Luận án Tự do di chuyển lao động trong ASEAN - Những vấn đề pháp lý, thực tiễn và một số kiến nghị đối với Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI BÙI THỊ NGỌC LAN TỰ DO DI CHUYỂN LAO ĐỘNG TRONG ASEAN - NHỮNG VẤN ĐỀ PHÁP LÝ, THỰC TIỄN VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ ĐỐI VỚI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Hà Nội - 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI BÙI THỊ NGỌC LAN TỰ DO DI CHUYỂN LAO ĐỘNG TRONG ASEAN - NHỮNG VẤN ĐỀ PHÁP LÝ, THỰC TIỄN VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ ĐỐI VỚI VIỆT NAM Chuyên ngành: Luật quốc tế Mã số: 9 38 01 08 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Nguyễn Bá Bình 2. TS. Đỗ Ngân Bình Hà Nội - 2022 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Bùi Thị Ngọc Lan DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Tên đầy đủ bằng tiếng Việt Tên đầy đủ bằng tiếng Anh AA Kiến trúc sư ASEAN ASEAN Architect AAC Hội đồng kiến trúc sư ASEAN ASEAN Architect Council AC Cộng đồng ASEAN ASEAN Community ACC Hội đồng Điều phối ASEAN ASEAN Coordinating Committee ACPACC Uỷ ban điều phối kế toán chuyên nghiệp ASEAN ASEAN Chartered Professional Accountant Coordinating Committee ACPE Kỹ sư chuyên nghiệp đủ điều kiện theo ASEAN ASEAN Chartered Professional Engineer ACTIP Công ước ASEAN về phòng chống mua bán người, đặc biệt là phụ nữ và trẻ em ASEAN Convention against Human Trafficking, especially Women and Children ACCSTP Tiêu chuẩn trình độ chung ASEAN về du lịch The ASEAN Common Competency Standards for Tourism Professional ACPA Kế toán chuyên nghiệp đủ điều kiện theo ASEAN ASEAN Chartered Professional Accountant ACPECC Uỷ ban điểu phối kỹ sư chuyên nghiệp ASEAN ASEAN Chartered Professional Engineers Coordinating Committee ACTS Hệ thống trao đổi tín chỉ ASEAN ASEAN Credit Transfer System ADB Ngân hàng phát triển châu Á Asian Development Bank AEC Cộng đồng kinh tế ASEAN ASEAN Economic Community AECC Hội đồng Cộng đồng kinh tế ASEAN ASEAN Economic Community Council AEM Hội nghị Bộ trưởng Kinh tế ASEAN ASEAN Economic Meetings AFAS Hiệp định khung ASEAN về ASEAN Framework dịch vụ Agreement on services AFTA Khu vực thương mại tự do ASEAN ASEAN Free Trade Area AJCCD Uỷ ban điều phối chung ASEAN về nha khoa ASEAN Joint Coordinating Committee on Dental Practitioners AJCCN Uỷ ban điều phối chung ASEAN về điều dưỡng ASEAN Joint Coordinating Committee on Nursing AJCCM Uỷ ban điều phối chung ASEAN về hành nghề y ASEAN Joint Coordinating Committee on Medical Practitioners ALMM Hội nghị Bộ trưởng Lao động ASEAN ASEAN Labour Ministers Meeting APSC Cộng đồng chính trị an ninh ASEAN ASEAN Political Security Community AQRF Khung tham chiếu trình độ ASEAN ASEAN Qualifications Reference Framework ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á Association of South East Asian Nations ASC Cộng đồng an ninh ASEAN ASEAN Security Community ASCC Cộng đồng văn hóa - xã hội ASEAN ASEAN Socio- Cultural Community ATISA Hiệp định Thương mại dịch vụ ASEAN ASEAN Trade in Services Agreement ATPMC Uỷ ban giám sát lao động du lịch ASEAN ASEAN Tourism Professional Monitoring Committee ATPRS Hệ thống đăng ký nghề du lịch ASEAN ASEAN Tourism Professional Registration System AUN Mạng lưới các trường đại học ASEAN ASEAN University Network BOI Cục Đầu tư Philippines Philippines Board of Investments CATC Chương trình du lịch chung ASEAN Common ASEAN Tourism Curriculum CCS Uỷ ban điều phối ASEAN về dịch vụ ASEAN Coordinating Committee on Services CPA Chứng chỉ kế toán viên Certified Public Accountants CPD Phát triển nghề nghiệp liên tục Continuing Professional Development CSS Nhà cung cấp dịch vụ theo hợp đồng Contractual Service Suppliers EU Liên minh châu Âu European Union FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài Foreign Direct Investment GATS Hiệp định chung về thương mại dịch vụ General Agreement on Trade in Services GDP Thu nhập bình quân trên đầu người Gross Domestic Product ILO Tổ chức Lao động Quốc tế International Labour Organization IT Công nghệ thông tin Information Technology LNB Hội đồng điều dưỡng Lào Lao Nursing Board MODE 4 Hiện diện thể nhân MOH Bộ Y tế Ministry of Heath MNP Hiệp định ASEAN về di chuyển thể nhân ASEAN Agreement on Movement of Natural Persons MRA Thoả thuận công nhận lẫn nhau Mutual Recognition Arrangment MRA-TP Thoả thuận công nhận lẫn nhau về dịch vụ du lịch ASEAN Mutual Recognition Arrangment on Tourism Professionals MQF Khung trình độ quốc gia Malaysia Malaysia Qualifications Framework NAFTA Hiệp định thương mại tự do Bắc Mỹ North American Free Trade Agreement NQF Khung trình độ quốc gia National Qualifications Framework NQS Hệ thống trình độ quốc gia National Qualification System NTBPs Hội đồng lao động du lịch quốc gia National Tourism Professional Boards NTOs Các Tổ chức du lịch quốc gia ASEAN National Tourism Organizations PRA Cơ quan quản lý nghề nghiệp quốc gia The Professional