC YẾU TỐ NGUY CƠ CỦA BỆNH SÂU RĂNG..................................................................................... 8 1.2.1. Sinh bệnh học bệnh sâu răng ..................................................................... 8 1.2.2. Dịch tễ học bệnh sâu răng ....................................................................... 15 1.2.3. Các yếu tố nguy cơ gây sâu răng ............................................................ 21 1.3. HẬU QUẢ CỦA BỆNH SÂU RĂNG ............................................................... 22 1.3.1. Về sức khỏe răng miệng .......................................................................... 22 1.3.2. Về kinh tế xã hội ..................................................................................... 22 1.4. VAI TRÒ CỦA FLUOR TRONG NHA KHOA ............................................... 23 1.5. CÁC BIỆN PHÁP CAN THIỆP TRONG CỘNG ĐỒNG ĐỂ DỰ PHÒNG SÂU RĂNG .............................................................................................................. 25 1.5.1. Cơ sở khoa học hành vi của truyền thông giáo dục sức khỏe tại cộng đồng............................................................................................................ ...... 25 1.5.2. Chiến lƣợc dự phòng bệnh sâu răng........................................................ 27 1.5.3. Các biện pháp can thiệp của TCYTTG .................................................. 29 1.5.4. Chƣơng trình Nha học đƣờng tại Việt Nam ............................................ 31 1.6. CÁC NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN TRONG VIỆC PHÒNG CHỐNG BỆNH SÂU RĂNG TRONG NƢỚC VÀ QUỐC TẾ. ......................................................... 34 1.6.1. Tại Việt Nam ........................................................................................... 34 1.6.2. Tại nƣớc ngoài ........................................................................................ 37 Chƣơng 2: ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................ 41 2.1. ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU ........................................................................... 41 2.2. THỜI GIAN NGHIÊN CỨU ............................................................................. 41 2.3. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...................................................................... 41 2.3.1. Thiết kế nghiên cứu:................................................................................ 41 2.3.2. Cỡ mẫu nghiên cứu ................................................................................. 44 2.3.3. Chọn mẫu nghiên cứu ............................................................................. 49 2.3.4. Các bƣớc nghiên cứu ............................................................................... 51 2.3.5. Các phƣơng pháp cụ thể .......................................................................... 52 2.3.6. Các chỉ số đánh giá ................................................................................. 61 2.4. PHÂN TÍCH VÀ XỬ LÝ SỐ LIỆU .................................................................. 66 2.4.1. Phân tích số liệu định lƣợng .................................................................... 66 2.4.2. Phân tích số liệu định tính ....................................................................... 67 2.5. KỸ THUẬT KHỐNG CHẾ SAI SỐ ................................................................. 67 2.6. CÁC HẠN CHẾ CỦA NGHIÊN CỨU ............................................................. 67 2.7. ĐẠO ĐỨC NGHIÊN CỨU ............................................................................... 68 Chƣơng 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ..................................................................... 69 3.1. TỶ LỆ MẮC BỆNH SÂU RĂNG VÀ MỘT SỐ YẾU TỐ ẢNH HƢỞNG 69 3.1.2. Thực trạng mắc bệnh sâu răng và một số bệnh răng miệng liên quan trên đối tƣợng nghiên cứu ................................................................................. 69 3.1.2. Xác định một số yếu tố ảnh hƣởng đến bệnh sâu răng ........................... 