Luận án Thực trạng, một số yếu tố liên quan, thành phần loài nấm malassezia spp gây bệnh lang ben ở học sinh 11 - 15 tuổi và hiệu quả can thiệp tại Hải Phòng

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ VIỆN SỐT RÉT - KÝ SINH TRÙNG - CÔN TRÙNG TRUNG ƢƠNG ----------------------------- VÕ THỊ THANH HIỀN THỰC TRẠNG, MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN, THÀNH PHẦN LOÀI NẤM Malassezia spp GÂY BỆNH LANG BEN Ở HỌC SINH 11 - 15 TUỔI VÀ HIỆU QUẢ CAN THIỆP TẠI HẢI PHÒNG (2016 - 2017) LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC Chuyên ngành: Ký sinh trùng y học Mã số: 62.72.01.16 Hà Nội - Năm 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ VIỆN SỐT RÉT - KÝ SINH TRÙNG - CÔN TRÙNG TRUNG ƢƠNG ----------------------------- VÕ THỊ THANH HIỀN THỰC TRẠNG, MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN, THÀNH PHẦN LOÀI NẤM Malassezia spp GÂY BỆNH LANG BEN Ở HỌC SINH 11 - 15 TUỔI VÀ HIỆU QUẢ CAN THIỆP TẠI HẢI PHÒNG (2016 - 2017) LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC Chuyên ngành: Ký sinh trùng y học Mã số: 62.72.01.16 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS. NGUYỄN DUY BẮC 2. PGS.TS. NGUYỄN THỊ LIÊN HƢƠNG Hà Nội - Năm 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi là Võ Thị Thanh Hiền, nghiên cứu sinh khóa 8, chuyên ngành Ký sinh trùng y học, Viện Sốt rét - Ký sinh trùng - Côn trùng Trung Ƣơng, xin cam đoan: 1. Đây là luận án do tôi trực tiếp thực hiện dƣới sự hƣớng dẫn của PGS.TS. Nguyễn Duy Bắc và PGS.TS. Nguyễn Thị Liên Hƣơng. 2. Công trình nghiên cứu này không trùng lặp với bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác đã đƣợc công bố tại Việt Nam. 3. Các số liệu và thông tin trong nghiên cứu là hoàn toàn chính xác, trung thực và khách quan, đã đƣợc các địa điểm nghiên cứu chấp thuận và xác nhận. Hà Nội, ngày tháng năm 2018 Nghiên cứu sinh Võ Thị Thanh Hiền LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận án, tôi đã nhận đƣợc sự hƣớng dẫn quý báu của thầy cô, anh chị em và bạn bè đồng nghiệp. Với lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tôi xin bày tỏ lời cảm ơn tới: Đảng ủy, Ban giám hiệu Trƣờng Đại học Y Dƣợc Hải Phòng đã tạo mọi điều kiện thuận lợi giúp đỡ tôi trong quá trình học tập. Viện Sốt rét - Ký sinh trùng - Côn trùng Trung Ƣơng và phòng Khoa học đào tạo đã tạo mọi điều kiện thuận lợi, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập. PGS.TS. Nguyễn Duy Bắc và PGS.TS. Nguyễn Thị Liên Hƣơng, những ngƣời Thầy đã tận tình hƣớng dẫn, tạo mọi điều kiện thuận lợi, động viên tôi trong quá trình học tập, triển khai nghiên cứu và hoàn thành luận án. TS. Đỗ Ngọc Ánh luôn tận tụy, chu đáo, chia sẻ những kiến thức, kinh nghiệm trong chuyên môn, nghiên cứu khoa học, trực tiếp giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án. PGS.TS. Đinh Thị Thanh Mai và toàn thể cán bộ của Bộ môn Ký sinh trùng - Trƣờng Đại học Y Dƣợc Hải Phòng đã luôn động viên, giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình học tập, triển khai nghiên cứu và hoàn thành luận án. PGS.TS. Nguyễn Khắc Lực và toàn thể cán bộ của Bộ môn Ký sinh trùng Học viện Quân y đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập và triển khai nghiên cứu tại Bộ môn. TS. Nguyễn Quang Chính - Giám đốc trung tâm truyền thông giáo dục sức khỏe Hải Phòng đã giúp đỡ tôi trong quá trình xây dựng kế hoạch và nội dung truyền thông giáo dục sức khỏe cho học sinh về bệnh lang ben. Sinh viên lớp kỹ thuật xét nghiệm K6 - Trƣờng Đại học Y Dƣợc Hải Phòng đã nhiệt tình giúp đỡ trong quá trình thu thập số liệu. Ban giám hiệu, giáo viên chủ nhiệm các lớp, cán bộ y tế học đƣờng, phụ huynh học sinh và học sinh Trƣờng THCS Đoàn Xá, trƣờng THCS Lạc Viên, trƣờng THCS Vĩnh Niệm, trƣờng THCS Quang Hƣng đã cho phép, giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình triển khai thu thập số liệu. Các thầy cô trong hội đồng chấm chuyên đề cũng nhƣ Hội đồng chấm luận án đã cho tôi những đóng góp quý báu để tôi hoàn chỉnh luận án cũng