Luận án Tổ chức không gian hành lang xanh phía tây Hà Nội

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ XÂY DỰNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC KIẾN TRÚC HÀ NỘI PHẠM THỊ NHÂM TỔ CHỨC KHÔNG GIAN HÀNH LANG XANH PHÍA TÂY HÀ NỘI LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: QUY HOẠCH VÙNG VÀ ĐÔ THỊ MÃ SỐ: 9580105 Hà Nội, 2024 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ XÂY DỰNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC KIẾN TRÚC HÀ NỘI PHẠM THỊ NHÂM TỔ CHỨC KHÔNG GIAN HÀNH LANG XANH PHÍA TÂY HÀ NỘI LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: QUY HOẠCH VÙNG VÀ ĐÔ THỊ MÃ SỐ: 9580105 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. NGUYỄN HỒNG THỤC Hà Nội, 2024 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu, kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng để bảo vệ ở bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cảm ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả luận án Phạm Thị Nhâm ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn và biết ơn sâu sắc sự giúp đỡ, hướng dẫn khoa học tận tình, cũng như động viên khích lệ của PGS.TS. Nguyễn Hồng Thục – Người hướng dẫn và các Thày Cô giảng dạy sau đại học trong suốt quá trình nghiên cứu đã giúp tôi hoàn thành luận án này. Tôi xin trân trọng cảm ơn sự quan tâm và giúp đỡ của Bộ Giáo dục và Đào tạo, Bộ Xây Dựng, Ban Giám Hiệu trường Đại học Kiến trúc Hà Nội và các khoa Sau Đại Học, Khoa Quy Hoạch Đô thị - Nông thôn đã tạo điều kiện cho tôi học tập nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn các thày cô giáo, các nhà khoa học, các chuyên gia phản biện đã có những nhận xét, trao đổi, chia sẻ ý kiến sâu sắc giúp tôi hoàn thiện các quan điểm chặt chẽ logic hơn. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới Viện Quy hoạch Đô thị và Nông thôn Quốc gia nơi tôi công tác, xin cảm ơn các đồng nghiệp, bạn bè đã hỗ trợ, chia sẻ đóng góp ý kiến và tạo điều kiện để tôi thực hiện nghiên cứu của mình. Đặc biệt tôi thành thật biết ơn sự quan tâm giúp đỡ, chia sẻ động viên của gia đình tôi trong quá trình nghiên cứu luận án. Xin trân trọng cám ơn! Tác giả luận án iii MỤC LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT .......................................................................... x DANH MỤC CÁC BẢN VẼ ............................................................................ xii DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ ........................................................... xv DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU ................................................................. xviii PHẦN MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu ...................................................................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................. 4 4. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................ 4 5. Nội dung nghiên cứu ...................................................................................... 5 6. Kết quả nghiên cứu ......................................................................................... 6 7. Những đóng góp mới của luận án ................................................................... 6 8. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ........................................................ 7 9. Các khái niệm và thuật ngữ ............................................................................ 7 10. Cấu trúc của luận án ................................................................................... 10 PHẦN NỘI DUNG LUẬN ÁN .............................................................................. 12 Chương 1: TỔNG QUAN VỀ TỔ CHỨC KHÔNG GIAN HÀNH LANG XANH PHÍA TÂY HÀ NỘI ............................................................................................... 12 1.1. Tổng quan về không gian xanh đô thị thế giới và Việt Nam ................... 12 1.1.1. Tổng quan không gian xanh đô thị thế giới ............................................ 12 1.1.1.1. Lịch sử hình thành và phát triển không gian xanh đô thị ................ 12 1.1.1.2. Xu hướng mới về sử dụng không gian xanh đô thị trên thế giới ..... 13 1.1.1.3. So sánh VĐX đô thị thế giới với HLX Hà Nội ............................... 14 1.1.2. Tổng quan không gian xanh đô thị Việt Nam ........................................ 17 1.1.2.1. Các dạng không gian xanh đô thị Việt Nam .................................... 17 1.1.2.2. Mối quan hệ giữa đô thị và nông thôn trong tổ chức không gian xanh đô thị ở Việt Nam ......................................................................................... 20 iv 1.2. Hiện trạng tổ chức không gian hành lang xanh phía Tây Hà Nội .......... 22 1.2.1. Lịch sử hình thành và phát triển hành lang xanh phía Tây Hà Nội ........ 