Luận án Tổ chức không gian công cộng khu vực nội đô lịch sử Thành phố Hà Nội theo hướng biến đổi linh hoạt đa chức năng

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC XÂY DỰNG HÀ NỘI ________________________ NGUYỄN HẢI VÂN HIỀN TỔ CHỨC KHÔNG GIAN CÔNG CỘNG KHU VỰC NỘI ĐÔ LỊCH SỬ THÀNH PHỐ HÀ NỘI THEO HƯỚNG BIẾN ĐỔI LINH HOẠT ĐA CHỨC NĂNG Chuyên ngành: Quy hoạch Vùng và Đô thị Mã số: 9580105 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Cán bộ hướng dẫn Hà Nội – Năm 2024 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC XÂY DỰNG HÀ NỘI ________________________________ TỔ CHỨC KHÔNG GIAN CÔNG CỘNG KHU VỰC NỘI ĐÔ LỊCH SỬ THÀNH PHỐ HÀ NỘI THEO HƯỚNG BIẾN ĐỔI LINH HOẠT ĐA CHỨC NĂNG Chuyên ngành: Quy hoạch Vùng và Đô thị Mã số: 9580105 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Cán bộ hướng dẫn GS.TS.KTS DOÃN MINH KHÔI Hà Nội – Năm 2024 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và tài liệu nghiên cứu nêu trong luận án là trung thực. Các đề xuất mới của luận án chưa từng được ai công bố trong bất cứ công trình khoa học nào khác. Hà Nội, năm 2024 Tác giả luận án LỜI CẢM ƠN Tôi xin được gửi lời cảm ơn sâu sắc tới Trường Đại học Xây dựng Hà Nội, Phòng Quản lý Đào tạo, Khoa Kiến trúc Quy hoạch, và các thầy giáo, cô giáo. Đặc biệt cảm ơn thầy giáo GS.TS.KTS. Doãn Minh Khôi đã tận tâm hướng dẫn, tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập và hoàn thành luận án tiến sĩ. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới Bộ môn Quy hoạch, thầy giáo PGS.TS.KTS. Phạm Hùng Cường, cô giáo TS.KTS Lê Quỳnh Chi, các cơ quan chuyên môn, các nhà khoa học, các đồng nghiệp và bạn bè, những người thân trong gia đình đã hết sức giúp đỡ, động viên và chia sẻ để tôi có thể hoàn thành luận án. Hà Nội, năm 2024 Tác giả luận án i MỤC LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT..................................................................... iv DANH MỤC HÌNH ẢNH ......................................................................................... v DANH MỤC BẢNG BIỂU .................................................................................... vii DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ ................................................................................... viii MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TỔ CHỨC KHÔNG GIAN CÔNG CỘNG KHU VỰC NỘI ĐÔ LỊCH SỬ Ở CÁC NƯỚC TRÊN THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM ... 9 1.1 Tổng quan tổ chức KGCC khu vực NĐLS theo hướng BĐLHĐCN ở các nước trên thế giới ........................................................................................... 9 1.1.1 Lịch sử hình thành các khu vực NĐLS trên thế giới ........................................ 9 1.1.2 Quá trình hình thành KGCC tại các khu vực NĐLS trên thế giới ................. 10 1.1.3 Tình hình tổ chức KGCC khu vực NĐLS trên thế giới theo hướng BĐLHĐCN ........................................................................................................................ 13 1.2 Tổng quan tổ chức KGCC khu vực NĐLS tại Việt Nam ......................... 18 1.2.1 Lịch sử hình thành và phát triển các đô thị lịch sử tại Việt Nam .................. 18 1.2.2 Quá trình hình thành và phát triển KGCC tại các đô thị lịch sử ở Việt Nam18 1.2.3 Tình hình tổ chức KGCC tại các Đô thị lịch sử ở Việt Nam theo hướng BĐLHĐCN ..................................................................................................... 21 1.3 Thực trạng tổ chức KGCC khu vực NĐLS Hà Nội .................................. 27 1.3.1 Ranh giới khu vực NĐLS Hà Nội ................................................................... 27 1.3.2 Thực trạng về thiết kế các KGCC khu vực NĐLS Hà Nội ............................. 28 1.3.3 Thực trạng sử dụng KGCC khu vực NĐLS Hà Nội ....................................... 30 1.3.4 Thực trạng quản lý và khai thác sử dụng KGCC tại khu vực NĐLS Hà Nội 37 1.4 Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan .................................. 