Luận án Vai trò của nhà nước với hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của Việt Nam trong thời kỳ hội nhập

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ---------------- NGUYỄN THỊ NHUNG VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC VỚI HOẠT ĐỘNG ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP RA NƯỚC NGOÀI CỦA VIỆT NAM TRONG THỜI KỲ HỘI NHẬP CHUYÊN NGÀNH: KINH TẾ PHÁT TRIỂN (KINH TẾ ĐẦU TƯ) MÃ SỐ: 62 31 0105 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. TỪ QUANG PHƯƠNG 2. TS. TRẦN ANH PHƯƠNG HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày tháng 08 năm 2017 Xác nhận của Giáo viên hướng dẫn PGS.TS. Từ Quang Phương Tác giả luận án Nguyễn Thị Nhung LỜI CẢM ƠN Luận án này được thực hiện và hoàn thành tại Khoa Đầu tư, trường Đại học Kinh tế quốc dân. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới và, những người hướng dẫn khoa học đã tận tình giúp đỡ và định hướng giúp tôi để tôi hoàn thiện luận án. Trong quá trình học tập và nghiên cứu tại Khoa Đầu tư nói riêng và Trường Đại học kinh tế quốc dân nói chung, tôi cũng nhận được sự giúp đỡ tận tình của tập thế các Thầy, Cô giáo. Tôi xin ghi nhận và biết ơn sự đóng góp quý báu từ các Thầy, Cô. Tôi xin trận trọng cảm ơn lãnh đạo, nhân viên Cục Đầu tư nước ngoài, Bộ Kế hoạch & Đầu tư đã nhiệt tình hợp tác và giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện Luận án. Trong thời gian học tập và nghiên cứu, tôi cũng nhận được sự hỗ trợ và giúp đỡ tận tình từ các đồng nghiệp, lãnh đạo đơn vị nơi tôi công tác, tôi xin trân trọng cảm ơn. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới đồng nghiệp, bạn bè và gia đình đã luôn kịp thời động viên, chia sẻ và tạo điều kiện tốt nhất giúp tôi hoàn thành Luận án. Hà Nội, ngày tháng 08 năm 2017 Tác giả luận án Nguyễn Thị Nhung MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC BẢNG CHỮ CÁI VIẾT TẮT DANH MỤC BẢNG DANH MỤC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................................................................................... 6 1.1. Tổng quan tài liệu nghiên cứu ........................................................................ 6 1.1.1. Nghiên cứu ở nước ngoài ........................................................................... 6 1.1.2. Nghiên cứu ở trong nước ......................................................................... 14 1.2. Phương pháp nghiên cứu............................................................................. 22 1.2.1. Cách tiếp cận ........................................................................................... 22 1.2.2. Mô hình nghiên cứu và quy trình nghiên cứu ........................................... 23 1.2.3. Câu hỏi nghiên cứu và phương pháp nghiên cứu ...................................... 25 Tiểu kết chương 1. ................................................................................................... 31 CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC VỚI HOẠT ĐỘNG ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP RA NƯỚC NGOÀI TRONG THỜI KỲ HỘI NHẬP ....................................................................................................................... 32 2.1. Một số vấn đề cơ bản về đầu tư trực tiếp ra nước ngoài và hội nhập kinh tế quốc tế .................................................................................................................. 32 2.1.1. Khái niệm và tính tất yếu khách quan của đầu tư trực tiếp ra nước ngoài ..... 32 2.1.2. Khái niệm, hình thức, cấp độ và tác dụng của hội nhập kinh tế quốc tế .... 41 2.1.3. Sự cần thiết khách quan của đầu tư trực tiếp ra nước ngoài với các doanh nghiệp trong thời kỳ hội nhập kinh tế quốc tế .................................................... 44 2.2.Vai trò của nhà nước với hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài trong thời kỳ hội nhập kinh tế quốc tế ......................................................................... 