Regulatory Authority RFA Kiến trúc sư nước ngoài có đăng ký Registered Foreign Architect RFPA Kế toán chuyên nghiệp nước ngoài có đăng ký Registered Foreign Professional Accountant RFPE Kỹ sư chuyên nghiệp nước ngoài có đăng ký Registered Foreign Professional Engineer TFEU Hiệp ước về chức năng của Liên minh châu Âu Treaty on the Functioning of the European Union – TFEU TMC Hội đồng Y khoa Thái Lan The Medical Council of Thailand UNESCO Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hợp Quốc United Nations Educational Scientific and Cultural Organization VACPA Hội Kiểm toán viên hành nghề Việt Nam Vietnam Association of Certified Public Accountants VTOS Bộ tiêu chuẩn kỹ năng nghề du lịch Việt Nam Vietnam Tourism Occupational Skills Standards VQF Khung trình độ quốc gia Việt Nam Vietnamese Qualifications Framework WTO Tổ chức Thương mại Thế giới World Trade Organization DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU, HÌNH VẼ STT Ký hiệu Tên bảng biểu, hình vẽ Trang 1. Bảng 2.1 Kiều hồi từ lao động di cư của một số nước ASEAN giai đoạn 2010-2019 53 2. Hình 2.2 Thay đổi việc làm theo kịch bản AEC so với kịch bản cơ sở, năm 2025 54 3. Biểu đồ 2.3 Thị trường lao động của nước đến và nước gốc trước và sau khi di cư lao động 57 4. Hình 3.1 Quy trình đăng bạ theo quy định của MRA về dịch vụ tư vấn kỹ thuật 84 5. Hình 3.2 Quy trình đăng bạ kiến trúc sư ASEAN 85 6. Hình 3.3 Quy trình đăng bạ kế toán chuyên nghiệp đủ điều kiện theo ASEAN 86 7. Bảng 3.4 Năm mức độ trình độ chuyên môn của Chương trình du lịch chung ASEAN (CATC) 89 8. Hình 3.5 Cơ quan thực thi MRA-TP cấp độ khu vực và cấp độ quốc gia 90 9. Hình 3.6 Sự tham gia của các cơ quan cấp quốc gia và cấp khu vực vào quá trình tham chiếu AQRF 93 10. Bảng 3.7 Các hạn chế đối với Mode 4 theo AFAS 110 11. Bảng 3.8 Mức độ cam kết của phương thức hiện diện thể nhân trong khuôn khổ AFAS 111 12. Bảng 3.9 Các cơ quan quốc gia được thành lập theo các MRA 115 13. Bảng 3.10 Thành công đạt được trong việc thực hiện MRA-TP của một số quốc gia thành viên 123 14. Bảng 3.11 Số lượng kỹ sư, kiến trúc sư, kế toán đăng bạ theo MRA về hành nghề tư vấn kỹ thuật, kiến trúc sư và kế toán 124 15. Bảng 4.1 Số lượng các phân ngành dịch vụ của Việt Nam theo gói cam kết thứ 08 trong khuôn khổ AFAS và MNP 132 16. Bảng 4.2 Các nhóm thể nhân và thời gian lưu trú của thể nhân theo biểu cam kết của Việt Nam trong MNP và GATS/WTO 133 17. Bảng 4.3 Mức độ cam kết của Việt Nam đối với các ngành/phân ngành dịch vụ liên quan tới tự do di chuyển lao động trong MNP và GATS/WTO 134 18. Bảng 4.4 Các văn bản liên quan việc thực hiện các cam kết trong khuôn khổ MRA của Việt Nam 141 19. Bảng 4.5 Lao động từ các nước ASEAN đến làm việc tại Việt Nam giai đoạn 2000-2017 149 MỤC LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU, HÌNH VẼ MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài ........................................................... 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án ................................................. 5 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án .................................................. 5 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ................................................ 6 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án ........................................................ 6 6. Kết cấu của luận án .............................................................................................. 7 Chương 1 ................................................................................................................... 9 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU NHỮNG VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .................................................................. 9 1.1. Các nghiên cứu về những vấn đề lý luận về tự do di chuyển lao động trong ASEAN ....................................................................................................................... 9 1.1.1. Các nghiên cứu về khái niệm tự do di chuyển lao động quốc tế, tự do di chuyển lao động nội khối và tự do di chuyển lao động trong ASEAN ............... 9 1.1.2. Các nghiên cứu về nguyên nhân của tự do di chuyển lao động trong ASEAN ..................................................................................................................... 14 1.2. Các nghiên cứu về những vấn đề pháp lý về tự do di chuyển lao động trong ASEAN ..................................................................................................................... 17 1.2.1. Các nghiên cứu về cơ sở pháp lý của tự do di chuyển lao động trong ASEAN .................................................................................................................................. 17 1.2.2. Các nghiên cứu về những nội dung pháp lý về tự do di chuyển lao động trong ASEAN ...................................................................................................................... 