Luận án Ứng dụng phương pháp hồi quy phân vị phân tích chênh lệch tiền lương ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRẦN THỊ TUẤN ANH ỨNG DỤNG PHƯƠNG PHÁP HỒI QUY PHÂN VỊ PHÂN TÍCH CHÊNH LỆCH TIỀN LƯƠNG Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NĂM 2015 ii iii BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRẦN THỊ TUẤN ANH ỨNG DỤNG PHƯƠNG PHÁP HỒI QUY PHÂN VỊ PHÂN TÍCH CHÊNH LỆCH TIỀN LƯƠNG Ở VIỆT NAM Chuyên ngành : Lý thuyết xác suất và thống kê toán học Mã số : 62.46.01.06 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC 1. PGS. TS LÊ VĂN PHI 2. TS BÙI PHÚC TRUNG NĂM 2015 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ với đề tài “ Ứng dụng phương pháp hồi quy phân vị phân tích chênh lệch tiền lương ở Việt Nam” là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của riêng tôi. Các số liệu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu của luận án chưa từng được ai ngoài tác giả công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. Nghiên cứu sinh Trần Thị Tuấn Anh ii iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................................. i MỤC LỤC .......................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU ...................................................................................... vii DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ .......................................................................................... viii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ................................................................................... xv PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................................... 2 3. Đối tượng – phạm vi nghiên cứu ................................................................................... 3 4. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn........................................................................... 3 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ HÀM TIỀN LƯƠNG VÀ VẤN ĐỀ PHÂN TÍCH CHÊNH LỆCH TIỀN LƯƠNG BẰNG HỒI QUY PHÂN VỊ ..................................... 5 1.1. Hàm tiền lương mincer (1974) và các nghiên cứu mở rộng .................................. 5 1.2. Phương pháp hồi quy phân vị ................................................................................ 8 a. Giới thiệu phương pháp hồi quy phân vị ................................................. 9 b. Tính chất của phương pháp hồi quy phân vị ......................................... 15 c. Kiểm định giả thuyết thống kê với hồi quy phân vị .............................. 23 d. Ưu điểm và nhược điểm của hồi quy phân vị ........................................ 24 1.2.1. Tính chệch của ước lượng do chọn mẫu khi xây dựng hàm tiền lương và phương pháp hiệu chỉnh tính chệch do chọn mẫu ............................................................ 26 a. Tính chệch do chọn mẫu (Sample selection bias) ................................. 27 b. Hiệu chỉnh tính chệch do chọn mẫu - Thủ tục Heckman hai bước ....... 29 1.2.2. Vấn đề nội sinh và phương pháp hồi quy phân vị hai bước (double - stage quantile regression) .............................................................................................. 32 1.3. Phương pháp phân rã chênh lệch bằng hồi quy phân vị ...................................... 34 1.4. Sự phù hợp của hồi quy phân vị với các nghiên cứu về chênh lệch tiền lương .. 37 CHƯƠNG 2 TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU VỀ CHÊNH LỆCH TIỀN LƯƠNG ...................... 39 2.1. Tổng quan các nghiên cứu về chênh lệch tiền lương trên thế giới ......................... 39 iv 2.1.1. Những nghiên cứu về chênh lệch tiền lương trước khi hồi quy phân vị được áp dụng vào phân tích tiền lương ............................................................................. 39 2.1.2. Những nghiên cứu về chênh lệch tiền lương áp dụng hồi quy phân vị được áp dụng vào hồi quy hàm tiền lương ........................................................................ 44 2.2. Tổng quan các nghiên cứu ở Việt Nam .................................................................. 58 2.2.1. Các nghiên cứu định lượng về chênh lệch tiền lương không áp dụng hồi quy phân vị ................................................................................................................. 58 2.2.2. Các nghiên cứu áp dụng hồi quy phân vị trong phân tích chênh lệch tiền lương. .. ...................................................................................................................... 61 2.3. Những hạn chế trong các nghiên cứu định lượng về đề tài chênh lệch tiền lương ở việt nam ............................................................................................................ 64 CHƯƠNG 3 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................................................ 