74 3.2. VỀ GIẢI PHÁP CAN THIỆP VÀ HIỆU QUẢ CỦA MỘT SỐ MÔ HÌNH CAN THIỆP CÓ SỰ THAM GIA CỦA CỘNG ĐỒNG .......................................... 82 3.2.1. Mô hình can thiệp từ nghiên cứu bệnh-chứng và nghiên cứu định tính ..................................................................................................................... 82 3.2.2. Đánh giá hiệu quả can thiệp .................................................................... 83 Chƣơng 4: BÀN LUẬN .......................................................................................... 103 4.1. TỶ LỆ MẮC BỆNH SÂU RĂNG VÀ MỘT SỐ YẾU TỐ ẢNH HƢỞN 103 4.1.1. Về đặc điểm chung trên đối tƣợng nghiên cứu ..................................... 103 4.1.2. Về tỷ lệ sâu răng .................................................................................... 103 4.1.3. Về các yếu tố ảnh hƣởng đến bệnh sâu răng ......................................... 108 4.2. VỀ GIẢI PHÁP CAN THIỆP VÀ HIỆU QUẢ CỦA MỘT SỐ MÔ HÌNH CAN THIỆP CÓ SỰ THAM GIA CỦA CỘNG ĐỒNG ........................................ 121 4.2.1. Về hiệu quả can thiệp dự phòng của hai nhóm nghiên cứu có so sánh với nhóm chứng không can thiệp ............................................................................ 122 4.2.2. Về các yếu tố ảnh hƣởng đến hiệu quả can thiệp phòng sâu răng ........ 128 4.3. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA NGHIÊN CỨU ..................................................... 141 KẾT LUẬN ............................................................................................................. 142 KIẾN NGHỊ ............................................................................................................ 145 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Phân chia mức độ sâu răng theo chỉ số SMT của TCYTTG ................... 15 Bảng 3.1. Số lƣợng học sinh đƣợc khám theo Trƣờng ............................................. 69 Bảng 3.2. Phân bố đối tƣợng học sinh nghiên cứu ................................................... 70 Bảng 3.3. Tỷ lệ mắc các bệnh liên quan đến sâu răng trên các đối tƣợng nghiên cứu ..... 71 Bảng 3.4. Tỷ lệ mắc bệnh sâu răng trên các đối tƣợng nghiên cứu .......................... 72 Bảng 3.5: Chỉ số sâu, mất, trám của răng sữa (smt) và răng vĩnh viễn (SMT) ......... 73 Bảng 3.6. Phân bố các cặp nghiên cứu Bệnh – Chứng theo tiêu chí ghép cặp ......... 74 Bảng 3.7. Các yếu tố liên quan đến sâu răng (mô hình hồi quy logistic đa biến) 75 Bảng 3.8. Mối quan hệ nhân quả giữa kiến thức phòng chống và bệnh sâu răng trên các đối tƣợng nghiên cứu .......................................................................................... 76 Bảng 3.9. Kiến thức tổng hợp về sâu răng của đối tƣợng nghiên cứu ...................... 77 Bảng 3.10. Mối quan hệ nhân quả giữa thực hành chăm sóc răng miệng và bệnh sâu răng trên các đối tƣợng nghiên cứu .......................................... 79 Bảng 3.11. So sánh điểm thực hành chăm sóc răng miệng của đối tƣợng nghiên cứu .... 80 Bảng 3.12. Yếu tố về hoàn cảnh gia đình và thói quen ăn uống .............................. 82 Bảng 3.13. Nội dung can thiệp ở các nhóm nghiên cứu ........................................... 83 Bảng 3.14. So sánh vấn đề răng miệng trƣớc can thiệp ở nhóm không sâu răng ..... 84 Bảng 3.15. So sánh vấn đề răng miệng sau can thiệp ở nhóm không sâu răng ........ 84 Bảng 3.16. Chỉ số hiệu quả và hiệu quả can thiệp ở nhóm không sâu răng ............. 85 Bảng 3.17. So sánh vấn đề răng miệng trƣớc can thiệp ở nhóm sâu răng ................ 86 Bảng 3.18. So sánh tình trạng sâu răng sau can thiệp ở hai nhóm sâu răng đã đƣợc điều trị ....................................................................................................................... 87 Bảng 3.19. So sánh vấn đề răng miệng sau can thiệp ở nhóm sâu răng ................... 87 Bảng 3.20. Chỉ số hiệu quả và hiệu quả can thiệp ở nhóm sâu răng ........................ 88 Bảng 3.21. Tình trạng lợi răng ................................................................................. 