22 1.2.1.1. Lịch sử hình thành và phát triển vùng nông thôn phía Tây Hà Nội 22 1.2.1.2. Mối quan hệ lịch sử giữa nông thôn phía Tây Hà nội (xứ Đoài) với Thăng Long - Kẻ Chợ ................................................................................... 24 1.2.1.3. Quá trình mở rộng đô thị về phía Tây và hình thành hành lang xanh Hà Nội ........................................................................................................... 25 1.2.2. Hiện trạng tổ chức không gian hành lang xanh phía Tây Hà Nội .......... 30 1.2.2.1. Khảo sát thực trạng hành lang xanh ................................................ 30 1.2.2.2. Hiện trạng các thành phần của không gian HLX phía Tây Hà Nội . 32 1.2.2.3. Hiện trạng không gian chức năng chính .......................................... 38 1.2.2.4. Hiện trạng tình hình quản lý ............................................................ 38 1.2.3. Các bất cập, thách thức ........................................................................... 39 1.3. Nhận diện đặc điểm hiện trạng các dạng không gian hành lang xanh phía Tây Hà Nội .......................................................................................................... 40 1.3.1. Đặc điểm hiện trạng các dạng không gian chủ đạo ................................ 40 1.3.1.1. Dạng 1: Không gian địa lý tự nhiên và môi trường ......................... 40 1.3.1.2. Dạng 2: Không gian nông nghiệp và nông thôn .............................. 42 1.3.1.3. Dạng 3: Không gian làng nghề, TTCN ............................................ 45 1.3.1.4. Dạng 4: Không gian cảnh quan phát triển đô thị ............................. 46 1.3.1.5. Dạng 5: Không gian cảnh quan hỗn hợp ......................................... 48 1.3.2. Tổng hợp đặc điểm hiện trạng tổ chức không gian hành lang xanh phía Tây Hà Nội ....................................................................................................... 49 1.3.2.1. Sự biến đổi của các dạng không gian chủ đạo ................................. 49 1.3.2.2. Tổng hợp các đặc điểm hiện trạng HLX ......................................... 50 1.4. Các công trình nghiên cứu đã được công bố liên quan đến Luận án ..... 50 1.4.1. Nghiên cứu về hành lang xanh, vành đai xanh trong phát triển đô thị hiện đại ..................................................................................................................... 50 v 1.4.2. Nghiên cứu về hành lang xanh phía Tây Hà nội .................................... 52 1.4.3. Nghiên cứu khoa học và tài liệu đã công bố liên quan đến Luận án ...... 52 1.4.4. Nhận xét .................................................................................................. 55 1.5. Các vấn đề tập trung nghiên cứu ............................................................... 56 1.5.1. Vai trò và tầm quan trọng của hành lang xanh Hà nội ........................... 56 1.5.2. Các yêu cầu nghiên cứu tổ chức không gian hành lang xanh phía Tây Hà Nội .................................................................................................................... 57 Chương 2: CƠ SỞ KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN VỀ TỔ CHỨC KHÔNG GIAN HÀNH LANG XANH PHÍA TÂY HÀ NỘI ............................................. 58 2.1. Cơ sở lý luận ................................................................................................. 58 2.1.1. Lý luận về đô thị hoá và quan hệ đô thị - vùng ven ............................... 58 2.1.1.1. Lý luận về đô thị hoá ....................................................................... 58 2.1.1.2. Lý luận về đô thị lớn và siêu đô thị ................................................. 59 2.1.1.3. Lý luận về vùng đô thị mở rộng của thành phố lớn và cực lớn ....... 60 2.1.2. Lý luận về tổ chức không gian hành lang xanh đô thị ............................ 62 2.1.2.1. Lý luận về không gian xanh, hành lang xanh, vành đai xanh đô thị 62 2.1.2.2. Lý luận về tổ chức không gian đô thị và hành lang xanh đô thị ...... 68 2.1.3. Lý luận về mô hình “không gian cộng sinh cùng phát triển” trong tổ chức không gian hành lang xanh ............................................................................... 73 2.1.3.1. Cộng sinh đô thị - nông thôn ........................................................... 73 2.1.3.2. Cộng sinh công nghiệp .................................................................... 74 2.1.3.3. Cộng sinh giữa sinh thái và kinh tế đô thị (ECO2) ......................... 74 2.1.3.4. Công sinh đô thị - nông nghiệp ....................................................... 74 2.1.3.5. Nông nghiệp đô thị .......................................................................... 75 2.1.4. Thiết lập năm cấu trúc không gian – khung chủ đề trong tổ chức không gian hành lang xanh phía Tây Hà Nội .............................................................. 