45 2.2.1. Một số khái niệm cơ bản .......................................................................... 45 2.2.2. Sự cần thiết của vai trò của nhà nước với hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài trong quá trình hội nhập .................................................................. 46 2.2.3. Vai trò của nhà nước với hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của các doanh nghiệp trong thời kỳ hội nhập ................................................................. 47 2.3. Kinh nghiệm phát huy vai trò của nhà nước với hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài ở một số nước và bài học kinh nghiệm cho Việt Nam ................ 58 2.3.1. Kinh nghiệm phát huy vai trò của nhà nước với hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài ở một số nước ............................................................................. 58 2.3.2. Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam ......................................................... 64 Tiểu kết chương 2. ................................................................................................... 67 CHƯƠNG 3 THỰC TRẠNG VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC VỚI HOẠT ĐỘNG ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP RA NƯỚC NGOÀI CỦA VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1989 - 2015 .......................................................................................................................... 68 3.1. Vai trò của nhà nước với hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của Việt Nam giai đoạn 1989 - 2015 ............................................................................. 68 3.1.1. Nhà nước tạo hành lang pháp lý cho hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài ..... 68 3.1.2. Nhà nước tạo lập, mở rộng quan hệ quốc tế về hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài ........................................................................................................ 73 3.1.3. Nhà nước định hướng và điều tiết hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài .... 78 3.1.4. Nhà nước thực hiện các giải pháp hỗ trợ đầu tư trực tiếp ra nước ngoài ... 84 3.2. Kết quả đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của Việt Nam giai đoạn 1989 - 2015 ....... 90 3.2.1. Khái quát tình hình đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của Việt Nam trong giai đoạn 1989 – 2015 .............................................................................................. 90 3.2.2. Đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của Việt Nam theo các giai đoạn hội nhập .... 92 3.3. Vai trò nhà nước với hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài thông qua nghiên cứu mẫu điều tra ................................................................................... 112 3.3.1. Mô tả đặc điểm mẫu điều tra .................................................................. 112 3.3.2. Kết quả khảo sát ý kiến các doanh nghiệp về các rào cản, khó khăn ...... 113 3.3.3. Phân tích ảnh hưởng của các vai trò nhà nước với hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài ............................................................................................ 114 3.3.4. phân tích mức độ tác động của các vai trò nhà nước với hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài..................................................................................... 119 3.3.5. Kiểm định các giả thuyết nghiên cứu ..................................................... 124 3.4. Đánh giá chung về vai trò của nhà nước với hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của các doanh nghiệp Việt Nam giai đoạn 1989 - 2015 ................. 125 3.4.1. Một số thành công đã đạt được .............................................................. 125 3.4.2. Một số hạn chế về vai trò của nhà nước với hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài ...................................................................................................... 