Luận án Thực trạng và hiệu quả can thiệp nâng cao kiến thức và thực hành phòng bệnh ung thư cổ tử cung của phụ nữ tỉnh Bình Định

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ VIỆN VỆ SINH DỊCH TỄ TRUNG ƯƠNG -----------------*----------------- NGUYỄN THỊ NHƯ TÚ THỰC TRẠNG VÀ HIỆU QUẢ CAN THIỆP NÂNG CAO KIẾN THỨC VÀ THỰC HÀNH PHÒNG BỆNH UNG THƯ CỔ TỬ CUNG CỦA PHỤ NỮ TỈNH BÌNH ĐỊNH LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y TẾ CÔNG CỘNG HÀ NỘI - 2019 i BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ VIỆN VỆ SINH DỊCH TỄ TRUNG ƯƠNG -----------------*----------------- NGUYỄN THỊ NHƯ TÚ THỰC TRẠNG VÀ HIỆU QUẢ CAN THIỆP NÂNG CAO KIẾN THỨC VÀ THỰC HÀNH PHÒNG BỆNH UNG THƯ CỔ TỬ CUNG CỦA PHỤ NỮ TỈNH BÌNH ĐỊNH Chuyên ngành: Y TẾ CÔNG CỘNG Mã số: 62 72 03 01 LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y TẾ CÔNG CỘNG Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Phan Trọng Lân 2. PGS.TS. Ngô Văn Toàn HÀ NỘI - 2019 ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi và nhóm nghiên cứu đã thực hiện tại tỉnh Bình Định giai đoạn 2017-2018. Các số liệu và kết quả trình bày trong luận án là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ một công trình nghiên cứu nào khác. Tác giả luận án Nguyễn Thị Như Tú iii LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Ban Giám đốc, Phòng Đào tạo Sau đại học, Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương luôn tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận án. Tôi xin trân trọng bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Phan Trọng Lân và PGS.TS Ngô Văn Toàn, những người thầy có nhiều kiến thức, kinh nghiệm đã tận tình giảng dạy và hướng dẫn tôi trong suốt quá trình học tập, thực hiện đề tài cũng như hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám đốc Trung tâm Y tế huyện Vân Canh và Vĩnh Thạnh đã phối hợp tổ chức điều tra, thu thập số liệu của đề tài một cách chính xác và khoa học. Đặc biệt là Đội Bảo vệ sức khỏe bà mẹ trẻ em và Kế hoạch hóa gia đình huyện Vân Canh và Trạm Y tế, UBND và các tổ chức Đoàn thể của xã Canh Hòa đã phối hợp triển khai các hoạt động can thiệp trong suốt một năm qua để đề tài có thể triển khai và hoàn thành đảm bảo đúng tiến độ. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám đốc Sở Y tế Bình Định, Phòng Nghiệp vụ Y và các đồng nghiệp đã tạo điều kiện, quan tâm và động viên tôi hoàn thành luận án này. Đặc biệt, tôi xin chân thành cảm ơn chồng, con, cháu, anh chị em, bạn bè và những người thân trong gia đình đã hết lòng ủng hộ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập và là động lực giúp tôi vượt qua những khó khăn để đạt được kết quả khoá học và hoàn thành luận án./. Hà nội, ngày 01 tháng 3 năm 2019 Nghiên cứu sinh Nguyễn Thị Như Tú iv MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa ................................................................................................................ i Lời cam đoan ................................................................................................................. ii Lời cảm ơn .................................................................................................................... iii Mục lục .......................................................................................................................... iv Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt ......................................................................... x Danh mục các bảng ....................................................................................................... xii Danh mục các hình vẽ, đồ thị ........................................................................................ xv ĐẶT VẤN ĐỀ .............................................................................................................. 1 CHƯƠNG 1 - TỔNG QUAN TÀI LIỆU ................................................................... 3 1.1. Dịch tễ học ung thư cổ tử cung .............................................................................. 