76 2.2. Kinh nghiệm quốc tế .................................................................................... 76 2.2.1. Kinh nghiệm về phát triển hành lang xanh đô thị ................................... 76 vi 2.2.1.1. Dịch vụ hệ sinh thái ......................................................................... 76 2.2.1.2. Mô hình làng sinh thái, làng đô thị sinh thái ................................... 77 2.2.1.3. Mô hình khu công nghiệp sinh thái ................................................. 78 2.2.1.4. Hạ tầng xanh ................................................................................... 78 2.2.2. Kinh nghiệm tổ chức không gian hành lang xanh các đô thị lớn ........... 79 2.2.2.1. VĐX Anh quốc (VĐX UK) ............................................................. 79 2.2.2.2. Kinh nghiệm cải cách chính sách VĐX Seoul ................................ 81 2.2.2.3. Kinh nghiệm thay thế VĐX Tokyo bằng nông nghiệp đô thị ......... 82 2.2.2.4. Kinh nghiệm tổ chức không gian VĐX của Pháp ........................... 82 2.2.3. Kinh nghiệm về tổ chức các chức năng hỗn hợp .................................... 83 2.2.3.1. Bài học: Phát triển các chức năng hỗn hợp đô thị, nông thôn ......... 83 2.2.3.2. Bài học: Phát triển hành lang sinh thái – kinh tế ............................. 84 2.2.3.3. Bài học: Chiến lược phát triển cộng sinh cho các trang trại và thị trấn ...................................................................................................................... 84 2.3. Cơ sở pháp lý ................................................................................................ 85 2.3.1. Các văn bản quy phạm pháp luật ............................................................ 85 2.3.1.1. Luật và các văn bản dưới luật .......................................................... 85 2.3.1.2. Các tiêu chuẩn, quy phạm, quy chuẩn kỹ thuật quốc gia ................ 86 2.3.2. Chủ trương, định hướng lớn của quốc gia và thủ đô Hà Nội ................. 87 2.4. Các yếu tố tác động đến tổ chức không gian hành lang xanh phía Tây Hà Nội ........................................................................................................................ 90 2.4.1. Bối cảnh quốc tế, trong nước và liên kết vùng Hà Nội .......................... 90 2.4.2. Tác động của đô thị hoá .......................................................................... 91 2.4.3. Yếu tố tác động đến sự biến đổi hình thái hành lang xanh ..................... 92 2.4.3.1. Điều kiện tự nhiên, môi trường ....................................................... 92 2.4.3.2. Điều kiện kinh tế, xã hội, văn hoá ................................................... 92 2.4.3.2. Chính trị ........................................................................................... 93 2.4.4. Nhu cầu phát triển mới và dự báo phát triển .......................................... 94 vii 2.5. Yêu cầu và điều kiện tổ chức không gian hành lang xanh phía Tây Hà Nội .............................................................................................................................. 97 2.5.1. Yêu cầu và điều kiện bảo tồn không gian xanh phía Tây Hà Nội .......... 97 2.5.2. Yêu cầu và điều kiện phát triển trong hành lang xanh phía Tây Hà Nội 97 2.5.3. Yêu cầu và điểu kiện về chuyển đổi mô hình phát triển ......................... 98 2.5.4. Yêu cầu về tổ chức không gian hành lang xanh ................................... 101 Chương 3: GIẢI PHÁP TỔ CHỨC KHÔNG GIAN HÀNH LANG XANH PHÍA TÂY HÀ NỘI ........................................................................................................ 102 3.1. Quan điểm, nguyên tắc .............................................................................. 102 3.1.1. Quan điểm ............................................................................................. 102 3.1.2. Nguyên tắc ............................................................................................ 103 3.2. Mô hình tổ quát và các giải pháp tổng thể tổ chức không gian hành lang xanh phía Tây Hà Nội ...................................................................................... 105 3.2.1. Mô hình tổng quát ................................................................................. 105 3.2.1. Giải pháp tổng thể tổ chức không gian hành lang xanh phía Tây Hà Nội ........................................................................................................................ 107 3.2.2.1. Ranh giới HLX .............................................................................. 107 3.2.2.2. Quy mô đất đai .............................................................................. 109 3.2.2.3. Chức năng chính và phân vùng hỗn hợp ....................................... 110 3.2.2.4. Tổ chức kết cấu hạ tầng (hạ tầng xanh, hạ tầng kinh tế, hạ tầng văn hoá - xã hội, hạ tầng kỹ thuật) .................................................................... 