67 3.1. Số liệu sử dụng trong đề tài .................................................................................... 67 3.1.1. Nguồn số liệu sử dụng ......................................................................................... 67 3.1.2. Thống kê mô tả mẫu số liệu ................................................................................. 69 3.1.3. Mô tả hàm mật độ kernel của biến log – tiền lương trên mẫu số liệu ................. 72 3.2. Phương pháp nghiên cứu của đề tài ........................................................................ 78 3.2.1. Dạng hàm tiền lương ........................................................................................... 78 3.2.2. Phương pháp ước lượng hàm tiền lương và phân rã chênh lệch tiền lương ........ 80 3.2.2.1. Ước lượng hàm tiền lương bằng phương pháp hồi quy phân vị ............ 80 3.2.2.2. Hiệu chỉnh tính chệch do chọn mẫu ...................................................... 81 3.2.2.3. Phương pháp phân rã sự chênh lệch tiền lương ..................................... 82 CHƯƠNG 4 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ......................................................................... 85 4.1. Áp dụng phương pháp hồi quy phân vị để ước lượng hàm tiền lương ở việt nam ... 85 4.1.1. Hồi quy và so sánh hàm hồi quy phân vị hàm tiền lương của nhóm lao động nam và nhóm lao động nữ ........................................................................................... 86 4.1.1.1. Hồi quy và so sánh hệ số hồi quy theo bằng cấp ở nhóm lao động nam và nhóm lao động nữ trong năm 2002 ................................................... 86 4.1.1.2. Hồi quy và so sánh hệ số hồi quy theo bằng cấp ở nhóm lao động nam và nhóm lao động nữ trong năm 2012 ................................................... 91 4.1.1.3. So sánh hệ số hồi quy theo bằng cấp ở nhóm lao động nam giữa năm 2002 và năm 2012 .................................................................................. 95 4.1.1.4. So sánh hệ số hồi quy theo bằng cấp ở nhóm lao động nữ giữa năm 2002 và năm 2012 .................................................................................. 98 v 4.1.2. Hồi quy phân vị tiền lương theo khu vực thành thị - nông thôn. ...................... 100 4.1.2.1. Hồi quy và so sánh hệ số hồi quy theo bằng cấp ở nhóm lao động thành thị và nhóm lao động nông thôn trong năm 2002 ................................ 101 4.1.2.2. Hồi quy và so sánh hệ số hồi quy theo bằng cấp ở nhóm lao động thành thị và nhóm lao động nông thôn trong năm 2012 ................................ 104 4.1.2.3. So sánh hệ số hồi quy theo bằng cấp ở nhóm lao động thành thị giữa năm 2002 và năm 2012 ........................................................................ 108 4.1.2.4. So sánh hệ số hồi quy theo bằng cấp ở nhóm lao động nông thôn giữa năm 2002 và năm 2012 ........................................................................ 110 4.2. Kết quả phân rã chênh lệch tiền lương ................................................................. 113 4.2.1. Phân rã chênh lệch tiền lương theo giới tính ..................................................... 114 4.2.1.1. Phân rã chênh lệch tiền lương theo giới tính năm 2002 ...................... 114 4.2.1.2. Phân rã chênh lệch tiền lương theo giới tính năm 2012 ...................... 117 4.2.1.3. So sánh kết quả chênh lệch tiền lương theo giới tính ở khu vực thành thị và nông thôn ......................................................................................... 119 4.2.1.4. So sánh kết quả phân rã chênh lệch tiền lương theo giới tính giữa năm 2002 và 2012 ........................................................................................ 120 4.2.2. Phân rã chênh lệch tiền lương giữa thành thị và nông thôn .............................. 122 4.2.2.1. Phân rã chênh lệch tiền lương giữa thành thị và nông thôn năm 2002 122 4.2.2.2. Phân rã chênh lệch tiền lương giữa thành thị và nông thôn năm 2012 126 4.2.2.3. So sánh chênh lệch tiền lương giữa thành thị và nông thôn theo từng nhóm giới tính ...................................................................................... 128 4.2.2.4. So sánh chênh lệch tiền lương giữa thành thị và nông thôn năm 2002 và 2012 ..................................................................................................... 129 4.2.3. Phân rã chênh lệch tiền lương giữa năm 2002 và 2012 ..................................... 132 4.3. Kết luận về kết quả nghiên cứu. ........................................................................... 136 4.3.1. Về sự thay đổi hàm hồi quy tiền lương ............................................................. 136 4.3.1.1. Sự thay đổi hàm hồi quy tiền lương theo giới tính .............................. 136 4.3.1.2. Sự thay đổi hàm hồi quy tiền lương theo khu vực ............................... 