Luận án Vai trò của Nhà nước về an sinh xã hội đối với nông dân ở Việt Nam

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n
  PHan THÞ KIM OANH VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC VỀ AN SINH XÃ HỘI ĐỐI VỚI NÔNG DÂN Ở VIỆT NAM Chuyªn ngµnh : kinh tÕ chÝnh trÞ M· sè : 62310102 LUËN ¸N TIÕN SÜ kinh tÕ Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: 1. GS.TS. mai ngäc c−êng 2. PGS.TS. t« ®øc h¹nh Hµ Néi - 2014 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trong Luận án là hoàn toàn trung thực. Những kết luận khoa học của Luận án chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác./. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Phan Thị Kim Oanh ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................................... vi DANH MỤC SƠ ĐỒ, BẢNG, HÌNH, HỘP .......................................................... vii MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 Chương 1: TỔNG QUAN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC VỀ AN SINH XÃ HỘI ĐỐI VỚI NÔNG DÂN ........... 5 1.1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC VỀ AN SINH XÃ HỘI ĐỐI VỚI NÔNG DÂN ....................................................... 5 1.1.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài ............................................................ 5 1.1.2. Tình hình nghiên cứu ở trong nước ............................................................ 9 1.2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ......................................................... 16 1.2.1. Cách tiếp cận ............................................................................................. 16 1.2.2. Mô hình nghiên cứu .................................................................................. 17 1.2.2.1. Nội dung vai trò của Nhà nước về an sinh xã hội đối với nông dân ........ 17 1.2.2.2. Các nhân tố đảm bảo vai trò của Nhà nước về an sinh xã hội đối với nông dân .................................................................................................... 17 1.2.2.3. Các tiêu chí đánh giá vai trò của Nhà nước về an sinh xã hội đối với nông dân .................................................................................................... 18 1.2.3. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................... 22 1.2.3.1. Phương pháp định tính .............................................................................. 22 1.2.3.2. Phương pháp định lượng ........................................................................... 22 1.2.3.3. Phương pháp xử lý dữ liệu ........................................................................ 26 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1.......................................................................................... 27 Chương 2: VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC VỀ AN SINH XÃ HỘI ĐỐI VỚI NÔNG DÂN: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN ............................................................................................ 28 2.1. KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM VÀ VAI TRÒ CỦA AN SINH XÃ HỘI ĐỐI VỚI NÔNG DÂN ............................................................................ 28 2.1.1. Khái niệm và sự cần thiết của an sinh xã hội ........................................... 28 2.1.1.1. Khái niệm về an sinh xã hội ..................................................................... 28 2.1.1.2. Sự cần thiết của an sinh xã hội ................................................................. 29 2.1.2. Khái niệm và đặc điểm của an sinh xã hội đối với nông dân ................... 33 2.1.2.1. Khái niệm về an sinh xã hội đối với nông dân ......................................... 33 2.1.2.2. Những đặc điểm cơ bản của an sinh xã hội đối với nông dân .................. 34 2.1.3. Vai trò của an sinh xã hội đối với nông dân ............................................. 