Luận án Tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp trong dạy học địa lí 12 trung học phổ thông theo định hướng phát triển năng lực

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI TRẦN XUÂN TIẾP TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOÀI GIỜ LÊN LỚP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC Chuyên ngành : LL&PPDH Bộ môn Địa Lí Mã số : 62.14.01.11 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS Nguyễn Đức Vũ 2. PGS.TS Trần Đức Tuấn HÀ NỘI – 2017 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả, số liệu đƣợc trình bày trong luận án là trung thực và chƣa đƣợc công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, ngày 20 tháng 11 năm 2017 Tác giả luận án Trần Xuân Tiếp ii LỜI CẢM ƠN Luận án này được hoàn thành tại Bộ môn phương pháp dạy học môn Địa lí, Khoa Địa lí, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc đến quý Thầy giáo hướng dẫn khoa học PGS.TS. Nguyễn Đức Vũ và PGS.TS. Trần Đức Tuấn đã tận tâm giúp đỡ, hướng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu, thực hiện luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể Bộ môn phương pháp dạy học môn Địa lí, Khoa Địa lí, Phòng Sau đại học, Ban Giám hiệu Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, đã tạo mọi điều kiện cho tôi học tập,nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám đốc Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Đồng Nai nơi tôi công tác, đã giúp đỡ và tạo mọi điều kiện để tôi hoàn thành luận án này. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, quý Thầy (Cô) và các em học sinh nơi tôi điều tra, phỏng vấn, lấy số liệu và thực nghiệm sư phạm đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành luận án. Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn các thành viên trong gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Hà Nội, ngày 20 tháng 11 năm 2017 Tác giả luận án Trần Xuân Tiếp iii MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 1. Lý do chọn đề tài ..................................................................................................... 1 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................... 2 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 3 4. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ................................................................................. 4 5. Quan điểm và phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................... 12 6. Giả thuyết nghiên cứu ........................................................................................... 15 7. Những đóng góp mới của luận án ......................................................................... 16 8. Cấu trúc luận án .................................................................................................... 16 PHẦN NỘI DUNG .................................................................................................. 17 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOÀI GIỜ LÊN LỚP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC......................... 17 1.1. SỰ CẦN THIẾT PHẢI ĐỔI MỚI CÁC HOẠT ĐỘNG NGOÀI GIỜ LÊN LỚP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ..................................... 17 1.2. QUAN NIỆM VỀ TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOÀI GIỜ LÊN LỚP TRONG NHÀ TRƢỜNG PHỔ THÔNG THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ..................................................................................................... 19 1.2.1. Quan niệm về tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp trong trƣờng phổ thông .... 19 1.2.2. Tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp theo định hƣớng phát triển năng lực .... 24 1.3. QUAN NIỆM VỀ TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOÀI GIỜ LÊN LỚP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ TRONG TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG. ........................................ 27 1.3.1. Khái niệm tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp trong dạy Địa lí trong nhà trƣờng phổ thông ....................................................................................................... 27 1.3.2. Mục tiêu tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp trong dạy học Địa lí Trung học phổ thông ................................................................................................................... 29 1.3.3. Xác định nội dung hoạt động ngoài giờ lên lớp trong dạy học Địa lí Trung học phổ thông ............................................................................................................ 31 iv 1.3.4. Các hình thức tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp trong dạy học Địa lí Trung học phổ thông ............................................................................................................ 33 1.3.5. Các đặc trƣng của tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp trong dạy học Địa lí Trung học phổ thông ................................................................................................. 