113 3.2.2.5. Sử dụng đất .................................................................................... 116 3.3. Giải pháp tổ chức không gian theo các Khung chủ đề của hành lang xanh phía Tây Hà Nội ................................................................................................ 121 3.3.1. Tổ chức theo Khung chủ đề tự nhiên và nông nghiệp .......................... 121 3.3.2. Tổ chức theo Khung chủ đề làng xã truyền thống và di sản ................ 124 3.3.3. Tổ chức theo Khung chủ đề công nghiệp quy mô nhỏ ......................... 129 3.3.4. Tổ chức theo Khung chủ đề phát triển đô thị ....................................... 132 viii 3.3.5. Tổ chức theo Khung chủ đề không gian hỗn hợp ................................. 135 3.4. Giải pháp quản lý phát triển hành lang xanh phía Tây Hà Nội ............ 138 3.4.1. Bộ tiêu chí kiểm soát về tổ chức không gian HLX .............................. 138 3.4.2. Các các chiến lược, quy hoạch, quy chế quản lý phát triển .................. 142 3.5. Bàn luận về các kết quả đạt được ............................................................ 145 3.5.1. Bàn luận về áp dụng kết quả nghiên cứu trong công tác quy hoạch đô thị, nông thôn ........................................................................................................ 145 3.5.2. Bàn luận áp dụng kết quả nghiên cứu trong quản lý phát triển hành lang xanh phía Tây Hà Nội ..................................................................................... 148 3.5.3. Bổ sung các lý luận nghiên cứu khoa học đối với các dạng KGX đô thị và kiểm soát tình trạng đô thị hóa lan toả tự phát ........................................... 148 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .............................................................................. 149 1. Kết luận ......................................................................................................... 149 2. Kiến nghị ....................................................................................................... 150 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ...................................... KH-1 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. TK-1 PHỤ LỤC ........................................................................................................... PL-1 Phụ lục 1: Các thời kỳ phát triển và quá trình mở rộng đô thị - nông thôn phía Tây Hà Nội ............................................................................................... PL-1 Phụ lục 2: Phân tích SWOT các dạng không gian chủ đạo HLX phía Tây Hà Nội ............................................................................................................ PL-5 Phụ lục 3: Đặc điểm và giá trị đặc trưng HLX phía Tây là Hà Nội các không gian chủ đạo .............................................................................................. PL-8 Phụ lục 4: So sánh 3 luận án nghiên cứu về HLX Hà Nội và sự không trùng lặp ........................................................................................................... PL-13 ix Phụ lục 5: Đặc điểm đất KGX và không gian xây dựng trên địa bàn cấp xã thuộc 9 huyện khảo sát tại HLX phía Tây Hà Nội ................................. PL-16 Phụ lục 6: Yêu cầu và điều kiện bảo tồn KGX hành lang xanh phía Tây Hà Nội .......................................................................................................... PL-19 Phụ lục 7: Yêu cầu và điều kiện không gian phát triển hành lang xanh phía Tây Hà Nội ............................................................................................. PL-24 Phụ lục 8: Yêu cầu về chuyển đổi mô hình phát triển ............................ PL-26 Phụ lục 9. Đề xuất các chỉ tiêu sử dụng đất ............................................ PL-33 Phụ lục 10: Tổng hợp hệ thống tiêu chí về kiểm soát HLX phía Tây Hà Nội ................................................................................................................ PL-35 Phụ lục 11: Nhận dạng không gian hỗn hợp tại hành lang xanh phía Tây Hà Nội .......................................................................................................... PL-40 Phụ lục 11: Hành động phát triển theo khung chủ đề ............................. PL-41 x DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Tên đầy đủ BĐKH Biến đổi khí hậu BĐS Bất động sản CCN Cụm công nghiệp CNH Công nghiệp hoá CTCC Công trình công cộng ĐBBB Đồng bằng Bắc bộ ĐBSH Đồng bằng sông Hồng ĐBSCL Đồng bằng sông Cửu Long ĐDSH Đa dạng sinh học ĐTH Đô thị hoá GTCC Giao thông công cộng HLX Hàng lang xanh KCN Khu công nghiệp KGX Không gian xanh NNPTNT Nông nghiệp phát triển nông thôn NCKH Nghiên cứu khoa học NQ 81 Nghị quyết số 81/2023/QH15 của Quốc hội: Về Quy hoạch tổng thể quốc gia thời kỳ 2021 - 2030, tầm nh