36 2.2. BẢN CHẤT, NỘI DUNG VÀ NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC VỀ AN SINH XÃ HỘI ĐỐI VỚI NÔNG DÂN ............................................................................................. 40 iii 2.2.1. Bản chất và tầm quan trọng của vai trò nhà nước về an sinh xã hội đối với nông dân ............................................................................................. 40 2.2.1.1. Bản chất vai trò của Nhà nước về an sinh xã hội đối với nông dân ......... 40 2.2.1.2. Tầm quan trọng của vai trò nhà nước về an sinh xã hội đối với nông dân ........................................................................................ 42 2.2.2. Nội dung vai trò của Nhà nước về an sinh xã hội đối với nông dân .. 44 2.2.2.1. Nhà nước xây dựng và hoàn thiện môi trường luật pháp và thể chế chính sách an sinh xã hội đối với nông dân .............................................. 44 2.2.2.2. Nhà nước phối hợp thực hiện chính sách an sinh xã hội đối với nông dân với các chính sách kinh tế - xã hội khác ............................................ 46 2.2.2.3. Nhà nước kiểm tra, giám sát việc thực hiện các chính sách về an sinh xã hội đối với nông dân ............................................................................ 49 2.2.3. Nhân tố ảnh hưởng đến vai trò của Nhà nước về an sinh xã hội đối với nông dân .................................................................................................... 50 2.2.3.1. Quan điểm của Nhà nước về an sinh xã hội đối với nông dân ................. 50 2.2.3.2. Khả năng tài chính của Nhà nước và thu nhập của nông dân ................... 52 2.2.3.3. Năng lực của hệ thống quản lý an sinh xã hội đối với nông dân .............. 53 2.2.3.4. Nhận thức xã hội về an sinh xã hội đối với nông dân .............................. 55 2.3. KINH NGHIỆM CỦA MỘT SỐ NƯỚC TRÊN THẾ GIỚI VỀ VAI TRÒ NHÀ NƯỚC VỀ AN SINH XÃ HỘI ĐỐI VỚI NÔNG DÂN VÀ BÀI HỌC CHO VIỆT NAM ..................................................................................... 55 2.3.1. Kinh nghiệm của một số nước trên thế giới về vai trò Nhà nước về an sinh xã hội đối với nông dân ..................................................................... 55 2.3.1.1. Kinh nghiệm của Cộng hòa Liên bang Đức ............................................. 55 2.3.1.2. Kinh nghiệm của Trung Quốc .................................................................. 60 2.3.2. Những bài học rút ra cho Việt Nam từ nghiên cứu kinh nghiệm của các nước .................................................................................................... 62 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2.......................................................................................... 63 Chương 3: THỰC TRẠNG VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC VỀ AN SINH XÃ HỘI ĐỐI VỚI NÔNG DÂN Ở VIỆT NAM HIỆN NAY .................... 64 3.1. PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC VỀ AN SINH XÃ HỘI ĐỐI VỚI NÔNG DÂN Ở VIỆT NAM HIỆN NAY ........ 64 3.1.1. Nhà nước xây dựng và hoàn thiện môi trường luật pháp, thể chế chính sách để nông dân tham gia vào an sinh xã hội .......................................... 64 3.1.1.1. Nhà nước xây dựng và hoàn thiện môi trường luật pháp, thể chế chính sách để nông dân tham gia vào an sinh xã hội theo nguyên tắc đóng - hưởng ........................................................................................................ 64 iv 3.1.1.2. Nhà nước xây dựng và hoàn thiện môi trường luật pháp, thể chế chính sách để nông dân tham gia an sinh xã hội không dựa trên nguyên tắc đóng góp ................................................................................................... 68 3.1.2. Nhà nước phối hợp thực hiện chính sách an sinh xã hội đối với nông dân với các chính sách kinh tế - xã hội khác .............................................................. 71 3.1.3. Nhà nước xây dựng mô hình tổ chức quản lý, kiểm tra, giám sát về an sinh xã hội nói chung, đối với nông dân nói riêng ................................... 