35 1.4. CÁC YẾU TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN VẤN ĐỀ TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOÀI GIỜ LÊN LỚP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG .......... 36 1.4.1. Định hƣớng và yêu cầu đổi mới mục tiêu chƣơng trình Địa lí 12 Trung học phổ thông ................................................................................................................... 36 1.4.2. Đặc trƣng nội dung của chƣơng trình môn Địa lí 12 Trung học phổ thông ... 37 1.4.3. Đặc điểm tâm lí lứa tuổi và đặc điểm hoạt động học tập của học sinh lớp 12 ........................................................................................................... 39 1.4.4. Các yếu tố khác ảnh hƣởng đến tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp trong dạy học Địa lí 12 .............................................................................................................. 41 1.5. THỰC TRẠNG TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOÀI GIỜ LÊN LỚP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ......................... 42 1.5.1. Khảo sát điều tra về việc tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp trong dạy học Địa lí 12 Trung học phổ thông .................................................................................. 42 1.5.2. Kết quả khảo sát về nhận thức của giáo viên và học sinh về vấn đề tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp trong dạy học Địa lí 12 Trung học phổ thông ........................................... 43 1.5.3. Kết quả khảo sát về tình hình tổ chức các hoạt động ngoài giờ lên lớp trong dạy học Địa lí 12 các trƣờng Trung học phổ thông .................................................. 46 1.5.4. Các điều kiện thuận lợi và khó khăn trong tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp Địa lí lớp 12 ở các trƣờng Trung học phổ thông ....................................................... 48 TIỂU KẾT CHƢƠNG 1 ......................................................................................... 50 CHƢƠNG 2. CÁCH THỨC TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOÀI GIỜ LÊN LỚP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ............................................................................................................. 51 2.1. MỤC TIÊU TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOÀI GIỜ LÊN LỚP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC .................... 51 v 2.1.1. Mục tiêu tổng quát .......................................................................................... 51 2.1.2. Mục tiêu cụ thể ................................................................................................ 53 2.2. CÁC NGUYÊN TẮC CỦA VIỆC TỔ CHỨC CÁC HOẠT ĐỘNG NGOÀI GIỜ LÊN LỚP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ................................................................................................. 55 2.2.1. Nguyên tắc đảm bảo tăng cƣờng các hoạt động học tập và hoạt động trải nghiệm sáng tạo nhằm phát triển các năng lực cần thiết cho học sinh ..................... 55 2.2.2. Nguyên tắc đảm bảo tính tích hợp trong mục tiêu, nội dung các hoạt động ngoài giờ lên lớp Địa lí 12 ......................................................................................... 55 2.2.3. Nguyên tắc đảm bảo thầy là ngƣời thiết kế trò là ngƣời thi công ................... 56 2.2.4. Nguyên tắc đảm bảo tính cân đối của việc tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp trong chƣơng trình môn Địa lí 12. ............................................................................. 56 2.3. QUY TRÌNH TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOÀI GIỜ LÊN LỚP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC .......... 56 2.3.1. Quan điểm thiết kế và tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp trong dạy học Địa 12 Trung học phổ thông ............................................................................................ 56 2.3.2. Quy trình tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp trong dạy học Địa lí 12 Trung học phổ thông ............................................................................................................ 58 2.3.3. Mẫu kế hoạch tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp trong dạy học Địa lí 12 theo định hƣớng phát triển năng lực ......................................................................... 66 2.4. THIẾT KẾ MỘT SỐ HOẠT ĐỘNG NGOÀI GIỜ LÊN LỚP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC .................... 68 2.4.1. Tổ chức khảo sát điều tra địa phƣơng theo chủ đề.......................................... 68 2.4.2. Tổ chức hoạt động tham quan trong dạy học Địa lí 12 theo định hƣớng phát triển năng lực ............................................................................................................. 80 2.4.3. Tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp trong dạy học Địa lí 12 với sự hỗ trợ của Website ...................................................................................................................... 