3 1.1.1. Khái niệm ung thư cổ tử cung và sự phát triển của ung thư cổ tử cung ............. 3 1.1.2. Gánh nặng ung thư cổ tử cung ............................................................................ 4 1.1.2.1. Trên thế giới ..................................................................................................... 4 1.1.2.2. Tại Việt Nam .................................................................................................... 5 1.1.3. Nguyên nhân và các yếu tố nguy cơ gây ung thư cổ tử cung ............................. 6 1.1.3.1 Vi rút gây u nhú ở người: Căn nguyên của ung thư cổ tử cung ........................ 6 1.1.3.2 Các yếu tố nguy cơ của ung thư cổ tử cung ...................................................... 7 1.2. Chương trình dự phòng và kiểm soát ung thư cổ tử cung ...................................... 11 1.2.1. Các phương pháp dự phòng và kiểm soát UTCTC ............................................. 11 1.2.2. Các phương pháp sàng lọc, phát hiện sớm ung thư cổ tử cung .......................... 11 1.3. Thực trạng kiến thức và thực hành phòng ung thư cổ tử cung của phụ nữ ............ 13 1.3.1. Thực trạng kiến thức phòng ung thư cổ tử cung ................................................. 13 1.3.1.1. Kiến thức chung về ung thư cổ tử cung ........................................................... 13 1.3.1.2. Kiến thức về sàng lọc phát hiện sớm ung thư cổ tử cung ................................ 17 v 1.3.1.3. Kiến thức về nhiễm vi rút HPV và tiêm vắc xin phòng ung thư cổ tử cung .... 20 1.3.2. Thực trạng thực hành phòng chống ung thư cổ tử cung ..................................... 23 1.3.2.1. Thực hành sàng lọc phát hiện sớm ung thư cổ tử cung .................................... . 23 1.3.2.2. Thực hành tiêm vắc xin HPV phòng ngừa ung thư cổ tử cung ........................ 24 1.3.2.3. Thực hành tình dục an toàn để phòng tránh ung thư cổ tử cung ...................... 25 1.3.3. Nhóm yếu tố liên quan đến kiến thức, thực hành phòng ung thư cổ tử cung ..... 26 1.3.3.1. Nhóm yếu tố cá nhân........................................................................................ 26 1.3.3.2 Nhóm yếu tố liên quan đến cộng đồng ............................................................. 28 1.3.3.3. Nhóm yếu tố liên quan đến hệ thống y tế ........................................................ 29 1.4. Chương trình can thiệp dự phòng và kiểm soát ung thư cổ tử cung ...................... 31 1.4.1. Mô hình niềm tin sức khỏe .................................................................................. 31 1.4.1.1. Lý thuyết về mô hình niềm tin sức khỏe .......................................................... 31 1.4.1.2. Áp dụng mô hình niềm tin sức khỏe vào các dịch vụ phòng UTCTC ............. 32 1.4.2. Biện pháp và hiệu quả can thiệp dự phòng, kiểm soát ung thư cổ tử cung ........ 33 1.4.2.1. Biện pháp và hiệu quả can thiệp để tăng tỷ lệ tham dự sàng lọc của phụ nữ .. 33 1.4.2.2. Biện pháp và hiệu quả can thiệp để tăng tỷ lệ tiêm vắc xin HPV .................... 35 CHƯƠNG 2 - ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...................... 38 2.1. Nghiên cứu mô tả cắt ngang ................................................................................... 38 2.1.1. Đối tượng nghiên cứu.......................................................................................... 38 2.1.2. Thời gian và địa điểm nghiên cứu ....................................................................... 38 2.1.2.1 Thời gian ........................................................................................................... 38 2.1.2.2. Địa điểm ........................................................................................................... 38 2.1.3. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................... 40 2.1.3.1. Thiết kế nghiên cứu .......................................................................................... 