nhƣ trong quá trình nghiên cứu khoa học sau này. Bố mẹ, anh chị em, chồng con và bạn bè đồng nghiệp đã hết lòng ủng hộ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập và là động lực giúp tôi vƣợt qua những khó khăn để hoàn thành luận án. Hà Nội, ngày tháng năm 2018 Nghiên cứu sinh Võ Thị Thanh Hiền DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Ahr : Aryl hydrocarbon receptor (Thụ thể hydrocarbon tập trung ở lớp tế bào biểu bì) CI95% : Confidence Interval (Khoảng tin cậy95%) CS : Cộng sự DNA : Deoxyribonucleic acid HIV/AIDS : Human Immunodeficiency Virus infection /Acquired Immunodeficiency Syndrome (Nhiễm virút gây suy giảm miễn dịch ở ngƣời) ICZ : Indolo carbazole (Hoạt chất do Malassezia sản xuất) IgE : Immunoglobulin E KAP Knowledge - Attitude - Practice (Kiến thức - thái độ - thực hành) KHV : Kính hiển vi LB : Lang ben MfTam1 : M. furfur Tryptophan Aminotransferase 1 (enzyme do M. furfur sản xuất) Mglip2 : M. globosa lipase 2 (enzyme thủy phân lipid do M. globosa sản xuất) NC : Nghiên cứu NRS : Non restriction site (không phân cắt) OR : Odds ratio (Tỷ suất chênh) PCR : Polymerase Chain Reaction (Phản ứng chuỗi trùng hợp) Nested - PCR : Nested - Polymerase Chain Reaction (Phản ứng chuỗi polymerase lồng ghép) PCR - RFLP : Polymerase Chain Reaction - Restriction Fragment Length Polymorphism (PCR đa hình độ dài đoạn cắt giới hạn) SDA : Sabouraud Dextrose Agar (Môi trƣờng thạch Sabouraud) SL : Số lƣợng THCS : Trung học cơ sở TTGDSK : Truyền thông giáo dục sức khỏe MỤC LỤC ĐẶT VẤN ĐỀ ................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU ........................................................... 3 1.1. Khái niệm nấm Malassezia spp và bệnh lang ben ................................ 3 1.2. Lịch sử nghiên cứu nấm Malassezia spp .............................................. 3 1.3. Nấm Malassezia spp ............................................................................. 5 1.3.1. Vị trí của nấm Malassezia spp trong hệ thống phân loại ............. 5 1.3.2. Đặc điểm hình thể của nấm Malassezia spp ................................. 5 1.3.3. Đặc điểm sinh thái học của nấm Malassezia spp ......................... 6 1.3.4. Đặc điểm sinh lý, sinh hóa của nấm Malassezia spp ................... 7 1.3.5. Các hoạt động enzyme .................................................................. 8 1.3.6. Phân bố của các loài Malassezia spp ............................................ 9 1.3.7. Các bệnh lý liên quan đến nấm Malassezia spp ......................... 10 1.4. Các phƣơng pháp xác định thành phần loài nấm Malassezia spp ...... 15 1.4.1. Kỹ thuật xét nghiệm nấm trực tiếp ............................................. 15 1.4.2. Kỹ thuật nuôi cấy nấm ................................................................ 16 1.4.3. Kỹ thuật sinh học phân tử ........................................................... 20 1.5. Bệnh lang ben...................................................................................... 21 1.5.1. Tình hình bệnh lang ben ............................................................. 21 1.5.2. Thành phần loài nấm Malassezia spp gây bệnh lang ben .......... 24 1.5.3. Một số yếu tố nguy cơ ................................................................ 26 1.5.4. Chẩn đoán bệnh lang ben ............................................................ 29 1.5.5. Điều trị bệnh lang ben ................................................................. 30 1.5.6. Phòng bệnh ................................................................................. 35 CHƢƠNG 2: ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............. 37 2.1. Đối tƣợng, địa điểm và thời gian nghiên cứu ..................................... 37 2.1.1. Đối tƣợng nghiên cứu ................................................................. 37 2.1.2. Địa điểm nghiên cứu ................................................................... 37 2.1.3. Thời gian nghiên cứu .................................................................. 