Luận án Trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phạm tội dưới góc độ so sánh luật

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI ĐÀO PHƯƠNG THANH TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ CỦA NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI DƯỚI GÓC ĐỘ SO SÁNH LUẬT LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2024 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI ĐÀO PHƯƠNG THANH TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ CỦA NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI DƯỚI GÓC ĐỘ SO SÁNH LUẬT Chuyên ngành: Luật Hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 9.38.01.04 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. GS. TSKH. ĐÀO TRÍ ÚC 2. TS. ĐÀO LỆ THU HÀ NỘI- 2024 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật hình sự BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự CYPA Luật tư pháp người chưa thành niên Singapore JGG Luật Toà án người chưa thành niên Đức TNHS Trách nhiệm hình sự YCJA Luật Tư pháp người chưa thành niên Canada MỤC LỤC Trang Lời cam đoan Danh mục từ viết tắt Mục lục PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của luận án 1 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 4 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu của luận án 4 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án 6 5. Những điểm mới của luận án 8 6. Kết cấu của luận án 9 PHẦN TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 1. Tình hình nghiên cứu trong nước 10 1.1. Các nghiên cứu về những vấn đề lí luận về trách nhiệm hình sự của 10 người dưới 18 tuổi phạm tội 1.2. Các nghiên cứu về trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phạm 16 tội trong luật hình sự Việt Nam 2. Tình hình nghiên cứu ngoài nước 18 2.1. Các nghiên cứu về những vấn đề lí luận về trách nhiệm hình sự của 18 người dưới 18 tuổi phạm tội 2.2. Các nghiên cứu về trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phạm 22 tội trong luật hình sự Đức, Canada, Trung Quốc và Singapore 3. Đánh giá tình hình nghiên cứu 27 3.1. Những vấn đề luận án kế thừa 27 3.2. Những vấn đề luận án tiếp tục nghiên cứu 28 4. Câu hỏi nghiên cứu, giả thuyết nghiên cứu 29 4.1. Câu hỏi nghiên cứu 29 4.2. Giả thuyết nghiên cứu 29 PHẦN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VỀ TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ 31 CỦA NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI 1.1. Khái niệm, đặc điểm, bản chất, nội dung và phạm vi trách nhiệm 31 hình sự của người dưới 18 tuổi phạm tội 1.1.1. Khái niệm và đặc điểm 31 1.1.2. Bản chất, nội dung và phạm vi 44 1.2. Các hình thức trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phạm tội 49 1.3. Cơ sở quy định trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phạm 53 tội KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 65 Chương 2 TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ CỦA NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI 67 PHẠM TỘI TRONG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM, ĐỨC, CANADA, TRUNG QUỐC VÀ SINGAPORE 2.1. Hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội 67 2.1.1. Hệ thống hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội 67 2.1.2. So sánh hình phạt áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm 87 tội 2.2. Biện pháp hình sự khác đối với người dưới 18 tuổi phạm tội 107 2.2.1. Hệ thống các biện pháp hình sự khác đối với người dưới 18 107 tuổi phạm tội 2.2.2. So sánh hệ thống biện pháp tư pháp đối với người dưới 18 112 tuổi phạm tội 2.3. Án tích đối với người dưới 18 tuổi phạm tội 114 2.3.1. Quy định về án tích và xoá án tích đối với người dưới 18 tuổi 114 phạm tội 2.3.2. So sánh quy định về án tích và xoá án tích đối với người dưới 121 18 tuổi phạm tội KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 123 Chương 3 YÊU CẦU VÀ CÁC GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUY ĐỊNH 126 CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM VỀ TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ CỦA NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI 3.1. Các yêu cầu hoàn thiện quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam về 126 trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phạm tội 3.1.1. Yêu cầu liên quan đến chủ trương, chính sách của Đảng ta về 126 trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phạm tội 3.1.2. Yêu cầu liên quan đến thực tiễn áp dụng pháp luật trong đấu 133 tranh phòng chống tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện 3.1.3. Yêu cầu khắc phục những hạn chế trong quy định của Bộ luật 141 hình sự Việt Nam về trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phạm tội 3.1.4. Yêu cầu hài hoà hoá pháp luật về trách nhiệm hình sự của 147 người dưới 18 tuổi phạm tội theo chuẩn mực quốc tế và kinh nghiệm của các quốc gia được lựa chọn nghiên cứu so sánh 3.2. Các giải pháp hoàn thiện quy định của Bộ luật Hình sự Việt Nam về 152 trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phạm tội 3.2.1. Giải pháp hoàn thiện quy định về hình phạt 152 3.2.2. Giải pháp hoàn thiện quy định về biện pháp tư pháp 164 3.2.3. Giải pháp hoàn thiện quy định về án tích 167 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 169 KẾT LUẬN 172 PHỤ LỤC 175 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 178 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của luận án Ngay từ khi mới được thành lập, Đảng ta luôn quan tâm đến thế hệ trẻ. Thế hệ trẻ Việt Nam được Đảng Cộng sản Việt Nam xác định là “một trong những nhân tố quan trọng quyết định tương lai, vận mệnh dân tộc” và được Đảng đặt niềm tin “là trụ cột của nước nhà, chủ nhân tương lai của đất nước, là lực lượng xung kích trong xây dựng và Bảo vệ Tổ Quốc, một trong những nhân tố quyết định sự thành bại của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, hội nhập quốc tế và xây dựng chủ nghĩa xã hội”1 đồng thời nhấn mạnh nhiệm vụ chăm lo, bồi dưỡng, giáo dục thanh niên nói chung, người dưới 18 tuổi nói riêng “là trách nhiệm của cả hệ thống chính trị dưới sự lãnh đạo của Đảng, vai trò quan trọng của Đoàn thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh, gia đình, nhà trường và xã hội”2. Theo quan điểm của Đảng ta, nhóm đối tượng là người dưới 18 tuổi phạm tội càng cần được chăm sóc, giáo dục, định hướng đặc biệt. Chỉ thị số 48- CT/TW ngày 22/10/2010 về Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác phòng chống tội phạm trong tình hình mới, Đảng đánh giá: “Tình trạng phạm tội trong thanh thiếu niên xảy ra nhiều hơn, rất đáng lo ngại”. Tuy nhiên, đứng trước vấn đề xử lí người dưới 18 tuổi phạm tội, quan điểm nhất quán của Đảng và Nhà nước là chủ yếu nhằm giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh và trở thành công dân có ích cho xã hội. Điều này được thể hiện tại Nghị quyết 49-NQ/TW ngày 2/6/2002 của Bộ chính trị về Bộ Chính trị 1 Nghị quyết số 25-NQ/TW, ngày 25/7/2008, Hội nghị lần thứ bẩy Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa X) Về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác thanh niên thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá 2 Theo Nghị quyết số 25-NQ/TW, ngày 25/7/2008, Hội nghị lần thứ bẩy Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa X) Về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác thanh niên thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá 2 về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020: “Giảm hình phạt tù, mở rộng áp dụng hình phạt tiền, hình phạt cải tạo không giam giữ đối với một số loại tội phạm”. Những quan điểm, chủ trương, đường lối, phương hướng trên của Đảng ta là ánh sáng soi đường cho việc xây dựng BLHS Việt Nam năm 2015 và cũng là yêu cầu, đòi hỏi chúng ta cần tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện các quy định của BLHS hơn nữa nhằm đáp ứng yêu cầu về việc xây dựng hệ thống pháp luật dân chủ, công bằng, nhân đạo, đầy đủ, kịp thời, đồng bộ, thống nhất, công khai, minh bạch, ổn định, khả thi, dễ tiếp cận, đủ khả năng điều chỉnh các quan hệ xã hội, lấy quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của người dân làm trung tâm, thúc đẩy đổi mới sáng tạo3. Trong khi đó, theo số liệu thống kê của Toà án nhân dân tối cao, thực tiễn áp dụng TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được phản ánh thông qua cơ cấu về hình thức xử lí đối với người dưới 18 tuổi trong thời gian 10 năm từ 2015 đến 2024 cho thấy, trong số 34.355 bị cáo là người dưới 18 tuổi phạm tội bị đưa ra xét xử, chỉ 144 bị cáo được áp dụng các biện pháp tư pháp chiếm tỉ lệ 0,42% và số lượng các bị cáo bị áp dụng hình phạt là chủ yếu, chiếm tới 99,35% (33.676 bị cáo). Trong số bốn loại hình phạt có thể áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, Toà án chủ yếu áp dụng hình phạt tù có thời hạn cho các bị cáo, chiếm tỉ lệ 92.7% số bị cáo bị áp dụng hình phạt. Các thống kê trên cho thấy sự chênh lệch quá lớn giữa tỉ lệ người dưới 18 tuổi phạm tội bị áp dụng hình phạt so với áp dụng các biện pháp tư pháp, giữa hình phạt tù với ba hình phạt không tước tự do của người dưới 18 tuổi phạm tội. Bên cạnh đó, từ góc độ nghiên cứu, nhiều điểm hạn chế, vướng mắc trong quy định của BLHS Việt Nam về vấn đề TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội cũng đã được các nhà khoa học chỉ ra như: sự thiếu đa dạng của hệ thống 3 Theo Nghị quyết 27-NQ/TW về xây dựng, hoàn thiện NNPQ XHCN Việt Nam trong giai đoạn mới 3 hình phạt áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, phạm vi áp dụng các hình phạt không tước tự do của người dưới 18 tuổi bị kết án còn hẹp Ngoài ra, giữa các nhà nghiên cứu còn có những quan điểm trái ngược về một số vấn đề liên quan đến TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội như nên hay không nên duy trì hình phạt cảnh cáo, tính phù hợp của mức phạt tù tối đa quy định đối với người dưới 18 tuổi hiện nay Tình hình này đặt ra yêu cầu hoàn thiện hệ thống pháp luật, hoàn thiện quy định của BLHS về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội nhằm thể chế hoá một cách toàn diện những quan điểm, chủ trương, đường lối của Đảng trong việc đảm bảo lợi ích tốt nhất của người dưới 18 tuổi phạm tội. Từ góc độ xây dựng pháp luật, hiện nay Quốc hội đang xây dựng đạo luật chuyên biệt về tư pháp người dưới 18 tuổi là Luật Tư pháp người chưa thành niên. Từ góc độ nghiên cứu, các nhà khoa học cũng đưa ra nhiều phương hướng hoàn thiện quy định của dự thảo luật Tư pháp người chưa thành niên và BLHS Việt Nam trong thời gian tới. Tuy nhiên, quan điểm và phương hướng hoàn thiện được đề xuất có nhiều điểm không thống nhất, thậm chí trái ngược do khác biệt về cách tiếp cận, quan điểm lập pháp, quan điểm khoa học.... Điều này đòi hỏi việc hoàn thiện pháp luật không chỉ phải bám sát với các lí luận khoa học về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội mà còn cần một cách tiếp cận đa chiều hơn, đặt các quy định về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội trong BLHS Việt Nam trong sự so sánh, đối chiếu không chỉ với các chuẩn mực quốc tế về tư pháp người dưới 18 tuổi mà còn với pháp luật của các quốc gia có trình độ lập pháp tiên tiến, có những điểm tương đồng nhất định về chính trị, văn hoá, xã hội... với Việt Nam, thông qua đó tìm ra những giải pháp chung mà các quốc gia có thể sử dụng để giải quyết vấn đề TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội, đồng thời tìm ra những giải pháp đặc thù của các quốc gia khác nhưng có tính khả thi đối với Việt Nam nhằm “cấy ghép” pháp luật thành công. 4 Vì những lí do trên, tác giả luận án lựa chọn đề tài “Trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phạm tội dưới góc độ so sánh luật” để thực hiện luận án tiến sĩ với mong muốn xây dựng hệ thống lí luận cơ bản về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội và học hỏi những kinh nghiệm tốt từ các quốc gia Đức, Canada, Singapore và Trung Quốc nhằm đưa ra những phương hướng hoàn thiện phù hợp với chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng ta về vấn đề TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội, đồng