40 2.1.3.2 Cỡ mẫu nghiên cứu ........................................................................................... 40 2.1.3.3. Phương pháp chọn mẫu nghiên cứu ................................................................. 40 vi 2.1.3.4. Nội dung nghiên cứu ........................................................................................ 41 2.1.3.5. Kỹ thuật thu thập thông tin và bộ công cụ thu thập dùng trong nghiên cứu .... 42 2.1.3.6. Tổ chức và quá trình thực hiện điều tra ........................................................... 42 2.1.3.7. Quy ước điểm số, cách tính điểm và phân loại kiến thức ................................ 44 2.2. Nghiên cứu can thiệp.............................................................................................. 45 2.2.1. Đối tượng nghiên cứu......................................................................................... 45 2.2.1.1. Đối tượng nghiên cứu phía sử dụng dịch vụ y tế ............................................ 45 2.2.1.2. Đối tượng nghiên cứu bên cung cấp dịch vụ y tế............................................ 45 2.2.2. Thời gian và địa điểm nghiên cứu ....................................................................... 45 2.2.2.1. Thời gian nghiên cứu ....................................................................................... 45 2.2.2.2. Địa điểm nghiên cứu ........................................................................................ 45 2.2.3. Thiết kế nghiên cứu ............................................................................................. 46 2.2.4. Cỡ mẫu ............................................................................................................... 47 2.2.4.1. Cỡ mẫu cho nghiên cứu định lượng ................................................................. 47 2.2.4.2. Cỡ mẫu nghiên cứu định đính .......................................................................... 47 2.2.5. Phương pháp chọn mẫu nghiên cứu .................................................................... 47 2.2.5.1. Chọn mẫu nghiên cứu định lượng .................................................................... 47 2.2.5.2. Chọn mẫu nghiên cứu định tính ....................................................................... 48 2.2.6. Hoạt động can thiệp tại xã Canh Hòa ................................................................. 48 2.2.6.1. Cơ sở xây dựng nội dung Mô hình nghiên cứu can thiệp tại Canh Hòa .......... 48 2.2.6.2. Những hoạt động can thiệp đã triển khai tại xã Canh Hòa .............................. 50 2.2.7. Điều tra trước và sau can thiệp............................................................................ 57 2.2.8. Biến số và chỉ số đánh giá hiệu quả can thiệp .................................................... 57 2.2.9. Cách đánh giá hiệu quả can thiệp ....................................................................... 57 2.3. Sai số và các biện pháp khống chế sai số ............................................................... 58 2.4. Phương pháp quản lý, xử lý và phân tích số liệu ................................................... 59 2.5. Đạo đức của nghiên cứu ......................................................................................... 59 vii CHƯƠNG 3 - KẾT QUẢ ............................................................................................ 60 3.1. Thực trạng và một số yếu tố liên quan đến kiến thức và thực hành phòng ung thư cổ tử cung của phụ nữ 15 - 49 tại tỉnh Bình Định năm 2017................................. 60 3.1.1. Thực trạng kiến thức và thực hành phòng ung thư cổ tử cung .......................... 60 3.1.1.1. Thông tin chung về đối tượng nghiên cứu ....................................................... 60 3.1.1.2. Kiến thức của phụ nữ (15-49) tuổi về ung thư cổ tử cung ............................... 62 3.1.1.3. Thực hành của phụ nữ (15-49) tuổi về phòng ngừa ung thư cổ tử cung .......... 