39 1.4.1 Các công trình khoa học có liên quan ........................................................... 39 1.4.2 Các dự án cuộc thi, thiết kế và các nhóm hoạt động có liên quan ................ 43 1.5 Các vấn đề cần nghiên cứu .......................................................................... 44 1.5.1 Đánh giá chung .............................................................................................. 44 1.5.2 Các vấn đề cần nghiên cứu : .......................................................................... 44 CHƯƠNG 2. CƠ SỞ KHOA HỌC TỔ CHỨC KHÔNG GIAN CÔNG CỘNG KHU VỰC NỘI ĐÔ LỊCH SỬ TẠI HÀ NỘI ....................................................... 45 ii 2.1 Cơ sở pháp lý ................................................................................................ 45 2.1.1 Hệ thống văn bản pháp lý có liên quan ......................................................... 45 2.1.2 Quy chuẩn, tiêu chuẩn thiết kế đô thị ............................................................ 45 2.2 Cơ sở lý luận ................................................................................................. 46 2.2.1 Lý luận về vai trò của KGCC trong đô thị hiện đại ....................................... 46 2.2.2 Lý luận về Thiết kế đô thị : ............................................................................. 48 2.2.3 Lý luận về tinh thần nơi chốn và bản sắc ...................................................... 49 2.2.4 Nguyên lý về cảm thụ không gian và thẩm mỹ ............................................... 51 2.2.5 Lý thuyết tổ chức cảnh quan đô thị ................................................................ 54 2.2.6 Lý luận về biến đổi linh hoạt đa chức năng Không gian công cộng. ............ 55 2.3 Cơ sở thực tiễn .............................................................................................. 59 2.3.1 Điều kiện tự nhiên, khí hậu và biến đổi khí hậu ............................................ 59 2.3.2 Cơ sở Kinh tế - Văn hóa - Xã hội : ................................................................ 61 2.3.3 Cơ sở ứng dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật và công nghệ tin học .................. 67 2.3.4 Bài học kinh nghiệm quốc tế và trong nước liên quan tới tổ chức LHĐCN trong KGCC ............................................................................................................. 70 CHƯƠNG 3. GIẢI PHÁP TỔ CHỨC KHÔNG GIAN CÔNG CỘNG KHU VỰC NỘI ĐÔ LỊCH SỬ HÀ NỘI THEO HƯỚNG BIẾN ĐỔI LINH HOẠT ĐA CHỨC NĂNG .......................................................................................................... 75 3.1 QUAN ĐIỂM, NGUYÊN TẮC ................................................................... 75 3.1.1 Quan điểm ...................................................................................................... 75 3.1.2 Nguyên tắc ...................................................................................................... 76 3.2 Phân loại và xây dựng tiêu chí trong tổ chức KGCC khu vực NDLS theo hướng BDLHDCN ........................................................................................ 78 3.2.1 Bổ sung các Khái niệm liên quan................................................................... 78 3.2.2 Phân loại biến đổi linh hoạt đa chức năng trong tổ chức KGCC ................. 79 3.2.3 Xây dựng tiêu chí đánh giá các khả năng BĐLHĐCN trong KGCC cho khu vực NĐLS Hà Nội........................................................................................... 86 3.3 Mô hình tổ chức KGCC khu vực NĐLS theo hướng BĐLHĐCN .......... 89 3.3.1 Mô hình tổ chức KGCC biến đổi theo trục không gian theo trục không gian ........................................................................................................................ 89 3.3.2 Mô hình tổ chức KGCC theo trục thời gian : ................................................ 