21 1.3. Các nghiên cứu về thực tiễn thực hiện pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động của một số quốc gia thành viên và Việt Nam .......................... 25 1.3.1. Các nghiên cứu về thực tiễn thực hiện pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động của một số quốc gia thành viên ................................................................. 25 1.3.2. Các nghiên cứu về thực tiễn thực hiện pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động của Việt Nam ............................................................................................. 28 1.4. Đánh giá tình hình nghiên cứu các vấn đề liên quan đến đề tài luận án ......... 30 1.5. Đề xuất những vấn đề tiếp tục được nghiên cứu trong luận án .................. 33 1.6. Cơ sở lý thuyết nghiên cứu, câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu 34 Chương 2 ................................................................................................................. 37 CÁC VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN ...................................................................... 37 VỀ TỰ DO DI CHUYỂN LAO ĐỘNG TRONG ASEAN .................................. 37 2.1. Khái niệm tự do di chuyển lao động trong ASEAN ..................................... 37 2.1.1. Định nghĩa về tự do di chuyển lao động trong ASEAN .................................. 37 2.1.2. Đặc điểm của tự do di chuyển lao động trong ASEAN .................................. 43 2.1.3. Vai trò của tự do di chuyển lao động trong ASEAN ....................................... 50 2.2. Các lý thuyết về di chuyển lao động quốc tế và nguyên nhân của tự do di chuyển lao động trong ASEAN .............................................................................. 55 2.2.1. Các lý thuyết về di chuyển lao động quốc tế .................................................. 55 2.2.2. Nguyên nhân của tự do di chuyển lao động trong ASEAN ............................. 60 2.3. Khái niệm và nguồn của pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động .. 64 2.3.1. Định nghĩa pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động ........................... 64 2.3.2. Đặc điểm của pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động ....................... 65 2.3.3. Quá trình hình thành và phát triển của pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động .................................................................................................................... 68 2.3.4. Nguồn của pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động ............................ 73 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ....................................................................................... 79 Chương 3 ................................................................................................................. 80 THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT ASEAN VỀ TỰ DO DI CHUYỂN LAO ĐỘNG VÀ THỰC TIỄN THỰC HIỆN CỦA CÁC QUỐC GIA THÀNH VIÊN ......... 80 3.1. Những nội dung cơ bản của pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động .................................................................................................................................. 80 3.1.1. Quy định về di chuyển thể nhân theo AFAS, ATISA và MNP ......................... 80 3.1.2. Quy định về công nhận lẫn nhau đối với các dịch vụ chuyên môn ................ 81 3.1.3. Quy định về Khung tham chiếu trình độ ASEAN ............................................ 92 3.1.4. Quy định về thiết chế điều phối tự do di chuyển lao động trong ASEAN ....... 94 3.2. Một số đánh giá pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động .................... 97 3.2.1. Những điểm nổi bật của pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động ....... 97 3.2.2. Những điểm hạn chế của pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động .... 102 3.3. Thực tiễn thực hiện pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động của các quốc gia thành viên ............................................................................................... 107 3.3.1. Các cam kết về di chuyển thể nhân theo AFAS, MNP và việc nội luật hóa của các quốc gia thành viên .......................................................................................... 108 3.3.2. Thực hiện các MRA về dịch vụ chuyên môn và tham gia AQRF của các quốc gia thành viên ......................................................................................................... 114 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ..................................................................................... 126 Chương 4 ............................................................................................................... 