67 3.1.1.4. Tiếp cận thông tin và nguồn cung cấp thông tin về ung thư cổ tử cung .......... 67 3.2. Một số yếu tố liên quan đến kiến thức và thực hành phòng ung thư cổ tử cung của phụ nữ 15 - 49 tại tỉnh Bình Định năm 2017 .......................................................... 69 3.2.1. Mối liên quan giữa một số yếu tố và kiến thức của phụ nữ (15-49) tuổi về phòng ung thư cổ tử cung ............................................................................................. 69 3.2.2. Mối liên quan giữa một số yếu tố và thực hành về phòng ngừa ung thư cổ tử cung của phụ nữ (15-49) tuổi ........................................................................................ 75 3.2. Hiệu quả sau một năm can thiệp nâng cao kiến thức, thực hành dự phòng và kiểm soát ung thư cổ tử cung ở phụ nữ 15 – 49 tuổi bằng truyền thông và cải thiện cung cấp dịch vụ tại một xã miền núi tỉnh Bình Định .................................................. 80 3.2.1. Mô tả đặc điểm của mẫu nghiên cứu .................................................................. 80 3.2.2. Kiến thức và thực hành của phụ nữ trong độ tuổi (15-49 tuổi) về dự phòng và kiểm soát ung thư cổ tử cung sau một năm triển khai hoạt động can thiệp ............. 83 3.2.2.1. Kiến thức của phụ nữ về ung thư cổ tử cung ................................................... 83 3.2.2.2. Thực hành của phụ nữ về phòng ngừa ung thư cổ tử cung .............................. 92 CHƯƠNG 4 - BÀN LUẬN ......................................................................................... 97 4.1. Thực trạng và một số yếu tố liên quan đến kiến thức và thực hành phòng ung thư cổ tử cung của phụ nữ 15 - 49 tại tỉnh Bình Định năm 2017.................................. 97 4.1.1. Thưc trạng kiến thức phòng ung thư cổ tử cung của phụ nữ 15 – 49 tuổi tại tỉnh Bình Định ............................................................................................................... 97 viii 4.1.1.1. Thực trạng kiến thức về ung thư cổ tử cung, nhiễm HPV và tiêm vắc xin HPV phòng ung thư cổ tử cung của phụ nữ 15 – 49 tuổi tại tỉnh Bình Định ............... 97 4.1.1.2. Thực trạng kiến thức về nhiễm HPV và tiêm vắc xin HPV phòng ung thư cổ tử cung của phụ nữ 15 – 49 tuổi tại tỉnh Bình Định ................................................. 101 4.1.2. Thực trạng thực hành phòng ung thư cổ tử cung của phụ nữ 15 – 49 tuổi tại tỉnh Bình Định ............................................................................................................... 104 4.1.2.1. Thực trạng khám sàng lọc phát hiện sớm ung thư cổ tử cung của phụ nữ 15– 49 tuổi tại tỉnh Bình Định....................................................................................... 104 4.1.2.2. Thực trạng tiêm vắc xin HPV phòng ung thư cổ tử cung của phụ nữ 15 – 49 tuổi tại tỉnh Bình Định .............................................................................................. 108 4.1.2.3. Thực trạng kiến thức và thực hành của phụ nữ 15 – 49 tuổi tại tỉnh Bình Định về các hành vi làm tăng nguy cơ ung thư cổ tử cung ........................................... 112 4.1.3. Một số yếu tố liên quan đến kiến thức và thực hành phòng bệnh ung thư cổ tử cung ở phụ nữ tỉnh Bình Định .................................................................................. . 114 4.2.1. Một số yếu tố liên quan đến kiến thức phòng ung thư cổ tử cung của phụ nữ (15-49) tuổi tại tỉnh Bình Định...................................................................................... 114 4.1.3.2. Một số yếu tố liên quan đến thực hành phòng ung thư cổ tử cung của phụ nữ (15-49) tuổi tại tỉnh Bình Định ................................................................................ 116 4.2. Hiệu quả của Chương trình truyền thông và sàng lọc phát hiện sớm ung thư cổ tử cung bằng VIA dựa vào y tế xã ................................................................................ 