75 3.1.4. Kết quả tham gia của nông dân vào hệ thống an sinh xã hội hiện nay ..... 78 3.1.4.1. Sự tham gia của nông dân vào an sinh xã hội theo nguyên tắc đóng - hưởng ...78 3.1.4.2. Sự tham gia của nông dân vào an sinh xã hội không dựa trên nguyên tắc đóng góp .............................................................................................. 82 3.2. ĐÁNH GIÁ VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC VỀ AN SINH XÃ HỘI ĐỐI VỚI NÔNG DÂN ............................................................................ 92 3.2.1. Thành tựu và hạn chế vai trò của Nhà nước về an sinh xã hội đối với nông dân Việt Nam hiện nay .................................................................... 92 3.2.1.1. Những thành tựu và hạn chế trong việc xây dựng và hoàn thiện hệ thống luật pháp, chính sách an sinh xã hội đối với nông dân ................... 92 3.2.1.2. Những thành tựu và hạn chế về vai trò của Nhà nước trong việc phối hợp chính sách an sinh xã hội với các chính sách kinh tế - xã hội khác .. 99 3.2.1.3. Những thành tựu và hạn chế về vai trò của Nhà nước trong việc kiểm tra, giám sát thực thi chính sách an sinh xã hội đối với nông dân .......... 102 3.2.2. Nguyên nhân hạn chế vai trò của Nhà nước về an sinh xã hội đối với nông dân .................................................................................................. 105 3.2.2.1. An sinh xã hội đối với nông dân còn là mô hình mới, nên các quan điểm, chủ trương còn chưa theo kịp với thực tiễn .................................. 105 3.2.2.2. Thu nhập của nông dân thấp, khó có khả năng tham gia an sinh xã hội theo nguyên tắc đóng - hưởng ................................................................ 105 3.2.2.3. Nguồn tài chính của Nhà nước và nguồn huy động từ cộng đồng để hỗ trợ an sinh xã hội không theo nguyên tắc đóng - hưởng đối với nông dân còn hạn hẹp ...................................................................................... 112 3.2.2.4. Năng lực tổ chức quản lý an sinh xã hội đối với nông dân còn nhiều bất cập ..................................................................................................... 113 3.2.3.5. Nhận thức xã hội về an sinh xã hội đối với nông dân và công tác tuyên truyền, phổ biến thông tin về an sinh xã hội đến người dân còn hạn chế ...... 115 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3........................................................................................ 118 Chương 4: PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC VỀ AN SINH XÃ HỘI ĐỐI VỚI NÔNG DÂN VIỆT NAM NHỮNG NĂM TỚI ......................................................... 119 v 4.1. BỐI CẢNH TĂNG CƯỜNG VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC VỀ AN SINH XÃ HỘI ĐỐI VỚI NÔNG DÂN VIỆT NAM NHỮNG NĂM TỚI ................ 119 4.1.1. Bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội của đất nước tác động đến tăng cường vai trò của Nhà nước về an sinh xã hội đối với nông dân những năm tới .................................................................................................... 119 4.1.1.1. Cơ cấu ngành nghề trong khu vực nông thôn ......................................... 119 4.1.1.2. Dân số và lao động nông thôn những năm tới ........................................ 119 4.1.1.3. Thu nhập, tiêu dùng, tích lũy và đời sống của người dân nông thôn ....... 120 4.1.2. Chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về an sinh xã hội đối với nông dân ........................................................................................... 123 4.2. PHƯƠNG HƯỚNG TĂNG CƯỜNG VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC VỀ AN SINH XÃ HỘI ĐỐI VỚI NÔNG DÂN NHỮNG NĂM TỚI ............................................................................................... 126 4.2.1. Tăng cường thu hút sự tham gia của nông dân vào an sinh xã hội .............. 126 4.2.1.1. An sinh xã hội theo nguyên tắc đóng - hưởng ............................................ 126 4.2.1.2. An sinh xã hội không dựa vào đóng góp đối với nông dân .................... 