thời có sức thuyết phục và có tính khả thi trong việc hoàn thiện các quy định của BLHS Việt Nam về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của luận án Mục đích nghiên cứu của luận án là nhằm xây dựng hệ thống lí luận cơ bản về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội và đề xuất phương hướng hoàn thiện quy định của BLHS Việt Nam về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội. Với mục đích nêu trên, luận án sẽ giải quyết những nhiệm vụ sau đây: Thứ nhất: Xây dựng hệ thống lí luận cơ bản về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội bao gồm định nghĩa, đặc điểm, bản chất, nội dung, phạm vi, hình thức và các cơ sở quy định TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội. Thứ hai: So sánh quy định về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội trong pháp luật hình sự Việt Nam, Đức, Canada, Trung Quốc và Singapore. Thứ ba: Luận giải sâu sắc những yêu cầu hoàn thiện và đề xuất giải pháp hoàn thiện quy định của BLHS Việt Nam về TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trên cơ sở nghiên cứu so sánh luật. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu của luận án Đối tượng nghiên cứu của đề tài bao gồm: lí luận về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội; các quy định của pháp luật quốc tế và pháp luật hình sự của Việt Nam, Đức, Canada, Trung Quốc và Singapore về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội. Về phạm vi nghiên cứu: luận án nghiên cứu các quy định về TNHS của 5 người dưới 18 tuổi phạm tội trong pháp luật quốc tế và pháp luật hiện hành của các quốc gia Việt Nam, Đức, Canada, Trung Quốc và Singapore. Trong đó, việc lựa chọn các quốc gia nghiên cứu dựa trên sự cân nhắc, đánh giá tổng hợp nhiều yếu tố: Đức là quốc gia thuộc dòng họ pháp luật Châu Âu lục địa với đặc trưng là việc xây dựng hệ thống pháp luật thành văn, nguồn chủ yếu của pháp luật nói chung và luật hình sự nói riêng là văn bản pháp luật – tương tự như Việt Nam. Bên cạnh đó, hệ thống pháp luật của Đức về vấn đề TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội được đánh giá cao về tính hiệu quả trong việc kiểm soát tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện ở quốc gia này. Chính vì vậy, Đức được lựa chọn là quốc gia có tính đại diện cho dòng họ pháp luật Civil Law trong quá trình so sánh. Canada là quốc gia thuộc dòng họ pháp luật Anh – Mĩ với đặc trưng là nguồn chủ yếu của pháp luật là án lệ. Với thể chế Liên bang, mỗi bang tại Canada đều có hệ thống pháp luật riêng và có hệ thống pháp luật Liên bang. Tuy nhiên, điểm đặc thù của Canada so với các quốc gia trong dòng họ pháp luật này là riêng lĩnh vực hình sự, Canada thống nhất sử dụng duy nhất luật liên bang mà không có BLHS riêng của từng bang. Việc sử dụng duy nhất một BLHS là điểm tương đồng giữa Canada với Việt Nam. Bên cạnh đó, Canada từ lâu đã được cộng đồng quốc tế đánh giá cao về tư pháp người dưới 18 tuổi, đặc biệt là hệ thống các biện pháp xử lí người dưới 18 tuổi được xây dựng đa dạng, phong phú, nhiều biện pháp có tính chất khác nhau và có thể áp dụng linh hoạt trong việc giải quyết TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội. Trong bối cảnh chúng ta đang hướng đến mục tiêu giảm hình phạt giam giữ, tăng cường các hình phạt, các biện pháp xử lí không giam giữ, huy động sức mạnh của toàn xã hội trong việc xử lí, giáo dục người dưới 18 tuổi phạm tội như hiện nay thì việc học hỏi kinh nghiệm lập pháp của Canada là phù hợp và khả thi. Trung Quốc là quốc gia có rất nhiều điểm tương đồng với Việt Nam về 6 văn hoá, lịch sử, tín ngưỡng tôn giáo, điều kiện kinh tế xã hội, thể chế chính trị và mục tiêu phát triển đất nước... Bên cạnh đó, Trung Quốc cũng đang phải đối mặt với vấn đề gia tăng tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện tương tự như Việt Nam, việc cải cách pháp luật về tư pháp người dưới 18 tuổi của Trung Quốc cũng phải đối mặt với những ý kiến trái chiều từ dư luận tương tự như những khó khăn của Việt Nam. Do vậy, việc tham khảo kinh nghiệm