89 Bảng 3.22. Tình trạng cao răng ................................................................................. 89 Bảng 3.23. Tình trạng mảng bám .............................................................................. 90 Bảng 3.24. Vấn đề răng miệng trƣớc can thiệp ......................................................... 90 Bảng 3.25. Điểm kiến thức và thực hành chăm sóc răng miệng ............................... 91 Bảng 3.26. Kiến thức và thực hành chăm sóc răng miệng ....................................... 91 Bảng 3.27. Thực hành chăm sóc răng miệng liên quan đến hiệu quả phòng bệnh sâu răng .................................................................................................... 92 Bảng 3.28. Một số yếu tố ảnh hƣởng đến hiệu quả phòng bệnh sâu răng ................ 94 Bảng 3.29. Các yếu tố liên quan đến hiệu quả phòng bệnh sâu răng ........................ 95 Bảng 3.30. Điểm kiến thức và thực hành chăm sóc răng miệng liên quan đến hiệu quả phòng viêm lợi .......................................................................... 96 Bảng 3.31. Thực hành liên quan đến hiệu quả phòng viêm lợi ................................ 96 Bảng 3.32. Một số yếu tố khác ảnh hƣởng đến hiệu quả phòng viêm lợi ................. 97 Bảng 3.33. Điểm kiến thức và thực hành chăm sóc bệnh răng miệng liên quan đến hiệu quả phòng cao răng ................................................................... 98 Bảng 3.34. Thực hành chăm sóc răng miệng liên quan đến hiệu quả phòng cao răng .... 98 Bảng 3.35. Một số yếu tố khác ảnh hƣởng đến hiệu quả phòng cao răng ................ 99 Bảng 3.36. Điểm kiến thức và thực hành chăm sóc răng miệng liên quan đến hiệu quả phòng mảng bám ..................................................................... 100 Bảng 3.37. Thực hành chăm sóc răng miệng liên quan đến hiệu quả phòng mảng bám ............................................................................................... 101 Bảng 3.38. Một số yếu tố khác ảnh hƣởng đến hiệu quả phòng mảng bám ........... 102 DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, HÌNH Sơ đồ 2.1. Mối liên quan giữa 3 thiết kế nghiên cứu và mục đích của từng thiết kế ........ 42 Sơ đồ 2.2. Ba giai đoạn thiết kế của nghiên cứu: Cắt ngang - Bệnh chứng - Can thiệp (có kết hợp giữa nghiên cứu định lƣợng và định tính) ................... 43 Sơ đồ 2.3. Phân bổ cỡ mẫu cho từng giai đoạn nghiên cứu ...................................... 48 Sơ đồ 2.4. Các trƣờng tiểu học tham gia nghiên cứu ................................................ 51 Sơ đồ 2.5. Mô hình can thiệp trên đối tƣợng nghiên cứu ......................................... 58 Sơ đồ 2.6. Sơ đồ đánh giá hiệu quả của sự can thiệp thông qua Chỉ số hiệu quả ..... 66 Hình 1.1. Cấu trúc răng .............................................................................................. 5 Hình 1.2. Khái niệm về quá trình sâu răng của Pitts NB ............................................ 9 Hình 1.3. Sơ đồ Keyes– Sự phối hợp cả 3 yếu tố gây sâu răng. Sơ đồ White .......... 12 Hình 1.4. Liên quan giữa các yếu tố bệnh căn-lớp lắng vi khuẩn và răng và các thành phần sinh học(vòng tròn bên trong) và các yếu tố hành vi và kinh tế -xã hội (vòng tròn ngoài) ............................................................. 15 1 ĐẶT VẤN ĐỀ Bệnh sâu răng là bệnh khá phổ biến, gây hậu quả ở nhiều mức độ về sức khoẻ răng miệng và sức khoẻ chung. Bệnh sâu răng được Tổ chức Y tế Thế giới (World Health Organization) xếp vào loại tai họa thứ ba của loài người sau bệnh ung thư và tim mạch [171]. Tháng 5 năm 2007, tại hội nghị sức khỏe răng miệng thế giới l n thứ 60, các nước thành viên của Tổ chức Y tế Thế giới đ th ng qua nghị quyết, đưa x c tiến và ph ng ng a bệnh sâu răng vào quy hoạch ph ng ng a và điều trị tổng hợp bệnh m n t nh [138]. Hiện nay, sức khỏe răng miệng là một trong 10 tiêu chu n lớn về sức khỏe theo s xác định của Tổ chức Y tế Thế giới. V vậy, việc chăm s c, d ph ng bệnh sâu răng là một vấn đề lớn được ch nh phủ các nước quan tâm [101], [121]. Theo kết quả điều tra sức khỏe răng miệng toàn