128 4.2.2. Phương hướng tăng cường vai trò của Nhà nước về an sinh xã hội đối với nông dân ở nước ta những năm tới ................................................... 134 4.2.2.1. Tiếp tục hoàn thiện hệ thống luật pháp, chế độ và chính sách về an sinh xã hội đối với nông dân ........................................................................................ 134 4.2.2.2. Tăng cường sự phối hợp các chính sách kinh tế - xã hội với hệ thống chính sách an sinh xã hội đối với nông dân ............................................ 136 4.2.2.3. Hoàn thiện công tác tổ chức quản lý, kiểm tra, giám sát thực hiện hệ thống chính sách an sinh xã hội đối với nông dân .................................. 141 4.3. GIẢI PHÁP NHẰM TĂNG CƯỜNG VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC VỀ AN SINH XÃ HỘI ĐỐI VỚI NÔNG DÂN VIỆT NAM NHỮNG NĂM TỚI .............................................................................. 142 4.3.1. Đẩy mạnh sản xuất, tăng nguồn thu, nâng cao thu nhập của nông dân ........ 143 4.3.2. Tăng cường hỗ trợ tài chính từ ngân sách nhà nước để nông dân tham gia vào hệ thống an sinh xã hội mạnh hơn ............................................. 144 4.3.3. Nghiên cứu đổi mới tổ chức quản lý an sinh xã hội theo nguyên tắc đóng - hưởng đối với nông dân ............................................................... 147 4.2.4. Tăng cường đào tạo đội ngũ cán bộ làm công tác an sinh xã hội ........... 147 4.2.5. Nâng cao nhận thức cho người nông dân về lợi ích của việc tham gia các chương trình an sinh xã hội .............................................................. 148 TIỂU KẾT CHƯƠNG 4........................................................................................ 149 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 150 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ................ 152 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 153 vi DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Diễn giải ASXH An sinh xã hội ASXHTN An sinh xã hội tự nguyện BHXH Bảo hiểm xã hội BHXHBB Bảo hiểm xã hội bắt buộc BHXHTN Bảo hiểm xã hội tự nguyện BHYT Bảo hiểm y tế BHYTBB Bảo hiểm y tế bắt buộc BHYTTN Bảo hiểm y tế tự nguyện BHTN Bảo hiểm tự nguyện BTXH Bảo trợ xã hội CNH, HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa CTXH Cứu trợ xã hội NCT Người cao tuổi NSNN Ngân sách nhà nước NTT Người tàn tật KCB Khám chữa bệnh TEMC Trẻ em mồ côi TCXH Trợ cấp xã hội TGXH Trợ giúp xã hội TGXHTX Trợ giúp xã hội thường xuyên TGXHĐX Trợ giúp xã hội đột xuất ƯĐXH Ưu đãi xã hội XĐGN Xóa đói giảm nghèo XHCN Xã hội chủ nghĩa vii DANH MỤC SƠ ĐỒ, BẢNG, HÌNH, HỘP BẢNG: Bảng 1.1: Khung nghiên cứu ............................................................................... 21 Bảng 1.2: Thống kê điều tra tại 3 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh ........... 25 Bảng 2.1: Mức phải chi phí và tài trợ của bảo hiểm tai nạn nông nghiệp ........... 58 Bảng 3.1: Hoạt động của các chương trình, dự án XĐGN của Việt Nam ........... 73 Bảng 3.2: Tình hình tham gia BHXH, BHYT đối với nông dân ở Việt Nam ..... 79 Bảng 3.3: Tỷ lệ đối tượng thuộc diện TGXHTX năm 2010 ................................ 82 Bảng 3.4. TGXHTX của 3 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh năm 2009 .... 83 Bảng 3.5: TGXHĐX từ NSNN của 3 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh năm 2010 ............................................................................................. 84 Bảng 3.6: Tổng hợp TGXHĐX theo điều tra của 3 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh năm 2009, 2010, 2011 ...................................................... 85 Bảng 3.7: TGXHĐX từ cộng đồng của 3 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh khắc phục thiên tai năm 2009, 2010 ........................................... 88 Bảng 3.8: Kết quả TGXHĐX từ cộng đồng tại 3 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh năm 2009, 2010, 2011 .......................................................... 