lập pháp của Trung Quốc – bao gồm cả những ưu điểm và hạn chế của luật hình sự, thành công và thất bại của pháp luật trong việc kiểm soát tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện sẽ có ý nghĩa quan trọng cho việc xây dựng và hoàn thiện pháp luật hình sự Việt Nam. Singapore là một quốc gia phát triển trong khu vực Đông Nam Á, đồng thời là quốc gia trong Asean. Tương tự như Việt Nam, Singapore là thành viên của nhiều điều ước quốc tế và khu vực, và có nghĩa vụ tuân thủ các nguyên tắc và chuẩn mực quốc tế trong các điều ước đó. Bên cạnh đó, Singapore có hệ thống các biện pháp hình sự áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội khá đa dạng và linh hoạt. Do vậy, các kinh nghiệm lập pháp của Singapore sẽ có ý nghĩa tham khảo cho việc hoàn thiện các quy định của BLHS về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Phương pháp luận Luận án nghiên cứu dựa trên nền tảng phương pháp luận là các phép biện chứng của chủ nghĩa Marx. Đây là phương pháp luận thống nhất, xuyên suốt trong quá trình nghiên cứu đề tài. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Các phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng khi thực hiện luận án bao gồm: Chương 1: Phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng ở chương này 7 là phương pháp phân tích và phương pháp tổng hợp nhằm phân tích các quan điểm khác nhau đối với từng vấn đề lí luận về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội, qua đó đánh giá và tổng hợp thành các vấn đề lí luận chung về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội. Chương 2: Phương pháp phân tích được sử dụng để phân tích quy định của pháp luật từng quốc gia được lựa chọn nghiên cứu về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội. Phương pháp so sánh luật học là phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng nhằm tìm ra những điểm tương đồng và khác biệt của BLHS Việt Nam và pháp luật các quốc gia thuộc phạm vi nghiên cứu. Hai phương pháp là phương pháp nghiên cứu đa ngành được sử dụng nhằm nghiên cứu luật pháp trong mối quan hệ với chính trị hoặc trong mối quan hệ với xã hội học... và phương pháp xử lí thông tin logic được sử dụng để phán đoán về bản chất của các quy định cũng như những liên hệ logic của các quy định đó nhằm lí giải một phần nguyên nhân của quy định cũng như những điểm giống và khác nhau trong các quy định của pháp luật của từng quốc gia. Phương pháp tổng hợp được sử dụng để đánh giá nhằm rút ra những kết luận về tính hợp lí, khả thi khi cấy ghép các quy định của pháp luật từ các quốc gia khác vào hệ thống pháp luật Việt Nam. Chương 3: Phương pháp phân tích dược sử dụng để phân tích các yêu cầu của việc hoàn thiện quy định của BLHS Việt Nam về TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội; phương pháp xử lí thông tin logic được xử đụng để phán đoán về tính hợp lí của các kinh nghiệm rút ra qua quá trình so sánh luật; phương pháp tổng hợp được sử dụng nhằm rút ra các kết luận về phương hướng hoàn thiện quy định của BLHS Việt Nam về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội. 8 5. Những điểm mới của luận án Luận án là công trình nghiên cứu dưới góc độ so sánh luật về trách nhiệm hình sự (TNHS) của người dưới 18 tuổi phạm tội. Với mục đích xây dựng hệ thống các vấn đề lí luận về cơ bản về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội và đề xuất một số kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội, luận án tập trung nghiên cứu các vấn đề lí luận về TNHS của người dưới 18 tuỏi phạm tội; thực tiễn quy định về vấn đề này trong luật hình sự của năm quốc gia trên thế giới bao gồm Việt Nam, Đức, Canada, Trung Quốc và Singapore. Những đóng góp mới của luận án được thể hiện ở các nội dung cụ thể như sau: Thứ nhất: Luận án xây dựng định nghĩa về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội, chứng minh đây là trường hợp đặc biệt của TNHS nói chung, luận giải những khác biệt trong đặc điểm của TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội so với người từ đủ 18 tuổi