38 2.2. Phƣơng pháp nghiên cứu .................................................................... 39 2.2.1. Thiết kế nghiên cứu .................................................................... 39 2.2.2. Cỡ mẫu và cách chọn mẫu .......................................................... 39 2.2.3. Sơ đồ thiết kế nghiên cứu ........................................................... 43 2.3. Nội dung nghiên cứu ........................................................................... 44 2.3.1. Nghiên cứu thực trạng nhiễm và một số yếu tố liên quan nhiễm nấm lang ben ở học sinh tại Hải Phòng ................................................ 44 2.3.2. Nghiên cứu xác định thành phần loài nấm lang ben ở học sinh tại Hải Phòng.............................................................................................. 44 2.3.3. Nghiên cứu can thiệp tại cộng đồng ........................................... 44 2.4. Vật liệu nghiên cứu ............................................................................. 44 2.4.1. Vật liệu cho xét nghiệm nấm trực tiếp và nuôi cấy .................... 44 2.4.2. Vật liệu cho nghiên cứu xác định thành phần loài nấm ............. 44 2.4.3. Vật liệu cho nghiên cứu can thiệp điều trị .................................. 45 2.4.4. Vật liệu cho nghiên cứu can thiệp truyền thông giáo dục sức khỏe ............................................................................................................... 46 2.5. Phƣơng pháp thu thập số liệu và kỹ thuật sử dụng trong nghiên cứu. 46 2.5.1. Khám lâm sàng ........................................................................... 46 2.5.2. Kỹ thuật xét nghiệm nấm trực tiếp ............................................. 46 2.5.3. Kỹ thuật nuôi cấy ....................................................................... 47 2.5.4. Kỹ thuật thực hiện phản ứng PCR - RFLP ................................. 48 2.5.5. Giải trình tự gen .......................................................................... 54 2.5.6. Kỹ thuật phỏng vấn cộng đồng ................................................... 55 2.5.7. Can thiệp tại cộng đồng .............................................................. 55 2.6. Các biến số và chỉ số nghiên cứu ........................................................ 57 2.6.1. Đặc điểm chung .......................................................................... 57 2.6.2. Đặc điểm bệnh lang ben ............................................................. 57 2.6.3. Kiến thức - thái độ - thực hành của học sinh về bệnh lang ben . 58 2.6.4. Các chỉ tiêu đánh giá ................................................................... 59 2.7. Các biện pháp khống chế sai số .......................................................... 59 2.8. Phƣơng pháp xử lý số liệu .................................................................. 60 2.9. Đạo đức trong nghiên cứu ................................................................... 60 CHƢƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ....................................................... 62 3.1. Thực trạng và một số yếu tố liên quan đến bệnh lang ben ở học sinh lứa tuổi 11 - 15 tại Hải Phòng năm 2016 ................................................... 62 3.1.1. Một số thông tin về đối tƣợng nghiên cứu.................................. 62 3.1.2. Thực trạng bệnh lang ben ở học sinh lứa tuổi 11 - 15 ................ 63 3.1.3. Kiến thức - thái độ - thực hành của học sinh về bệnh lang ben . 67 3.1.4. Một số yếu tố liên quan đến bệnh lang ben ở học sinh 11 - 15 tuổi ............................................................................................................... 70 3.2. Thành phần loài nấm Malassezia spp gây lang ben ........................... 75 3.2.1. Kết quả định danh các loài nấm bằng kỹ thuật PCR - RFLP ..... 75 3.2.2. Kết quả giải trình tự gen định danh các loài nấm lang ben ........ 