127 CÁC CAM KẾT CỦA VIỆT NAM VỀ TỰ DO DI CHUYỂN LAO ĐỘNG TRONG ASEAN, THỰC TIỄN THỰC HIỆN VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ ...... 127 4.1. Nội dung các cam kết của Việt Nam về tự do di chuyển lao động trong ASEAN ................................................................................................................... 127 4.1.1. Các cam kết của Việt Nam về di chuyển thể nhân trong khuôn khổ AFAS .. 127 4.1.2. Các cam kết của Việt Nam về di chuyển thể nhân trong khuôn khổ MNP .............. 131 4.1.3. Các cam kết của Việt Nam về công nhận lẫn nhau trong khuôn khổ 08 MRA về dịch vụ chuyên môn ............................................................................................ 134 4.2. Thực tiễn thực hiện pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động của Việt Nam ................................................................................................................ 136 4.2.1. Những kết quả đạt được trong việc thực hiện pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động ...................................................................................................... 136 4.2.2. Những hạn chế trong việc thực hiện pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động ........................................................................................................................ 150 4.3. Một số định hướng, giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động của Việt Nam. ......................................... 153 4.3.1. Định hướng nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động của Việt Nam ............................................................................... 153 4.3.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật ASEAN về tự do di chuyển lao động của Việt Nam ........................................................................................... 158 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 ..................................................................................... 166 KẾT LUẬN ........................................................................................................... 167 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................... 169 DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA NGHIÊN CỨU SINH CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN TIẾN SĨ ........... 184 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Tự do di chuyển lao động trong ASEAN là kết quả tất yếu khách quan của quá trình toàn cầu hóa, khu vực hóa. Đầu những năm 90 của thế kỷ XX trong bối cảnh Chiến tranh lạnh kết thúc và tình hình chính trị trong khu vực đã từng bước ổn định, ASEAN bắt đầu đẩy mạnh các hoạt động hợp tác kinh tế khu vực và đã gặt hái được một số thành công trong các lĩnh vực hợp tác về thương mại hàng hóa, dịch vụ và đầu tư như hình thành Khu vực thương mại tự do ASEAN (AFTA) năm 1992, ký kết Hiệp định khung ASEAN về dịch vụ (AFAS) năm 1995, ký Hiệp định về Khu vực đầu tư ASEAN (AIA) năm 1997 Gắn liền với hợp tác về thương mại hàng hóa, thương mại dịch vụ và đầu tư không thể thiếu hợp tác về lao động bởi lao động là một trong bốn yếu tố cốt lõi của sản xuất bên cạnh hàng hóa, dịch vụ và đầu tư. Tuy nhiên, vào thời điểm những năm 90 của thế kỷ XX, ASEAN mới chỉ bắt đầu xây dựng những khuôn khổ pháp lý cơ bản nhất về tự do di chuyển lao động với một số văn kiện như: Tầm nhìn ASEAN năm 2020 năm 1997, Chương trình hành động Hà Nội (HAP) năm 1998, Nghị định thư về thực hiện giai đoạn 2 các cam kết về dịch vụ trong khuôn khổ Hiệp định khung về dịch vụ của ASEAN Sau 06 năm kể từ khi thông qua Tầm nhìn ASEAN năm 2020 năm 1997 trong bối cảnh tình hình quốc tế và khu vực có nhiều biến chuyển, để đẩy nhanh hơn nữa tiến trình hội nhập khu vực trong Tuyên bố Bali II năm 2003, các quốc gia thành viên ASEAN đã nhất trí đặt ra mục tiêu thành lập Cộng đồng ASEAN (AC) nói chung và Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC) nói riêng vào năm 2020. Trên cơ sở đó, AEC - một trong ba trụ cột của AC chính thức được thành lập ngày 31 tháng 12 năm 2015 thông qua Tuyên bố Kualar Lumpur về việc thành lập Cộng đồng ASEAN trong khuôn khổ Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 27 tại Malaysia năm 2015. Sự ra đời của AEC góp phần tạo dựng một thị trường và cơ sở sản xuất thống nhất ASEAN, thúc đẩy dòng di chuyển tự do của hàng hóa, dịch vụ, đầu tư, lao động có tay nghề trong khu vực. Bên cạnh đó, AEC cũng tạo nên chất xúc tác hỗ trợ cho việc thiết lập ASEAN trở thành khu vực phát triển kinh tế công bằng, khu vực kinh tế có năng lực cạnh tranh cao và hội nhập vào nền kinh tế toàn cầu. AEC gắn liền với thị trường và cơ sở sản xuất thống nhất ASEAN trong đó các yếu tố của sản xuất bao gồm hàng hóa, dịch vụ, vốn và lao động được tự do di chuyển. Có thể thấy rằng, tự do di chuyển lao động trong ASEAN là một thành tố quan trọng góp phần hiện thực hóa mục tiêu đề ra từ Tầm nhìn ASEA