trở lên phạm tội; làm rõ vấn đề bản chất, nội dung, phạm vi và hình thức của TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội; phân tích các cơ sở cho việc quy định TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội trong luật pháp của các quốc gia. Thứ hai: Luận án đã phân tích và đánh giá so sánh các quy định của pháp luật bốn quốc gia theo các tiêu chí so sánh là hình thức TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội, cụ thể là: Hình phạt; Biện pháp tư pháp; án tích đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Thứ ba: Trên cơ sở bài học kinh nghiệm lập pháp của các quốc gia, những yêu cầu cụ thể của việc hoàn thiện luật hình sự, luận án đưa ra một số kiến nghị có giá trị khoa học và thực tiễn về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm là: đa dạng hoá hệ thống hình phạt, mở rộng phạm vi áp dụng hình phạt không tước tự do, thu hẹp phạm vi áp dụng hình phạt tù, giảm mức phạt tù tối đa, đa dạng hoá hệ thống biện pháp tư pháp, hoàn thiện quy định về phạm vi người dưới 18 tuổi phạm tội không có án tích./. 9 6. Kết cấu của luận án Ngoài Phần mở đầu và tổng quan của luận án, bố cục nội dung của luận án như sau: Chương 1: Những vấn đề lí luận về trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phạm tội Chương 2: Trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phạm tội trong pháp luật hình sự của Việt Nam, Đức, Canada, Trung Quốc và Singapore Chương 4: Yêu cầu và các giải pháp hoàn thiện quy định của Bộ luật Hình sự Việt Nam về trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phạm tội 10 PHẦN TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 1. Tình hình nghiên cứu trong nước 1.1. Các nghiên cứu về những vấn dề lí luận về trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi pham tội 1.1.1. Các nghiên cứu về khái niệm trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phạm tội TNHS là nội dung nhận được sự quan tâm rất lớn của các nhà nghiên cứu trong nước, thể hiện ở số lượng công trình đồ sộ với nhiều cấp độ nghiên cứu khác nhau. Các công trình nghiên cứu tiêu biểu có thể kể đến như: GS.TSKH. Đào Trí Úc với cuốn Mô hình lí luận về Bộ luật Hình sự Việt Nam (Phần chung)4, GS.TSKH. Lê Cảm với cuốn Các nghiên cứu chuyên khảo về Phần chung luật hình sự5, GS.TS. Nguyễn Ngọc Hoà với cuốn Trách nhiệm hình sự, hình phạt và các Biện pháp hình sự khác6, PGS.TS. Cao Thị Oanh với cuốn Nguyên tắc phân hoá trách nhiệm hình sự,7 tác giả Đỗ Ngọc Quang với cuốn Tìm hiểu trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về tham nhũng trong luật hình sự Việt Nam8, PGS.TS. Trịnh Tiến Việt với cuốn Trách nhiệm hình sự và hình phạt9, PGS.TS. Hồ Sỹ Sơn với tài tạp chí Bàn về khái niệm, Bản chất, 4 Đào Trí Úc (1993), Mô hình lí luận về Bộ luật Hình sự Việt Nam (Phần chung), NXB. Khoa học xã hội, Hà Nội. 5 Lê Cảm (2000), Các nghiên cứu chuyên khảo về Phần chung luật hình sự, NXB. Công an nhân dân, Hà Nội. 6 Nguyễn Ngọc Hoà (2022), Trách nhiệm hình sự, hình phạt và các biện pháp hình sự khác, NXB. Tư pháp, Hà Nội. 7 Cao Thị Oanh (2008), Nguyên tắc phân hoá trách nhiệm hình sự, nxb. Công an nhân dân, Hà Nội. 8 Đỗ Ngọc Quang (1997), Tìm hiểu trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về tham nhũng trong luật hình sự Việt Nam, NXB. Công an nhân dân, Hà Nội. 9 Trịnh Tiến Việt (2022), Trách nhiệm hình sự và hình phạt, NXB. Đại học Quốc gia Hà Nội. 11 nội dung và giới hạn của trách nhiệm hình sự10... Các công trình này có cách tiếp cận khác nhau về khái niệm TNHS, từ cách tiếp cận khác nhau đó dẫn tới cách xây dựng định nghĩa khác nhau về TNHS, về hệ thống các đặc điểm của TNHS, đồng thời có những quan điểm khác nhau về bản chất, nội dung, phạm vi của TNHS. Nếu như khái niệm TNHS nhận được nhiều sự quan tâm nghiên cứu, biểu hiện ở số lượng và loại các công trình nghiên cứu khác nhau (giáo trình, sách chuyên khảo, bài tạp chí, đề tài nghiên cứu khoa học các cấp, tham luận tại hội thảo các cấp ) thì đa phần các giáo trình, sách, bài tạp chí về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội không đưa ra khái niệm riêng về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội, mà chỉ dựa trên khái niệm TNHS của người phạm tội nói chung như Giáo trình Luật Hình sự Việt Nam phần chung11 của Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình Luật Hình sự Việt Nam phần chung của Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội Một số ít công trình nghiên cứu có xây dựng khái niệm và chỉ ra đặc điểm của TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội là các luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ. Trong số đó, có thể kể đến một số công trình tiêu biểu như: luận văn thạc sĩ Trách nhiệm hình sự của người chưa thành niên phạm tội trong luật hình sự Việt Nam của tác giả Trần Văn Dũng12; luận án tiến sĩ “Trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội trong luật hình sự Việt Nam (những vấn đề cơ Bản của phần chung)” của tác giả Trịnh Thị Yến13 10 Hồ Sỹ Sơn (2010), Bàn về khái niệm, bản chất, nội dung và giới hạn của trách nhiệm hình sự, tạp chí Nhà nước và Pháp luật, số 6/2010. 11 Trường Đại học Luật Hà Nội (2022), Giáo trình luật hình sự, phần chung, nxb. CAND, Hà Nội. 12 Trần Văn Dũng (2003), Trách nhiệm hình sự của người chưa thành niên phạm tội trong luật hình sự Việt Nam, Luận văn thạc sĩ Luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội, tr.12 13 Trịnh Thị Yến (2019), Trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội trong luật hình sự Việt Nam (những vấn đề cơ bản của phần chung), Luận án tiến sĩ Luật học, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, tr.35 12 Từ các công trình nghiên cứu này, có thể nhận thấy hiện nay chưa có sự thống nhất giữa các nhà nghiên cứu về định nghĩa TNHS. Đồng thời, hệ thống các đặc điểm của khái niệm TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội cũng chưa có sự thống nhất. Bên cạnh đó, các vấn đề lí luận cơ bản khác như bản chất, nội dung, phạm vi của TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội cũng chưa được làm rõ. 1.1.2. Các nghiên cứu về hình thức TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội Liên quan đến hình thức TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội cũng có nhiều công trình nghiên cứu đề cập đến như: GS.TS. Nguyễn Ngọc Hoà với cuốn Trách nhiệm hình sự, hình phạt và các Biện pháp hình sự khác14, PGS.TS. Cao Thị Oanh với cuốn Nguyên tắc phân hoá trách nhiệm hình sự,15 tác giả Đỗ Ngọc Quang với cuốn Tìm hiểu trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về tham nhũng trong luật hình sự Việt Nam16, PGS.TS. Trịnh Tiến Việt với cuốn Trách nhiệm hình sự và hình phạt17, PGS.TS. Hồ Sỹ Sơn với tài tạp chí Bàn về khái niệm, Bản chất, nội dung và giới hạn của trách nhiệm hình sự18, luận án tiến sĩ “Trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội trong luật hình sự Việt Nam (những vấn đề cơ Bản của phần chung)” của tác giả Trịnh Thị Yến19 Qua các công trình này có thể nhận thấy, hình thức của TNHS có 14 Nguyễn Ngọc Hoà (2022), Trách nhiệm hình sự, hình phạt và các biện pháp hình sự khác, NXB. Tư pháp, Hà Nội. 15 Cao Thị Oanh (2008), Nguyên tắc phân hoá trách nhiệm hình sự, nxb. Công an nhân dân, Hà Nội. 16 Đỗ Ngọc Quang (1997), Tìm hiểu trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về tham nhũng trong luật hình sự Việt Nam, NXB. Công an nhân dân, Hà Nội. 17 Trịnh Tiến Việt (2022), Trách nhiệm hình sự và hình phạt, NXB. Đại học Quốc gia Hà Nội. 18 Hồ Sỹ Sơn (2010), Bàn về khái niệm, bản chất, nội dung và giới hạn của trách nhiệm hình sự, tạp chí Nhà nước và Pháp luật, số 6/2010. 