83 3.3. Hiệu quả của các biện pháp can thiệp ................................................. 85 3.3.1. Hiệu quả điều trị ......................................................................... 85 3.3.2. Hiệu quả của các biện pháp truyền thông giáo dục sức khỏe ..... 91 CHƢƠNG 4: BÀN LUẬN .............................................................................. 95 4.1. Thực trạng và một số yếu tố liên quan đến bệnh lang ben ở học sinh lứa tuổi 11 - 15 tại Hải Phòng năm 2016 ................................................... 95 4.1.1. Thực trạng bệnh lang ben ở học sinh lứa tuổi 11 - 15 ................ 95 4.1.2. Một số yếu tố liên quan đến bệnh lang ben .............................. 105 4.2. Thành phần loài nấm Malassezia spp gây lang ben ......................... 108 4.2.1. Thành phần loài nấm Malassezia spp gây lang ben định danh bằng PCR - RFLP ............................................................................... 109 4.2.2. Thành phần loài nấm Malassezia spp định danh bằng phƣơng pháp giải trình tự ................................................................................. 116 4.3. Hiệu quả của các biện pháp can thiệp ............................................... 117 4.3.1. Hiệu quả điều trị ............................................................................. 117 4.3.2. Hiệu quả của các biện pháp truyền thông giáo dục sức khỏe ........ 125 KẾT LUẬN ................................................................................................... 128 KIẾN NGHỊ .................................................................................................. 130 TÍNH MỚI, TÍNH KHOA HỌC VÀ TÍNH THỰC TIỄN CỦA LUẬN ÁN DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Sự phân bố của các loài Malassezia spp trên ngƣời và động vật ..... 9 Bảng 1.2. Các bệnh ở ngƣời liên quan đến nấm men Malassezia spp và các loài thƣờng gặp nhất ................................................................................... 15 Bảng 1.3. Đặc tính sinh lý và sinh hóa của các loài Malassezia spp .............. 19 Bảng 1.4. Một số cây thuốc dùng điều trị bệnh lang ben theo kinh nghiệm dân gian ............................................................................................................ 32 Bảng 2.1. Đặc điểm khuẩn lạc nấm Malassezia spp trên môi trƣờng CHROMagar TM Malassezia ........................................................................ 48 Bảng 2.2. Kích thƣớc sản phẩm khuếch đại và các đoạn giới hạn sau khi phân cắt bằng enzyme giới hạn ........................................................................... 54 Bảng 3.1. Phân bố đối tƣợng nghiên cứu theo giới ....................................... 62 Bảng 3.2. Tỷ lệ bệnh lang ben ở học sinh lứa tuổi 11 - 15 theo địa dƣ ......... 64 Bảng 3.3. Tỷ lệ bệnh lang ben ở học sinh lứa tuổi 11 - 15 theo giới tính ..... 64 Bảng 3.4. Tỷ lệ bệnh lang ben theo tiền sử mắc bệnh .................................. 64 Bảng 3.5. Triệu chứng cơ năng của bệnh lang ben ........................................ 65 Bảng 3.6. Đặc điểm lâm sàng của bệnh lang ben .......................................... 66 Bảng 3.7. Thời gian mắc bệnh lang ben ........................................................ 66 Bảng 3.8. Kiến thức của học sinh về bệnh lang ben ....................................... 67 Bảng 3.9. Kiến thức của học sinh về điều trị và phòng bệnh lang ben ........... 68 Bảng 3.10. Thái độ của học sinh về bệnh lang ben......................................... 69 Bảng 3.11. Thực hành của học sinh phòng chống bệnh lang ben ................... 69 Bảng 3.12. Mối liên quan giữa bệnh lang ben với cơ địa của học sinh .......... 70 Bảng 3.13. Mối liên quan giữa bệnh lang ben với kiến thức về bệnh học bệnh lang ben của học sinh ................................................................................. 71 Bảng 3.14. Mối liên quan giữa bệnh lang ben với kiến thức về điều trị và phòng bệnh lang ben của học sinh ............................................................. 