136 4.3.1.3. Sự thay đổi hàm hồi quy tiền lương theo thời gian ............................. 137 4.3.1.4.So sánh kết quả hồi quy hàm tiền lương ở Việt Nam với các nghiên cứu trước đó .............................................................................................................. 139 4.3.2. Về kết quả phân rã chênh lệch tiền lương ......................................................... 141 vi 4.3.2.1. Kết quả phân rã chênh lệch tiền lương theo giới tính .......................... 141 4.3.2.2. Kết quả phân rã chênh lệch tiền lương theo khu vực .......................... 143 4.3.2.3. Kết quả phân rã chênh lệch tiền lương theo thời gian ......................... 144 4.3.3. So sánh kết quả phân rã chênh lệch tiền lương của luận án với các nghiên cứu trước ................................................................................................................... 145 CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP .....................................149 5.1. Kết luận ........................................................................................................149 5.2. Đề xuất gợi ý một số chính sách về lao động tiền lương ............................153 5.2.1. Nhóm giải pháp tăng tiền lương của người lao động ........................................ 154 5.2.2. Nhóm giải pháp giảm bất bình đẳng tiền lương giữa các nhóm lao động ......... 155 5.2.2.1. Đối với vấn đề chênh lệch tiền lương theo giới tính ........................... 156 5.2.2.2. Đối với vấn đề chênh lệch tiền lương theo thành thị - nông thôn ....... 158 5.3. Các kết quả chính của luận án ........................................................................... 159 5.3.1. Về mặt lý thuyết ................................................................................................. 159 5.3.2. Về mặt thực tiễn ................................................................................................. 160 5.4. Những hạn chế của luận án ................................................................................ 161 PHỤ LỤC A: THỐNG KÊ MÔ TẢ ......................................................................180 PHỤ LỤC B : KẾT QUẢ HỒI QUY PHÂN VỊ ............................................................. 188 PHỤ LỤC C: KẾT QUẢ PHÂN RÃ CHÊNH LỆCH TIỀN LƯƠNG .................205 PHỤ LỤC D: DANH MỤC HÌNH VẼ CHƯƠNG 3 ............................................209 PHỤ LỤC E: DANH MỤC HÌNH VẼ CHƯƠNG 4 ............................................218 vii DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 1. 3: Tóm tắt một số nghiên cứu trên thế giới về chênh lệch tiền lương ............................. 55 Bảng 1. 4: Bảng tóm tắt một số nghiên cứu về chênh lệch tiền lương ở Việt Nam ...................... 65 Bảng A 1: Danh sách các biến .................................................................................................... 180 Bảng A 2: Thống kê mô tả giá trị trung bình các biến - năm 2002 ............................................ 182 Bảng A 3: Thống kê mô tả giá trị trung bình các biến - năm 2012 ............................................ 183 Bảng A 4: Bảng thống kê số quan sát trong mẫu theo giới tính ở thành thị và nông thôn ......... 184 Bảng A 5: Thống kê số quan sát ở từng nhóm lao động theo nhóm tuổi - năm 2002 ................ 184 Bảng A 6: Thống kê số quan sát ở từng nhóm lao động theo nhóm tuổi - năm 2012 ................ 185 Bảng A 7: Thống kê số quan sát ở từng nhóm lao động theo bằng cấp năm 2002 và 2012 ....... 185 Bảng A 8: Thống kê mô tả biến log - tiền lương thực tế theo từng nhóm tuổi ........................... 186 Bảng A 9: Thống kê mô tả biến log - tiền lương theo từng nhóm lao động ............................... 187 Bảng A 10: Thống kê mô tả biến log - tiền lương theo từng nhóm bằng cấp ............................. 188 Bảng B 1: Kết quả hồi quy hàm tiền lương ở lao động nam giới và nữ giới năm 2002 ............. 189 Bảng B 2: Kết quả hồi quy hàm tiền lương ở lao động nam giới và nữ giới năm 2012 ............. 191 Bảng B 3: Kết quả hồi quy hàm tiền lương ở lao động thành thị và nông thôn năm 2002 ........ 193 Bảng B 4: Kết quả hồi quy hàm tiền lương ở lao động thành thị và nông thôn năm 2012 ........ 195 Bảng B 5: Kết quả hồi quy hàm tiền lương ở lao động nam – nữ ở thành thị năm 2002 ........... 197 Bảng B 6: Kết quả hồi quy hàm tiền lương ở lao động nam - nữ ở thành thị năm 2012 ............ 199 Bảng B 7: Kết quả hồi quy hàm tiền lương ở lao động nam - nữ ở nông thôn năm 2002 .......... 201 Bảng B 8: Kết quả hồi quy hàm tiền lương ở lao động nam - nữ ở nông thôn năm 2012 .......... 203 Bảng C. 1: Kết quả phân rã chênh lệch tiền lương giữa lao động nam và nữ ............................ 205 Bảng C. 2: Kết quả phân rã chênh lệch tiền lương giữa lao động thành thị và nông thôn ......... 