90 iii 3.3.3 Mô hình tổ chức KGCC biến đổi theo hình thái KG Điểm - Tuyến - Diện, cho các KGCC Quảng trường, tuyến phố đi bộ và Công viên vườn hoa. ............ 91 3.3.4 Yếu tố hỗ trợ BĐLHĐCN trong tổ chức KGCC khu vực nội đô LS ............... 94 3.3.5 Bộ công cụ thiết kế phục vụ hoạt động KGCC mô hình Điểm – Tuyến – Diện theo hướng BĐLHĐCN ................................................................................ 100 3.4 Giải pháp tổ chức KGCC khu vực NDLS HN theo hướng BDLHDCN ...................................................................................................................... 101 3.4.1 Giải pháp Quy hoạch tổng thể KGCC khu vực NĐLS Hà Nội .................... 101 3.4.2 Giải pháp hỗ trợ tổ chức KGCC linh hoạt theo Thời gian và Không gian . 102 3.4.3 Giải pháp thiết kế đô thị các KGCC khu vực NĐLS Hà Nội ....................... 103 3.4.4 Giải pháp kết nối KGCC đa chức năng trong Kiến trúc công cộng và KGCC bên ngoài công trình của khu vực NĐLS Hà Nội ........................................ 105 3.4.5 Giải pháp Quản lý Quy hoạch KGCC khu vực NĐLS Hà Nội .................... 107 3.4.6 Giải pháp tổ chức KGCC có sự tham gia của cộng đồng ........................... 107 3.5 Ứng dụng nghiên cứu vào tổ chức KGCC khu vực NĐLS Hà Nội ....... 108 3.5.1 Đề xuất Quy hoạch quảng trường giao thông Ô chợ dừa – Đàn Xã tắc theo hướng BĐLHĐCN ........................................................................................ 109 3.5.2 Đề xuất Thiết kế đô thị quảng trường, công viên, tuyến phố khu vực Văn Miếu – Quốc tử giám theo hướng BĐLHĐCN ...................................................... 111 3.5.3 Đề xuất Thiết kế Kiến trúc Trung tâm Văn hoá – Thể thao Quận Hoàn Kiếm theo hướng BĐLHĐCN ................................................................................ 114 3.6 BÀN LUẬN ................................................................................................. 118 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .............................................................................. 121 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ...................................................................................................................... 123 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 124 iv DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT NỘI DUNG VIẾT TẮT NGÔN NGỮ GỐC TIẾNG ANH 1 Không gian công cộng KGCC 2 Nội đô lịch sử NĐLS 3 Biến đổi linh hoạt đa chức năng BĐLHĐCN 4 Quản lý - Tổ chức - Sử dụng QL-TC-SD 5 Quảng trường QT 6 Tuyến đi bộ TĐB 7 Công viên CV v DANH MỤC HÌNH ẢNH Hình 1-1: Minh họa các KGCC thời kỳ cổ đại ......................................................... 11 Hình 1-2: Minh họa các KGCC thời kỳ trung và cận đại ......................................... 12 Hình 1-3: Quảng trường Prahran ở Melbourn, Úc (nguồn: archdaily) ..................... 14 Hình 1-4: Quảng trường giao thông Schuman Roundabout Bruessels, Bỉ ............... 14 Hình 1-5: Quảng trường trong công trình tòa nhà The Edge, Berlin (Đức) ............. 15 Hình 1-6: Trung tâm thương mại và nhà ở Markthal, Rotterdam (Hà Lan) ............. 15 Hình 1-7: Bảo tàng Grand Egyptian Museum (GEM) Cairo, Ai Cập (theo visit-gem) ................................................................................................................................... 16 Hình 1-8: Công viên Kim Hoa, (Trung Quốc) .......................................................... 16 Hình 1-9: Cầu Life Ribon ở Canbera (Úc) ................................................................ 17 Hình 1-10: Khuôn viên trường Đại học Thammasat (Thái Lan) .............................. 18 Hình 1-11: Công viên Lowline ở Hoa Kỳ ................................................................. 18 Hình 1-12: Hình ảnh Lễ hội đền Hùng, Phú Thọ ...................................................... 21 Hình 1-13: Cổ Loa, Kinh đô của Nhà nước Âu Lạc thời An Dương Vương ........... 