72 Bảng 3.15. Mối liên quan giữa bệnh lang ben với thái độ của học sinh ......... 72 Bảng 3.16. Mối liên quan giữa bệnh lang ben với yếu tố tắm ngay sau khi đi học về ......................................................................................................... 73 Bảng 3.17. Mối liên quan giữa bệnh lang ben với yếu tố dùng xà phòng, sữa tắm khi tắm ................................................................................................. 73 Bảng 3.18. Mối liên quan giữa bệnh lang ben với yếu tố giặt quần áo hàng ngày ............................................................................................................ 74 Bảng 3.19. Mối liên quan giữa bệnh lang ben với yếu tố mặc chung quần áo74 Bảng 3.20. Kích thƣớc sản phẩm PCR và sản phẩm cắt giới hạn bằng enzyme giới hạn ....................................................................................................... 80 Bảng 3.21. Đơn nhiễm và đa nhiễm các loài nấm định danh bằng PCR - RFLP .................................................................................................................... 81 Bảng 3.22. Thành phần loài nấm Malassezia spp định danh bằng PCR - RFLP theo vị trí tổn thƣơng .................................................................................. 82 Bảng 3.23. Thành phần loài nấm Malassezia spp định danh bằng PCR - RFLP theo giới tính .............................................................................................. 82 Bảng 3.24. Thành phần loài nấm Malassezia spp định danh bằng PCR - RFLP theo địa dƣ .................................................................................................. 83 Bảng 3.25. Kết quả giải trình tự gen ............................................................... 83 Bảng 3.26. Thông tin về học sinh tham gia điều trị ........................................ 85 Bảng 3.27. Kết quả nuôi cấy nấm trƣớc và sau điều trị theo địa dƣ .............. 85 Bảng 3.28. Kết quả nuôi cấy nấm trƣớc và sau điều trị theo giới tính .......... 86 Bảng 3.29. So sánh tổn thƣơng thay đổi màu sắc trên da trƣớc và sau điều trị theo địa dƣ ................................................................................................. 87 Bảng 3.30. So sánh tổn thƣơng thay đổi màu sắc trên da trƣớc và sau điều trị theo giới tính ............................................................................................. 88 Bảng 3.31. Kết quả điều trị sau 1 tháng theo địa dƣ ...................................... 88 Bảng 3.32. Kết quả điều trị sau 1 tháng theo giới tính .................................. 89 Bảng 3.33. Kết quả điều trị sau 1 tháng theo thời gian mắc bệnh ................. 89 Bảng 3.34. Tỷ lệ tái phát sau điều trị theo địa dƣ .......................................... 90 Bảng 3.35. Tỷ lệ tái phát sau điều trị theo giới .............................................. 90 Bảng 3.36. Thông tin về các nội dung truyền thông giáo dục sức khỏe áp dụng tại các địa điểm nghiên cứu ....................................................................... 91 Bảng 3.37. Kiến thức của học sinh về bệnh lang ben trƣớc và sau can thiệp . 92 Bảng 3.38. Thái độ của học sinh về bệnh lang ben trƣớc và sau can thiệp .... 93 Bảng 3.39. Thực hành của học sinh về bệnh lang ben .................................... 93 trƣớc và sau can thiệp ...................................................................................... 93 DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Cơ chế gây bệnh viêm da tiết bã ..................................................... 10 Hình 1.2. Hình ảnh tổn thƣơng viêm da tiết bã ............................................... 11 Hình 1.3. Hình ảnh tổn thƣơng viêm nang lông ............................................. 12 Hình 1.4. Hình ảnh tế bào nấm lang ben soi trên KHV vật kính 40x ............ 16 Hình 1.5. Hình ảnh khuẩn lạc nấm M. pachydermatis trên môi trƣờng CHROMagar TM Malassezia .............................................