127 3.4.3. Nguyên nhân hạn chế ............................................................................ 128 Tiểu kết chương 3 .................................................................................................. 132 CHƯƠNG 4 MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM PHÁT HUY VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC VỚI HOẠT ĐỘNG ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP RA NƯỚC NGOÀI CỦA VIỆT NAM TỪ NAY ĐẾN NĂM 2025................................................................. 133 4.1. Định hướng và quan điểm phát huy vai trò của nhà nước với hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của Việt Nam .................................................. 133 4.1.1. Căn cứ xây dựng định hướng đầu tư trực tiếp ra nước ngoài cho Việt Nam 133 4.1.2. Định hướng đầu tư trực tiếp ra nước ngoài ở Việt Nam ........................ 133 4.1.3. Quan điểm phát huy vai trò của nhà nước với hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của các doanh nghiệp ................................................................... 135 4.2. Một số giải pháp nhằm phát huy vai trò của nhà nước với hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của Việt Nam từ nay đến năm 2025 ...................... 138 4.2.1. Hoàn thiện hệ thống luật pháp về đầu tư trực tiếp ra nước ngoài ............ 138 4.2.2. Nâng cao năng lực quản lý của nhà nước đối với hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài .................................................................................................. 139 4.2.3. Nhà nước bổ sung, ban hành các chính sách ưu đãi, khuyến khích hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài có định hướng .......................................... 141 4.2.4 Nâng cao vai trò, trách nhiệm của cơ quan đại diện ngoại giao ở nước ngoài . 145 4.2.5. Tạo động lực, điều kiện thuận lợi cho các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế đầu tư trực tiếp ra nước ngoài ...................................................... 146 4.2.6. Tiếp tục thay đổi nhận thức, tư duy về hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài ...................................................................................................... 148 4.3. Một số kiến nghị .......................................................................................... 150 Tiểu kết chương 4 .................................................................................................. 151 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 152 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ ....................... 154 TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................... 155 PHỤ LỤC DANH MỤC BẢNG CHỮ CÁI VIẾT TẮT A. TIẾNG VIỆT STT Dạng viết tắt Dạng đầy đủ Tiếng Việt 1 BKH Bộ Kế hoạch 2 BTC Bộ Tài chính 3 CN Chi nhánh 4 CNXH Chủ nghĩa xã hội 5 CP Chính phủ 6 CSPL Chính sách pháp luật 7 CTN Chủ tịch nước 8 DADT Dự án đầu tư 9 DN Doanh nghiệp 10 DNNN Doanh nghiệp Nhà nước 11 DNTN Doanh nghiệp tư nhân 12 DNVN Doanh nghiệp Việt Nam 13 DV Dịch vụ 14 ĐTNN Đầu tư nước ngoài 15 ĐTTT Đầu tư trực tiếp 16 ĐTTTNN Đầu tư trực tiếp nước ngoài 17 ĐTTTRNN Đầu tư trực tiếp ra nước ngoài 18 ĐTRNN Đầu tư ra nước ngoài 19 GTGT Giá trị gia tăng 20 KD Kinh doanh 21 KHCN Khoa học công nghệ 22 HĐ Hoạt động 23 NĐ Nghị định 24 NĐT Nhà đầu tư 25 NHCP Ngân hàng cổ phần 26 NHNN Ngân hàng nhà nước 27 NHQĐ Ngân hàng Quân đội 28 NHTM Ngân hàng thương mại 29 NN Nhà nước 30 TNDN Thu nhập doanh nghiệp 31 TT Thông tư 32 TTg Thủ tướng 33 TSCĐ Tài sản cố định 34 SGD Sở giao dịch 35 SXKD Sản xuất kinh doanh 36 XB Xuất bản 37 XH Xã hội 38 XHCN Xã hội chủ nghĩa 39 XTĐT Xúc tiến đầu tư 40 VPĐD Văn phòng đại diện B. TIẾNG ANH STT Dạng viết tắt Viết đầy đủ Tiếng Anh Tiếng Việt 41 ACFTA ASEAN-China Free Trade Agreement Hiệp định Thương mại tự do ASEAN – Trung Quốc 42 AEC ASEAN Economic Community Cộng đồng kinh tế ASEAN 43 AFTA ASEAN Free Trade Area Khu vực