22 Hình 1-14: Cố đô Hoa Lư, Ninh Bình....................................................................... 23 Hình 1-15: Tái hiện Tết Đoan Ngọ tổ chức trong Hoàng Thành Thăng Long ......... 23 Hình 1-16: Thành nhà Hồ ......................................................................................... 24 Hình 1-17: Cầu đi bộ ven sông Hương, TP Huế ....................................................... 25 Hình 1-18: Phố đi bộ ở thành cổ Sơn Tây, Hà Nội ................................................... 26 Hình 1-19: Đường hoa Nguyễn Huệ, TP Hồ Chí Minh ............................................ 26 Hình 1-20: Dự án biến hố ga thành tranh ghép gốm ................................................. 43 Hình 2-1: Ký hiệu KGCC Quảng trường – Tuyến đi bộ - Công viên ....................... 47 Hình 2-2: Không gian đóng mở và liên kết KG (nguồn: PGS.TS ) .......................... 55 Hình 2-3: Hệ thống Sông ngòi ở Hà Nội .................................................................. 60 Hình 2-4 Cây xanh tuyến phố ................................................................................... 61 Hình 2-5: Các giải pháp sử dụng tiện nghi đô thị hỗ trợ người sử dụng xe lăn ........ 70 Hình 2-6: Giải pháp công nghệ cho ban ngày và ban đêm ....................................... 70 Hình 2-7: Tuyến đi bộ và quảng trường nước, Tây An, Trung Quốc ....................... 70 Hình 2-8: Khu phố Itaewon thời điểm trước khi thảm họa xảy ra ............................ 71 Hình 2-9: Khu phố Itaewon thời điểm 1 năm sau thảm họa ..................................... 71 Hình 2-10: Con suối Cheonggyecheon trước và sau khi hồi sinh............................. 72 vi Hình 2-11: Công viên nổi được thiết kế bởi những trụ bê tông xòe hoa nổi trên nước ................................................................................................................................... 73 Hình 3-1: Modun tổ chức KGCC BĐLHĐCN tại 1 điểm ........................................ 93 Hình 3-2: Modun tổ chức KGCC BĐLHĐCN theo tổ hợp Điểm - Tuyến - Diện .... 94 Hình 3-3: Hình minh họa công nghệ ánh sáng (internet) .......................................... 96 Hình 3-4: Hình minh họa tiện nghi đô thị ................................................................. 97 Hình 3-5: Hinh minh họa công nghệ phương tiện gia thông (internet) .................... 97 Hình 3-6: Hình minh họa cấu kiện lắp rời ................................................................ 98 Hình 3-7: Hình minh họa cấu kiện lắp rời ................................................................ 98 Hình 3-8: Hình minh họa biến đổi linh hoạt đa chức năng ....................................... 99 Hình 3-9: Các thành phần cơ bản trong KGCC ...................................................... 104 Hình 3-10: Các yếu tố bản sắc trong không gian .................................................... 105 Hình 3-11: Phương án thiết kế ý tưởng TT Văn hóa Đa năng 46 Hàng Cót .......... 116 Hình 3-12: Phương án thiết kế nội thất TT Văn hóa đa năng 46 Hàng Cót ........... 117 Hình 3-13: Phương án thiết kế TT Thể thao đa năng 225 Hồng Hà (tác giả đề xuất) ................................................................................................................................. 118 vii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1-1: Khái quát hình ảnh các khu vực NĐLS trên thế giới qua các giai đoạn .... 9 Bảng 1-2: Khái quát hình ảnh KGCC khu vực NĐLS trên thế giới qua các giai đoạn ................................................................................................................................... 13 Bảng 1-3: Khái quát hình ảnh phát triển các KGCC tại Việt Nam qua các giai đoạn ................................................................................................................................... 20 Bảng 1-4: Bảng thống kê 1 số các loại hình KGCC khu vực NĐLS Hà Nội ........... 29 Bảng 1-5: Bảng thống kê 3 loại hình KGCC điển hình khu vực NĐLS Hà Nội ...... 