quốc năm 1999-2000 của Viện Răng Hàm Mặt Hà Nội, hơn 50% trẻ em trên 8 tuổi bị cao răng, 60 - 80% trẻ bị sâu răng sữa, tỷ lệ sâu răng vĩnh viễn tăng theo tuổi, tới 69% ở lứa tuổi 15 - 17 [53]. Trước đây, Bộ Y Tế đ c ng bố các ch nh sách nhà nước về chăm s c sức khỏe răng miệng cho nhân dân đến năm 2010 nhằm đ y mạnh việc th c hiện 6 chương tr nh mục tiêu, trong đ c chương tr nh sử dụng fluor, fluor hoá nước uống. Các chương tr nh này giúp góp ph n hạ thấp tỷ lệ bệnh răng miệng và đạt được mục tiêu đề ra đến năm 2010, đ là giảm tỷ lệ bệnh răng miệng trên 50%. Tuy nhiên, tổng kết chương tr nh nha học đường năm 2007 của Bệnh viện Răng Hàm Mặt thành phố Hồ Ch Minh đ ghi nhận một con số báo động: tỷ lệ sâu răng ở học sinh 12 tuổi hiện nay là 50%. Thống kê t Cục Y tế d ph ng năm 2011 cũng cho thấy trên 80% học sinh tiểu học Việt Nam mắc các bệnh răng miệng như sâu răng, viêm quanh răng, ở lứa tuổi lớn hơn tỷ lệ này cũng lên đến 60-70% và đang c dấu hiệu tăng lên trong thời gian g n đây [7], [12], [13], [42]. Đặc biệt, lứa tuổi học sinh tiểu học là lứa tuổi mà trẻ bắt đ u mọc răng vĩnh viễn, chưa th c s c cấu tr c răng hoàn thiện, chưa t ý thức được vấn đề chăm s c sức khỏe răng miệng, đồng thời trên hai hàm hiện diện cả răng sữa và răng vĩnh viễn 2 (bộ răng hỗn hợp), do đ tỷ lệ sâu răng, viêm lợi, mất răng sữa sớm ở lứa tuổi này c n cao. Việc mất răng sữa sớm, làm trẻ ăn nhai k m, phát âm kh ng chu n, hàm răng vĩnh viễn dễ bị x lệch ảnh hưởng đến s phát triển th m mỹ và thể chất trong giai đoạn sau này [28], [31]. Ở Việt Nam, trong những năm g n đây đ c nhiều nghiên cứu về t nh h nh sâu răng về trẻ em mẫu giáo, tiểu học, trung học cơ sở và những yếu tố ảnh hưởng [5], [18], [32], [39], [56] nhằm phát hiện trẻ mắc bệnh để điều trị, can thiệp và kiến nghị một số giải pháp can thiệp cộng đồng như các chương tr nh giáo dục sức khỏe răng miệng, chế độ ăn hợp lý, thăm khám định kỳ nhằm thay đổi hành vi chăm s c sức khỏe răng miệng cho trẻ t đ g p ph n hạ thấp tỷ lệ bệnh sâu răng [16], [41], [52]. Tại Th a Thiên - Huế, cùng với 63 tỉnh thành trong cả nước, chương tr nh Nha học đường đ được triển khai t nhiều năm nay. Tuy nhiên, tỷ lệ trẻ mắc bệnh sâu răng vẫn cao, tỷ lệ các bệnh về răng miệng trong toàn dân ngày càng gia tăng [6], [11], [49]. Th c trạng này đặt ra vấn đề là phải chăng cách tổ chức th c hiện của chương tr nh chưa phù hợp hay v ý thức của người dân chưa cao? Ngoài ra, các yếu tố ảnh hưởng đến bệnh và d ph ng bệnh răng miệng của học sinh phụ thuộc rất nhiều vào s hiểu biết, các biện pháp giáo dục của cha mẹ, nhà trường, các phong tục, tập quán và th i quen ăn uống, vệ sinh răng miệng của học sinh, do vậy, yếu tố nguy cơ và hiệu quả của các biện pháp can thiệp c thể thay đổi, diễn biến khác nhau theo các vùng, miền khác nhau. Ngoài ra, qua tham khảo tài liệu của nhiều nghiên cứu sâu răng c can thiệp cộng đồng tại Việt Nam [10], [14], [52], th ph n lớn các nghiên cứu áp dụng thiết kế điều tra cắt ngang (cross-sectional survey) để v a xác định tỷ lệ sâu răng, v a xác định độ lớn và mức ý nghĩa thống kê của mối quan hệ nhân quả giữa sâu răng và một số yếu tố ảnh hưởng, t đ chọn giải pháp can thiệp d a trên kết quả của mối quan hệ nhân quả phát hiện được t điều tra cắt ngang này. Loại thiết kế nghiên cứu m tả cắt ngang này c ưu điểm là cho ph p xác định được tỷ lệ hiện mắc của một vấn đề sức khoẻ trong một qu n thể nghiên 3 cứu nào đ (nếu mẫu được chọn đại diện với cỡ mẫu đủ lớn), nhưng c hạn chế là chỉ cho ph p h nh thành được giả thuyết quan hệ nhân – quả giữa bệnh và các yếu tố liên quan, chứ kh ng cho ph p kiểm định giả thuyết như trong các thiết kế nghiên cứu phân tích (bệnh – chứng hoặc thu n tập), do vậy các giải pháp can thiệp đề xuất t nghiên cứu m tả cắt ngang sẽ kh ng đủ độ tin cậy so với các giải pháp được đề xuất t nghiên cứu phân tích. T những nhận thức nêu trên, ch ng t i tiến hành nghiên cứu đề tài “Thực trạng bệnh sâu răng và hiệu quả của giải pháp can thiệp cộng đồng của học sinh tại một số trường tiểu học ở Thừa Thiên Huế” nhằm các mục tiêu sau: 1. Xác định tỷ lệ sâu răng và một số yếu tố ảnh hưởng của học