90 2.4.4. Tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp trong dạy học Địa lí 12 với sự hỗ trợ mạng xã hội Facebook ............................................................................................ 103 TIỂU KẾT CHƢƠNG 2 ....................................................................................... 116 vi CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM 3.1. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ............................................................................... 118 3.1. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ......................... 118 3.1.1. Mục đích thực nghiệm sƣ phạm .................................................................... 118 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sƣ phạm ................................................................... 118 3.2. CÁC NGUYÊN TẮC TỔ CHỨC THỰC NGHIỆM ....................................... 118 3.3. NỘI DUNG THỰC NGHIỆM ......................................................................... 119 3.4. TỔ CHỨC THỰC NGHIỆM ........................................................................... 119 3.4. 1. Đối tƣợng tham gia, địa bàn và thời gian thực nghiệm ................................ 119 3.4.2. Phƣơng pháp đánh giá kết quả thực nghiệm ................................................. 120 3.5. CÁC THỰC NGHIỆM CƠ BẢN .................................................................... 122 3.5.1. Thực nghiệm số 1: Tổ chức KSĐT địa phƣơng theo chủ đề ........................ 122 3.5.2. Thực nghiệm số 2: Tổ chức hoạt động tham quan trong dạy học Địa lí 12 theo định hƣớng phát triển năng lực. .............................................................................. 128 3.5.3. Thực nghiệm số 3: Tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp trong dạy học Địa lí 12 với sự hỗ trợ của Website ................................................................................... 134 3.5.4. Thực nghiệm số 4: Tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp trong dạy học Địa lí 12 với sự hỗ trợ mạng xã hội Facebook. ................................................................. 141 TIỂU KẾT CHƢƠNG 3 ....................................................................................... 147 PHẦN KẾT LUẬN ................................................................................................ 148 CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC vii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ BĐKH CNTT ĐC ĐLĐP GV KN KSĐT HS HĐNK HĐNGLL NGLL NNK NL TN THPT Tp Biến đổi khí hậu Công nghệ thông tin Đối chứng Địa lí địa phƣơng Giáo viên Kỹ năng Khảo sát điều tra Học sinh Hoạt động ngoại khóa Hoạt động ngoài giờ lên lớp Ngoài giờ lên lớp Những ngƣời khác Năng lực Thực nghiệm Trung học phổ thông Thành phố viii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Kết quả khảo sát về nhận thức của GV về sự cần thiết của việc tổ chức các HĐNGLL Địa lí 12 .............................................................. 43 Bảng 1.2 Kết quả khảo sát về sở thích của HS khi tham thực hiện các HĐNGLL Địa lí 12 ............................................................................. 45 Bảng 1.3. Kết quả khảo sát tình hình tổ chức HĐNGLL trong dạy học Địa lí lớp 12 THPT của GV .......................................................................... 46 Bảng 2.1. Một số NL chung cần hình thành và phát triển cho HS trong tổ chức HĐNGLL Địa lí lớp 12 THPT ................................................... 51 Bảng 2.2. Một số năng lực chuyên biệt cần hình thành và phát triển cho HS trong tổ chức HĐNGLL Địa lí lớp 12 THPT ...................................... 52 Bảng 2.3. Mức độ cần đạt về các KN học tập của HS trong tổ chức HĐNGLL môn Địa lí lớp 12 ............................................................... 54 Bảng 2.4. Nội dung và công cụ đánh giá kết quả thực hiện HĐNGLL Địa lí 12 THPT của HS ................................................................................. 61 Bảng 2.5. Cách cho điểm và xếp loại đánh giá theo các mức độ của các tiêu chí HS đạt đƣợc trong Rubric đƣợc thiết kế trong luận án ................. 62 Bảng 2.6. Mẫu Rubric đánh giá quá trình thực hiện HĐNGLL Địa lí 12 ........... 62 Bảng 2.7. Mẫu Rubric đánh giá sản phẩm HĐNGLL Địa lí 12 .......................... 63 Bảng 2.8. Mẫu Rubric đánh giá năng lực giải quyết vấn đề ................................ 63 Bảng 2.9. Mẫu Rubric đánh giá năng lực tự học ................................................. 64 Bảng 2.10. Mẫu Rubric đánh giá NL học tập, tự học với sự hỗ trợ của hệ thống CNTT và truyền thông .............................................................. 64 Bảng 2.11. Mẫu Rubric đánh giá năng lực học tập tại thực địa ............................ 65 Bảng 2.12. Mẫu Rubric đánh giá năng lực sử dụng bản đồ ................................... 65 Bảng 2.13. Mẫu Rubric đánh giá năng lực sử dụng số liệu thống kê .................... 