19 Trịnh Thị Yến (2019), Trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội trong luật hình sự Việt Nam (những vấn đề cơ bản của phần chung), Luận án tiến sĩ Luật 13 những cách gọi khác nhau như dạng của TNHS, biện pháp của TNHS... Về các hình thức cụ thể của TNHS cũng có những quan điểm khác nhau: hình thức của TNHS chỉ bao gồm hình phạt; hình thức của TNHS bao gồm: hình phạt, biện pháp tư pháp; hình thức của TNHS bao gồm: hình phạt, biện pháp tư pháp và án tích.... 1.1.3. Các nghiên cứu về cơ sở của việc quy định trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phạm tội Các nghiên cứu về cơ sở khoa học – tâm lí có thể liệt kê như: cuốn sách Tâm lí học của tác giả Phạm Minh Hạc20, cuốn sách Người chưa thành niên phạm tội, đặc điểm tâm lí và chính sách xử lí21 của tác giả Đặng Thanh Nga và Trương Quang Vinh; cuốn sách Nguyên nhân, điều kiện người chưa thành niên vi phạm pháp luật hình sự và giải pháp phòng ngừa của tác giả Nguyễn Minh Đức22; Chương 1 Luận án tiến sĩ luật học Trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội trong Luật hình sự Việt Nam (Những vấn đề cơ Bản của Phần chung), của tác giả Trịnh Thị Yến23; giáo trình Tư pháp đối với người chưa thành niên của Trường đại học Luật Hà Nội24... các công trình này đều thống nhất cho rằng sự chưa hoàn thiện về tâm sinh lí và thiếu kinh nghiệm sống là một trong những nguyên nhân dẫn tới tội phạm của người dưới 18 tuổi. Các nghiên cứu về các triết lí xử lí người dưới 18 tuổi phạm tội như Đào học, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, tr.35 20 Phạm Minh Hạc (1992), Tâm lí học, NXB. Giáo dục, Hà Nội. 21 Đặng Thanh Nga, Trương Quang Vinh (2011), Người chưa thành niên phạm tội, đặc điểm tâm lí và chính sách xử lí, NXB. Tư pháp, Hà Nội. 22 Nguyễn Minh Đức (2014), Nguyên nhân, điều kiện người chưa thành niên vi phạm pháp luật hình sự và giải pháp phòng ngừa, NXB. Tư pháp, Hà Nội. 23 Trịnh Thị Yến (2019), Trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội trong Luật hình sự Việt Nam (Những vấn đề cơ bản của Phần chung), Luận án tiến sĩ Luật học, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội. 24 Trường Đại học Luật Hà Nội (2020), Giáo trình Tư pháp đối với người chưa thành niên, NXB. Tư pháp, Hà Nội. 14 Lệ Thu với cuốn sách Triết lí xử lí người chưa thành niên vi phạm và thực tiễn xây dựng pháp luật trên thế giới25, tác giả Đào Phương Thanh với nghiên cứu về Các triết lí xử lí người chưa thành niên vi phạm pháp luật trong thực tiễn lập pháp của Việt Nam và những đề xuất26, tác giả Đỗ Hoàng Yến với công bố Tư pháp phục hồi trong việc xử lí người chưa thành niên vi phạm pháp luật27... có thể nhận thấy các công trình trong nước thuộc nhòm này không nhiều, tuy nhiên các tác giả khá thống nhất chỉ ra rằng các triết lí xử lí người dưới 18 tuổi phạm tội sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến quy định của pháp luật về TNHS của người dưới 18 tuổi phạm tội. Các nghiên cứu về chính sách hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội khá phong phú với những công trình như: GS.TSKH. Đào Trí Úc với cuốn Luật Hình sự Việt Nam, Quyển 1. Những vấn đề chung28, GS.TS. Võ Khánh Vinh với công bố Chính sách hình sự trong xây dựng nhà nước pháp quyền: Các Bộ phận cấu thành cơ Bản29 Ngô Thị Tuyết Thanh với công bố Chính sách hình sự Việt Nam đối với người dưới 18 tuổi phạm tội: Khía cạnh so sánh30, Phùng Thế Hùng với công bố Tìm hiểu chính sách hình sự trong xây dựng nhà 25 Đào Lệ Thu (2024), Triết lí xử lí người chưa thành niên vi phạm và thực tiễn xây dựng pháp luật trên thế giới, nxb. Tư pháp. 26 Đào Phương Thanh (2023), Các triết lí xử lí người chưa thành niên vi phạm pháp luật trong thực tiễn lập pháp của Việt Nam và những đề xuất, chuyên đề 6 thuộc đề tài nghiên cứu khoa học cấp Trường: Triết lí xử lí người chưa thành niên vi phạm pháp luật và sự thể hiện trong thực tiễn lập pháp của một số quốc gia trên thế giới, chủ nhiệm TS. Đào Lệ Thu, Trường Đại học Luật Hà Nội. 27 Đỗ Hoàng Yến (2008), Tư pháp phục hồi trong việc xử lí người chưa thành niên vi phạm pháp luật, tạp chí Nghiên cứu lập pháp. 28 Đào Trí Úc (2000), Luật Hình sự Việt Nam, Quyển 1. Những vấn đề chung, NXB. Khoa học xã hội, Hà Nội. 29 Võ Khánh Vinh (2024), Chính sách hình sự trong xây dựng nhà nước pháp quyền: Các bộ phận cấu thành cơ bản. 30 Ngô Thị Tuyết Thanh (2018), Chính sách hình sự Việt Nam đối với người dưới 18 tuổi phạm tội: Khía cạnh so sánh, Luận văn thạc sĩ luật học, Học viện Khoa học xã hội, Hà Nội.