206 Bảng C. 3: Kết quả phân rã chênh lệch tiền lương giữa năm 2002 và 2012............................... 207 viii DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ Hình 1. 1: Đồ thị biểu diễn các kết quả hồi quy phân vị của Y theo X ........................................ 14 Hình 1. 2: Đường hồi quy phân vị 2 biến đi qua ít nhất 2 quan sát của mẫu ................................ 18 Hình 1. 3: Giá trị hồi quy tăng dần khi phân vị tăng dần tại X trung bình ................................... 20 Hình 1. 4: Trích nghiên cứu của Buchinsky (1994) ...................................................................... 45 Hình 1. 5: Trích nghiên cứu của Fortin (1996) ............................................................................. 47 Hình 1. 6: Trích nghiên cứu của Machado & Mata (2005) .......................................................... 49 Hình 1. 7: Trích nghiên cứu của Asplund và các cộng sự (2011)................................................. 53 Hình 1. 8: Trích nghiên cứu của Binh T.N và các cộng sự (2007) ............................................... 61 Hình 3. 1 Kích thước mẫu theo từng nhóm giới tính năm 2002 ................................................. 209 Hình 3. 2 Kích thước mẫu theo từng nhóm giới tính năm 2012 ................................................. 209 Hình 3. 3 Tỷ lệ các nhóm tuổi trong mẫu số liệu ........................................................................ 210 Hình 3. 4 Tỷ lệ các nhóm bằng cấp theo giới tính năm 2002 ..................................................... 210 Hình 3. 5 Tỷ lệ các nhóm bằng cấp năm 2012 theo giới tính ..................................................... 211 Hình 3. 6 Tỷ lệ các nhóm bằng cấp theo khu vực năm 2002 ..................................................... 211 Hình 3. 7 Tỷ lệ các nhóm bằng cấp theo khu vực năm 2012 ...................................................... 212 Hình 3. 8 Hàm mật độ tiền lương thực tế .................................................................................. 212 Hình 3. 9 Hàm mật độ tiền lương theo giới tính ......................................................................... 213 Hình 3. 10 Hàm mật độ tiền lương theo thành thị - nông thôn ................................................... 214 Hình 3. 11 Hàm mật độ tiền lương thực tế theo từng nhóm lao động ........................................ 215 Hình 3. 12 Hàm mật độ tiền lương thực tế từng nhóm lao động theo giới tính .......................... 216 Hình 3. 13 Hàm mật độ tiền lương thực tế khu vực thành thị - nông thôn ................................. 217 Hình 4. 1: Hệ số hồi quy theo bằng cấp của nhóm lao động nam - năm 2002 ................ 218 Hình 4. 2: Hệ số hồi quy theo bằng cấp của nhóm lao động nữ - năm 2002 .................. 218 Hình 4. 3: So sánh hệ số hồi quy biến bằng cấp "Tiểu học" năm 2002 .......................... 219 ix Hình 4. 4: So sánh hệ số hồi quy biến bằng cấp "Trung học cơ sở" năm 2002 .............. 219 Hình 4. 5: So sánh hệ số hồi quy biến bằng cấp "Trung học phổ thông" năm 2002 ....... 220 Hình 4. 6: So sánh hệ số hồi quy biến bằng cấp "Học nghề" năm 2002 ......................... 220 Hình 4. 7: So sánh hệ số hồi quy biến bằng cấp "Cao đẳng - Đại học" năm 2002 ......... 221 Hình 4. 8: Hệ số hồi quy theo bằng cấp của nhóm lao động nam - năm 2012 ................ 221 Hình 4. 9: Hệ số hồi quy theo bằng cấp của nhóm lao động nữ - năm 2012 .................. 222 Hình 4. 10: So sánh hệ số hồi quy biến bằng cấp "Tiểu học" năm 2012 ........................ 222 Hình 4. 11: So sánh hệ số hồi quy biến bằng cấp "Trung học cơ sở" năm 2012 ............ 223 Hình 4. 12: So sánh hệ số hồi quy biến bằng cấp "Trung học phổ thông" năm 2012 ..... 223 Hình 4. 13: So sánh hệ số hồi quy biến bằng cấp "Học nghề" năm 2012 ....................... 224 Hình 4. 14: So sánh hệ số hồi quy biến bằng cấp "Cao đẳng/Đại học" năm 2012 .......... 224 Hình 4. 15: So sánh hệ số hồi quy biến bằng cấp "Sau đại học" năm 2012 .................... 225 Hình 4. 16: So sánh hệ số hồi quy biến bằng cấp "Tiểu học" giữa năm 2002 và 2012 ở nhóm lao động nam ....................................................................................... 225 Hình 4. 17: So sánh hệ số hồi quy biến bằng cấp "Trung học cơ sở" giữa năm 2002 và 2012 ở nhóm lao động nam ........................................................................... 226 Hình 4. 18: So sánh hệ số hồi quy biến bằng cấp "Trung học phổ thông" giữa năm 2002 và 2012 ở nhóm lao động nam ...................................................................... 226 Hình 4. 19: So sánh hệ số hồi quy biến bằng cấp "Học nghề" giữa năm 2002 và 2012 ở nhóm lao động nam ....................................................................................... 227 Hình 4. 20: So sánh hệ số hồi quy biến "Cao đẳng - Đại học" giữa năm 2002 và 2012 ở nhóm lao động nam ........................