66 Bảng 2.14. Rubric đánh giá quá trình hoạt động KSĐT địa lí địa phƣơng theo chủ đề .................................................................................................. 73 ix Bảng 2.16. Rubric đánh giá NL giải quyết vấn đề của HS trong hoạt động KSĐT địa phƣơng theo chủ đề. ........................................................... 74 Bảng 2.17. Rubric đánh giá NL học tập tại thực địa của HS khi thực hiện KSĐT địa phƣơng theo chủ đề ............................................................ 74 Bảng 2.18. Rubric đánh giá quá trình hoạt động tham quan ................................. 83 Bảng 2.19. Rubric đánh giá phẩm hoạt động tham quan của HS .......................... 84 Bảng 2.20. Rubric đánh giá NL tự học của HS trong quá trình thực hiện hoạt động tham quan ................................................................................... 84 Bảng 2.21. Mẫu Rubric đánh giá NL học tập tại thực địa của HS trong hoạt động tham quan. .................................................................................. 85 Bảng 2.22. Rubric đánh giá quá trình HĐNGLL Địa lí 12 của HS học tập với sự hỗ trợ củaWebsite ........................................................................... 95 Bảng 2.23. Rubric đánh giá sản phẩm HĐNGLL Địa lí 12 của HS với sự hỗ trợ của Website .................................................................................... 96 Bảng 2.25. Mẫu Rubric đánh giá NL học tập, tự học với sự hỗ trợ của các hệ thống ứng dụng CNTT và truyền thông của HS ................................. 97 Bảng 2.26. Rubric đánh giá quá trình học tập với sự hỗ trợ của mạng xã hội Facebook của HS ............................................................................... 108 Bảng 2.27. Rubric đánh giá sản phẩm HĐNGLL của HS khi học tập trên mạng xã hội Facebook ....................................................................... 109 Bảng 2.28. Rubric đánh giá NL tự học của HS khi tham gia các HĐNGLL Địa lí 12 trên mạng xã hội Facebook ................................................ 109 Bảng 2.29. Rubric đánh giá NL học tập, tự học với sự hỗ trợ của các hệ thống ứng dụng CNTT và truyền thông của HS khi học tập trên mạng xã hội Facebook ............................................................................................ 110 Bảng 3.2. Bảng tiêu chí Cohen để đánh giá mức độ ảnh hƣởng (ES) của hoạt động TN ............................................................................................. 121 Bảng 3.3. Kết quả đánh giá NL giải quyết vấn đề của HS lớp TN 12C3 .......... 123 x Bảng 3.4. Tổng hợp kết quả đánh giá NL giải quyết vấn đề của 2 lớp TN 12C3 và ĐC 12C2 trƣờng THPT Võ Trƣờng Toản, huyện Cẩm Mỹ, tỉnh Đồng Nai ............................................................................ 124 Bảng 3.5. Kết quả đánh giá NL học tập tại thực địa của HS lớp TN 12C3 ................ 125 Bảng 3.6. Tổng hợp kết quả đánh giá NL học tập tại thực địa của lớp TN 12C3 và ĐC 12C2 trƣờng THPT Võ Trƣờng Toản, huyện Cẩm Mỹ, tỉnh Đồng Nai ............................................................................ 125 Bảng 3.7. Tầng số điểm của lớp TN 12C3 và ĐC 12C2 trƣờng THPT Võ Trƣờng Toản, huyện Cẩm Mỹ, tỉnh Đồng Nai .................................. 126 Bảng 3.8. Tầng suất hội tụ lùi (%) điểm của lớp TN 12C3 và lớp ĐC 12C2 trƣờng THPT Võ Trƣờng Toản, huyện Cẩm Mỹ, tỉnh Đồng Nai ..... 126 Bảng 3.9. So sánh điểm trung bình và các thông số thống kê của lớp TN 12C3 và lớp ĐC 12C2 trƣờng THPT Võ Trƣờng Toản, huyện Cẩm Mỹ, tỉnh Đồng Nai ..................................................................................... 127 Bảng 3.10. Kết quả đánh giá NL tự học của HS lớp TN 12A1 ........................... 130 Bảng 3.11. Tổng hợp kết quả đánh giá NL tự học của lớp TN 12A1 và lớp ĐC 12A4 trƣờng THPT Cẩm Mỹ, huyện Cẩm Mỹ, tỉnh Đồng Nai .. 130 Bảng 3.12. Kết quả đánh giá NL học tập tại thực địa của lớp TN 12A1 ............. 131 Bảng 3.13. Tổng hợp kết quả đánh giá NL học tập tại thực địa của lớp TN 12A1 và lớp ĐC 12A4 trƣờng THPT Cẩm Mỹ, huyện Cẩm Mỹ, tỉnh Đồng Nai .................................................................................... 131 Bảng 3.14. Tầng số điểm của lớp TN 12A1 và lớp ĐC 12A4 trƣờng THPT Cẩm Mỹ, huyện Cẩm Mỹ, tỉnh Đồng Nai ......................................... 132 Bảng 3.15. Tầng suất hội tụ lùi (%) điểm của lớp TN 12A1 và lớp ĐC 12A4 trƣờng THPT Cẩm Mỹ, huyện Cẩm Mỹ, tỉnh Đồng Nai ......................... 132 Bảng 3.16. So sánh điểm trung bình và các thông số thống kê của lớp TN 12A1 và lớp ĐC 12A4 trƣờng THPT Cẩm Mỹ, huyện Cẩm Mỹ, tỉnh Đồng Nai .................................................................................... 133 xi Bảng 3.17. Kết quả đánh giá NL tự học của học sinh lớp TN 12A8 của Trƣờng THPT Lê Hồng Phong, thành phố Biên Hòa. ...................... 136 Bảng 3.19. Kết quả đánh giá NL học tập, tự học với sự hỗ trợ của các hệ thống ứng dụng CNTT của lớp TN 12A8 ......................................... 137 Bảng 3.20. Tổng hợp kết quả