mậu dịch tự do ASEAN 44 AKFTA ASEAN Korea Free Trade Area Khu vực mậu dịch tự do ASEAN – Hàn Quốc 45 APEC Asia Pacific Economic Cooperation Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á Thái Bình Dương STT Dạng viết tắt Viết đầy đủ Tiếng Anh Tiếng Việt 46 ASEAN Association of South East Asian Nations Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á 47 AVIC Association of Vietnam Investors to Cambodia Hiệp hội các nhà đầu tư Việt Nam sang Campuchia 48 AVIL Association of Vietnam Investors to Laos Hiệp hội các nhà đầu tư Việt Nam sang Lào 49 AVIM Association of Vietnam Investors to Myanmar Hiệp hội các nhà đầu tư Việt Nam sang Myanmar 50 BIDV Bank for Investment &Development of Vietnam Ngân hàng Đầu tư & Phát triển Việt Nam 51 BTA Bilateral Trade Agreement Hiệp định thương mại Việt Mỹ 52 CFA Confirmed Factor Analysis Phân tích nhân tố khẳng định 53 EFA Explored Factor Analysis Phân tích nhân tố khám phá 54 EFTA Europe Free Trade Association Hiệp hội mậu dịch tự do châu Âu 55 EU European Union Liên minh châu âu 56 FDI Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài 57 FTA Free Trade Agreement Hiệp định thương mại tự do 58 JETRO The Japan External Trade Organization Tổ chức xúc tiến thương mại Nhật Bản 59 JICA Japan International Cooperation Agency Cơ quan hợp tác quốc tế Nhật Bản 60 M & A Merger And Acquisition Mua lại và sáp nhập 61 MB Military Bank Ngân hàng Quân đội 62 MFN Most Favoured Nation Đối xử tối huệ quốc 63 MIGA Multilateral Investment Guarantee Agency Tổ chức đảm bảo đầu tư đa biên STT Dạng viết tắt Viết đầy đủ Tiếng Anh Tiếng Việt 64 MNC Multinational Corporation Công ty đa quốc gia 65 NT National Treatment Đối xử quốc gia 66 ODA Official Development Assistance Hỗ trợ phát triển chính thức 67 OFDI Outward Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp ra nước ngoài 68 PVEP PetroVietnam Exploration Production Corporation Tập đoàn dầu khí quốc gia Việt Nam 69 TNC Transnational Corporation Công ty xuyên quốc gia 70 TTP Trans-Pacific Partnership Agreement Hiệp định đối tác kinh tế xuyên Thái Bình Dương 71 SHB Sai Gon Ha Noi Bank Ngân hàng Sài Gòn Hà Nội 72 UNCTAD United Nation Conference on Trade and Development Hội nghị Liên hệp quốc tế về thương mại và phát triển 73 WTO World Trade Organization Tổ chức Thương mại Thế giới DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Tóm lược các yếu tố củavai trò nhà nước với hoạt động ĐTTTTRNN ....... 20 Bảng 1.2: Các khía cạnh của vai trò nhà nước với hoạt động ĐTTTRNN .................. 30 Bảng 3.1. Tình hình ký kết các hiệp định của Việt Nam giai đoạn 1989 đến 2000 ..... 74 Bảng 3.2. Tình hình ký kết các hiệp định chính của Việt Nam giai đoạn 2001 - 2015 ..... 75 Bảng 3.3. Lộ trình thực hiện cam kết tự do hóa trong các FTA .................................. 77 Bảng 3.4. Đặc điểm cơ chế tỷ giá của Việt Nam ........................................................ 81 Bảng 3.5. Chi phí xúc tiến đầu tư ra nước ngoài ........................................................ 84 Bảng 3.6. Tình hình phát triển ra nước ngoài của một số ngân hàng ......................... 88 Bảng 3.7. Tình hình ĐTTTRNN của Việt Nam giai đoạn 1989 - 2015 ....................... 91 Bảng 3.8. Tình hình đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của Việt Nam giai đoạn 1989 – 2000 .... 93 Bảng 3.9. Tình hình ĐTTTRNN của Việt Nam giai đoạn 2001 - 2006 ....................... 94 Bảng 3.10. Đầu tư trực tiếp ra nước ngoài phân theo ngành ....................................... 97 Bảng 3.11. Đầu tư trực tiếp ra nước ngoài phân theo đối tác ...................................... 98 Bảng 3.12. Tổng hợp ĐTTTRNN của các Việt Nam giai đoạn 2006 - 2015 ............... 99 Bảng 3.13. Tổng hợp ĐTTTRNN của Việt Nam theo số vốn cấp mới và tăng thêm . 101 Bảng 3.15. Kết quả đầu tư kinh doanh của một số dự án ĐTTTRNN của Viettel Global trong 2 năm 2014, 2015 ........................................................................................... 