89 Bảng 3.9: Số tiền bình quân mỗi đối tượng của TGXH nhận được năm 2010 ... 91 Bảng 3.10: Số tiền TGXHĐX cho nông hộ năm 2011 .......................................... 92 Bảng 3.11: Tỷ lệ hộ nghèo tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh giai đoạn 2006 - 2010 .......................................................................................... 93 Bảng 3.12: Đánh giá của cán bộ quản lý về mức độ phù hợp của chính sách ASXH theo nguyên tắc đóng - hưởng hiện hành đối với nông dân .... 94 Bảng 3.13: Mức trung bình về đánh giá của đối tượng đang tham gia vào hệ thống ASXH theo nguyên tắc đóng - hưởng ........................... 96 Bảng 3.14: Đánh giá mức độ phù hợp của các chính sách hỗ trợ tạo điều kiện để người dân được ASXH từ cán bộ quản lý .................................... 100 Bảng 3.15: Đánh giá hiệu lực, hiệu quả trong việc thực hiện ASXH đối với nông dân ............................................................................................ 103 Bảng 3.16: Đánh giá của nông hộ về khả năng tham gia vào hệ thống BHTN từ khía cạnh tài chính tại 3 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh .. 106 Bảng 3.17: Tỷ lệ tham gia BHTN của nông dân tại 3 tỉnh Hà Tĩnh, Nghệ An và Thanh Hóa .................................................................................... 107 Bảng 3.18: Thu nhập của hộ gia đình có và không tham gia ASXH theo nguyên tắc đóng - hưởng ................................................................... 108 viii Bảng 3.19: Tổng hợp chi tiêu từ NSNN cho ASXH không đóng góp và một số chính sách xã hội ............................................................................... 112 Bảng 4.1: Ý kiến của nông hộ về khả năng tham gia vào hệ thống BHTN từ khía cạnh tài chính của 3 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh ..... 127 Bảng 4.2: Đề xuất điều chỉnh TGXHTX đến năm 2020 của 3 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh ................................................................. 129 Bảng 4.3: Tổng số đối tượng sống tại cộng đồng năm 2012 và 2013 ............... 130 Bảng 4.4: Ý kiến về điều chỉnh các chế độ TCXH đột xuất đến năm 2020 ...... 132 Bảng 4.5: Ý kiến về phối hợp chính sách của 3 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh .............................................................................................. 136 Bảng 4.6: Các biện pháp tăng cường vai trò của Nhà nước trong xây dựng và hoàn thiện hệ thống ASXH đối với nông dân những năm tới ........... 142 Bảng 4.7: Mong muốn của người dân về mức đóng góp và nhận được hỗ trợ của Nhà nước để tham gia vào hệ thống BHTN ............................... 144 Bảng 4.8: Đề xuất mức hỗ trợ tài chính để nông dân tham gia BHYTTN những năm 2013-2015 ...................................................................... 145 Bảng 4.9: Dự báo nhu cầu kinh phí cho TGXH theo mục tiêu Nghị quyết 15- NQ/TW .............................................................................................. 146 HÌNH: Hình 2.1: Vòng đời và những rủi ro trong cuộc sống của con người .................. 29 HỘP: Hộp 3.1: Kết quả một số lĩnh vực công tác Hội Chữ thập đỏ trong toàn quốc 2007 - 2012 .......................................................................................... 87 BIỂU ĐỒ: Biểu đồ 3.1: Tình hình nhận TGXHĐX của các hộ thuộc 3 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh từ năm 2009 đến năm 2011 ............................ 104 Biểu đồ 3.2: Đánh giá của cán bộ quản lý về nguyên nhân dẫn đến hạn chế trong thực thi hệ thống an sinh xã hội không theo nguyên tắc đóng - hưởng cho nông dân 3 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh ......... 115 Biểu đồ 3.3: Đánh giá của cán bộ quản lý về lý do nông dân chưa tham gia BHXHTN, BHYTTN của 3 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh . 116 Biểu đồ 3.4: Nhận định của nông hộ về BHXHTN, BHYTTN của 3 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh ..........................................