119 4.2.1. Tính phù hợp của Chương trình can thiệp trên cơ sở dữ liệu thu được từ kết quả nghiên cứu ngang và điều tra ban đầu trước can thiệp tại xã Canh Hòa ................ 119 4.2.2. Các hoạt động đã triển khai trong Chương trình can thiệp tại xã Canh Hòa ...... 121 4.2.3. Hiệu quả của Chương trình đối với việc nâng cao hiểu biết về ung thư cổ tử cung của phụ nữ tại xã Canh Hòa ................................................................................. 124 4.2.3.1. Hiệu quả của Chương trình đối với việc nâng cao hiểu biết về ung thư cổ tử cung của phụ nữ tại xã Canh Hòa ............................................................................. 124 ix 4.2.3.2. Hiệu quả của Chương trình đối với việc nâng cao khả năng cung cấp dịch vụ sàng lọc UTCTC bằng test VIA ............................................................................... 125 4.2.3.3. Hiệu quả của Chương trình đối với việc nâng cao kiến thức và thực hành tiêm vắc xin HPV của phụ nữ (15-49) tuổi tỉnh Bình Định .......................................... 127 4.2.4. Tính mới và tính bền vững của Chương trình can thiệp tại xã Canh Hòa .......... 130 4.2.5. Khả năng nhân rộng và yêu cầu đảm bảo cho nhân rộng Chương trình ............. 132 4.2.6. Những khó khăn khi triển khai thực hiện nghiên cứu ......................................... 133 4.2.7. Hạn chế của nghiên cứu và cách khắc phục ........................................................ 134 KẾT LUẬN .................................................................................................................. 135 KHUYẾN NGHỊ .......................................................................................................... 136 DANH SÁCH CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU ĐÃ CÔNG BỐ TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC x DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT ADN Acid Deoxyribonucleic ASR Age Standard Rate (Tỷ lệ chuẩn theo tuổi) BPSD BVBMTE KHHGĐ Bộ phận sinh dục Bảo vệ bà mẹ trẻ em Kế hoạch hóa gia đình CBYT Cán bộ y tế CSSKSS Chăm sóc sức khỏe sinh sản CTC Cổ tử cung HGĐ Hộ gia đình HPV Human Papilloma Virus (vi rút sinh u nhú ở người) HQCT Hiệu quả can thiệp HSV-2 Herpes Simplex Virus typ 2 ICC Ung thư cổ tử cung xâm lấn KSL Khám sàng lọc NC Nhóm chứng NCT Pap Nhóm can thiệp Pap Smear (Xét nghiệm tế bào học) PN Phụ nữ PVS Phỏng vấn sâu QHTD Quan hệ tình dục SCT Sau can thiệp SL Số lượng STD Sexually Transmitted Disease (Bệnh lây truyền qua đường tình dục) TCT Trước can thiệp xi TCYTTG World Health Organization (Tổ chức Y tế thế giới) TLN TTYT TYT Thảo luận nhóm Trung tâm Y tế Trạm Y tế UTCTC Ung thư cổ tử cung VIA Visual Inspection with Acetic acid (Quan sát cổ tử cung với axit axetic) xii xiii DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 3.1. Phân bố một số đặc điểm dân số học của phụ nữ 15-49 tuổi .............................. 60 Bảng 3.2. Phân bố phơi nhiễm với một số nguy cơ gây ung thư cổ tử cung của phụ nữ 15-49 ................................................................................................. 61 Bảng 3.3. Kiến thức về yếu tố nguy cơ gây ung thư cổ tử cung ........................................ 62 Bảng 3.4. Kiến thức về dấu hiệu nghi ngờ mắc ung thư cổ tử cung .................................. 63 Bảng 3.5. Kiến thức về cách phát hiện sớm ung thư cổ tử cung ......................................... 63 Bảng 3.6. Kiến thức về biện pháp phòng ung thư cổ tử cung ............................................. 64 Bảng 3.7. Kiến thức về khả năng phòng và điều trị về ung thư cổ tử cung ........................ 65 Bảng 3.8. Kiến thức về nhiễm HPV và tiêm vắc xin HPV .................................................. 65 Bảng 3.9. Nguồn cung cấp thông tin về ung thư cổ tử cung mà phụ nữ mong muốn nhận và đã được nhận trên thực tế .................................................. 68 Bảng 3.10. Mối liên quan giữa kiến thức phòng ung thư cổ tử cung của phụ nữ (15-49) tuổi và các loại nguồn cung cấp thông tin ..............