30 Bảng 1-6: Bảng tổng hợp vị trí, hình thái không gian và chức năng của các KGCC điển hình tại 4 quận NĐLS Hà Nội ........................................................................... 37 Bảng 2-1: Bảng thống kê hệ thống sông, hồ, núi, điển hình khu vực NĐLS Hà nội ................................................................................................................................... 60 Bảng 2-2: Bảng thống kê các tuyến phố cổ có giá trị phát triển du lịch ................... 62 Bảng 2-3: Bảng thống kê diện tích đất công cộng khu vực NĐLS Hà Nội .............. 66 Bảng 3-1: Bảng phân loại KGCC theo công năng, hình thái và khả năng Biến đổi . 84 Bảng 3-2: Bảng tiêu chí Đánh giá khả năng biến đổi linh hoạt theo 3 lớp đô thị ..... 87 Bảng 3-3: Bảng mô hình tổ chức khai thác KGCC theo thời gian. .......................... 91 viii DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1-1: Phân tích diễn biến quá trình hình thành và phát triển các khu vực NĐLS ................................................................................................................................... 10 Sơ đồ 1-2: Sơ đồ phân tích sự thu hẹp dần ranh giới khu vực NĐLS Hà Nội .......... 28 Sơ đồ 1-3: Sơ đồ vị trí các KGCC điển hình khu vực NĐLS Hà Nội đối với các công trình lân cận ............................................................................................................... 30 Sơ đồ 2-1: Trường thị giác (nguồn KTS Nguyễn Luận) ........................................... 51 Sơ đồ 2-2: Cảm thụ thị giác (nguồn PGS.TS Phạm Hùng Cường) ........................... 51 Sơ đồ 2-3: Trục nhận thức không gian (nguồn KTS Nguyễn Luận) ........................ 52 Sơ đồ 2-4: Hiệu quả của việc ứng dụng CNTT trong quy hoạch và xây dựng. ........ 68 Sơ đồ 3-1: Mở rộng định nghĩa KGCC từ thời nguyên thủy đến định nghĩa hiện đại ................................................................................................................................... 79 Sơ đồ 3-2: Sơ đồ các vành đai đô thị ........................................................................ 81 Sơ đồ 3-3: Sơ đồ các lớp KG theo chiều đứng (nguồn: tác giả) ............................... 83 Sơ đồ 3-4: Sơ đồ các lớp KGCC đô thị theo ngang và chiều đứng .......................... 83 Sơ đồ 3-5: Phân loại các khả năng biến đổi không gian đô thị ................................ 85 Sơ đồ 3-6: Mô hình Điểm – Tuyến – Diện khai thác đa lớp đa chức năng .............. 90 Sơ đồ 3-7: Mô hình tổ chức KGCC linh hoạt trên tuyến .......................................... 93 Sơ đồ 3-8: Đề xuất bộ công cụ tại mô hình Điểm – Tuyến – Diện ......................... 100 Sơ đồ 3-9: Đề xuất bộ công cụ (tổng thể) ............................................................... 101 Sơ đồ 3-10: Giải pháp quy hoạch kết nối tứ trấn, 5 cửa ô ...................................... 102 Sơ đồ 3-11: Giải pháp quy hoạch kết nối Quảng trường, Tuyến đường, Công viên ................................................................................................................................. 102 Sơ đồ 3-12: Sơ đồ tổ chức KGCC đối với 3 trường hợp nghiên cứu ứng dụng ..... 109 Sơ đồ 3-13: Phương án thiết kế ý tưởng tổ chức KGCC tuyến đi bộ Văn Miếu .... 113 Sơ đồ 3-14: Phương án tổ chức kết nối 2 công trình thông qua tuyến BĐLH ........ 115 1 MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Trong cuộc sống hiện đại, con người luôn có nhu cầu tương tác và giao tiếp. KGCC là nơi có nhiều hoạt động chung, đông người tham gia, như phòng khách đô thị. Tại các nước phát triển, KGCC luôn được coi là một phần quan trọng của đô thị nhằm đem lại những lợi ích cả về vật chất lẫn phi vật chất, là một phần không thể thiếu của một đô thị phát triển bền vững. KGCC trong khu vực NĐLS Hà Nội là nơi chứa đựng rõ nét bản sắc địa phương và giá trị lịch sử. Vì vậy nhu cầu hoạt động công cộng tại các khu vực NĐLS Hà Nội ngày càng trở nên quan trọng. Nó có ý nghĩa không chỉ ph