109 Bảng 3.16. Đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của Việt Nam theo từng giai đoạn .......... 111 Bảng 3.17. Nhu cầu sử dụng các dịch vụ hỗ trợ ....................................................... 114 Bảng 3.18. Pattern Matrixa – thang đo vai trò nhà nước với hoạt động ĐTTTRNN .. 115 Bảng 3.19. Phân tích mức độ ảnh hưởng của vai trò nhà nước với hoạt động ĐTTTRNN qua giá trị trung bình............................................................................. 116 Bảng 3.20. Kết quả kiểm định mối quan hệ nhân quả giữa các khái niệm trong mô hình lý thuyết chính thức (chuẩn hóa) .............................................................................. 118 Bảng 3.21. Pattern Matrixa – thang đo vai trò nhà nước với hoạt động ĐTTTRNN .. 119 Bảng 3.22. Biến quan sát thang đo mức độ tác động của các vai trò nhà nước với hoạt động ĐTTTRNN ..................................................................................................... 120 Bảng 3.23. Phân tích mức độ tác động của vai trò nhà nước với hoạt động ĐTTTRNN qua giá trị trung bình................................................................................................ 121 Bảng 3.24. Kết quả kiểm định mối quan hệ nhân quả giữa các khái niệm trong mô hình lý thuyết chính thức (chuẩn hóa) .............................................................................. 124 DANH MỤC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ Hình: Hình 1.1: Mô hình nghiên cứu thể hiện vai trò của nhà nước với hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài ...................................................................................................... 23 Hình 1.2. Quy trình nghiên cứu .................................................................................. 24 Hình 1.3: Quy trình các bước nghiên cứu định lượng ................................................. 29 Hình 2.1. Hiệu quả kinh tế phúc lợi của ĐTNN (Trần Anh Phương, 2004) ................ 35 Hình 2.2. Các giai đoạn của chu kỳ sản phẩm (Wei – Bin Zhang, 2008) .................... 37 Hình 2.3. Lộ trình phát triển đầu tư (Dunning, J – Narula, R. 1996) ........................... 38 Hình 3.1. Kết quả CFA thang đo các yếu tố về vai trò của nhà nước với hoạt động ĐTTTRNN cho 15 biến (chuẩn hóa) ........................................................................ 117 Hình 3.2. Kết quả SEM mô hình lý thuyết chính thức (chuẩn hóa) ........................... 118 Hình 3.3: Kết quả CFA thang đo các yếu tố về mức độ tác động vai trò của nhà nước với hoạt động ĐTTTRNN cho 15 biến (chuẩn hóa) ................................................. 122 Hình 3.4. Kết quả SEM mô hình lý thuyết chính thức (chuẩn hóa) ........................... 123 Đồ thị: Đồ thị 3.1. Xu hướng đầu tư trực tiếp ra nước ngoài giai đoạn 1989 – 2015 ............ 100 Đồ thị 3.2. Sự thay đổi về ngành nghề ĐTTTRNN trước và sau đề án thúc đẩy ĐTTTRNN của Chính phủ (Phụ lục 03)................................................................... 103 Đồ thị 3.3. Sự thay đổi về địa bàn ĐTTTRNN trước và sau đề án thúc đẩy ĐTTTRNN của Chính phủ (Phụ lục 03)...................................................................................... 103 Đồ thị 3.4. Các khó khăn khi doanh nghiệp ĐTTTRNN ........................................... 113 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Xu thế toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế đang lan tỏa mạnh mẽ đến tất cả các nước, trong đó, đầu tư trực tiếp nước ngoài (ĐTTTNN) là một kênh hội nhập hiệu quả nhất, nhanh nhất. Quá trình toàn cầu hóa, hội nhập kinh tế quốc tế đã, đang tác động mạnh mẽ đến sự vận động, phát triển của nền kinh tế của các quốc gia. Song song với việc thu hút vốn đầu tư từ bên ngoài, đầu tư trực tiếp ra nước ngoài (ĐTTTRNN) là phương thức không thể thiếu được ở một quốc gia thực hiện chính sách kinh tế mở, hội nhập kinh tế quốc tế. ĐTTTRNN thực chất là việc chuyển các nguồn lực có lợi thế so sánh hay sản xuất dư thừa ở trong nước như vốn, lao động, công nghệ,...